Азаматты? сот процесі сценарий

Тақырыбы: «Өз құқығымызды қорғай білейік»

Топ: П-22-15, «Құқықтану» мамандығы ІІ курс

Сабақтың түрі: Сыныптан тыс іс-шара

Сабақтың типі: Аралас

Білімділік: оқушыларға қылмыс ұғымын және түрлерін, қылмыс жасаған

жағдайда азаматтарға берілетін жазалар туралы, құқықтың барлық салаларын құрметтей отырып, заң алдында барлық азаматтардың теңдігі, ешкімнің ар-намысына тимеуге және балағаттауға, бөтеннің мүлкіне қол сұқпауға, сонымен бірге оқушыларға құқық бұзушылықтың алдын-алуға, құқық бұзғаны үшін кінәлі азаматтардың заң бойынша жауапқа тартылатындағы туралы түсіндіру

Дамытушылық: Араторлық сөз сөйлеумен, құқықтық терминдерді қолданып оқушылардың бойында құқықтық білімді қалыптастыра отырып, саяси саналығы мен таным белсенділігін арттыру, заңдарды талдай отырып, өз бетімен салыстыра білуге, өмірде қолдана білуге дамыту

Тәрбиелік: адамгершілік, ізгі қасиеттер мен ар-ождан бостандығына, адалдық пен мейрімділікке баулу арқылы құқықтары мен міндеттерін бағыттай отырып құқықтық тәрбие беру.

Сыныптан тыс шараның түрі:сот процесі, ойын.

Пәнаралық байланыс: Қылмыстық іс-жүргізу, Саясаттану және әлеуметтану негіздері, Қылмыстық атқару құқығы, Құқықтық статистика т.б.

Сыныптан тыс шараның көрнекі құралдары: ҚР-ң Конституциясы, ҚР-ң қылмыстық кодексі, сот киімі, требуна, интерактивті тақта.

Сабақтың барысы.

Ұйымдастыру кезеңі./2 минут/

а) оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу, дәрісхана тазалығына назар аудару.

ә) Сыныптан тыс шараның мақсатын хабарлап, оқушылардың назарын сабаққа аудару, құқықтық білімге деген қызығушылығын арттыру.

Оқытушы алдын ала оқушыларды 3-топқа бөледі

Оқытушының сөзі:

Құрметті ұстаздар мен студенттер!

Еліміз тәуелсіздігін алып, бары мен жоғын түгендеп жатқан тұста мемлекетімізде қабылданған Ата Заңының 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, әлеуметтік, зайырлы, құқықтық мемлекет деп таниды, оның ең қымбат қазынасы адам, адамның өмірі және құқықтарымен бостандықтары» деп көрсетілген.

Бүгіндері құқықтық мемлект құрамыз деген заманда әрбір адамның өз құқықтарын жете біліп, жалпы қылмыстық құқық саласында мағлұмат алғаны дұрыс.

«Құқығыңды сақтап үйрен, бірақ басқалардың құқығы бар екенін ұмытпа». Заңды аттамай , тура жолмен жүріп, еліне адал қызмет еткен азамат қана мұратына жетеді.

Сондықтан,бүгінгі сыныптан тыс сабағымыздың тақырыбы «Өз құқығымызды қорғай білейік» деп аталады.

Сайысымызды бастамас бұрын, қашанда әділ төрелік ететін қазылар алқасымен таныс болыңыздар:

Әділ қазылар алқасының төрайымы:

______________________________________________________________________________________________________________________________________

Әділқазылар мүшелері:

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Жоспары:

1-кезең. «Таныстыру»/ 2 минут/

2 кезең. «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»- мақал-мәтел сайысы /3 минут/

3 кезең. «Қылмыс пен жаза» театрландырылған көрініс/35 минут/

4 кезең. «Ойлан да тап»/2 минут/

1-кезең. «Таныстыру» (Топтың атауымен таныстыру, топтың ұраны)/2 минут/

1-топ: «Ақиқат»

2-топ: «Заңгерлер»

3-топ: «Билер»

2-кезең. «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»- мақал-мәтел сайысы деп аталады. (Әр топқа 3 мақал мәтелдер айтылады)

Бұл кезеңде оқушылар мақал –мәтелдің жалғасын табу беріледі

1.Бір қазаға екі……………………..жоқ.(жаза)

2.Куәсіз істі күмән табар, куәлі істі………………..табар.(куә).

3.Би екеу болса, …………………………төртеу.(дау).

1.Әр елдің……………….басқа, иттері қара қасқа.(заңы).

2.Тақыр жерге су төксең жүруге тайғақ болар, Жаманға сырыңды айтсаң………….болар.(айғақ,айғақ).

3.Ата-ананың қадірін қадірін балалы болғанда білерсің, анық достың қадірін, ……..болғанда білесің.(жалалы).

1……………………….істің- арты игі.(әділ).

2. Жолға шықсаң сайлан, бес ……………………байлан.(қару).

3.У ішкен бір өледі,………………..ішкен мың өледі.(ант). /3 минут/

3-кезең. «Қылмыс пен жаза» театрландырылған көрініс

Әр топқа алдын-ала тапсырма берліді. Барлық топқа берілген бір ситуациялық есеп. Сол есептің шешуші кезеңдері әр түрлі, яғни:

Ситуациялық есеп:

24 ақпан 2012 жылы Астана қаласы Сейфуллина көшесінің бойында А- азамат ұялы телефонмен сөйлесіп тұрады, сол мезетте оған И-азаматы келіп темекі сұрайды. А-азаматы темкі жоқ екенін айтады, ашуға бүліккен И-азаматы А-азаматын ұрып-соғып, қалтасындағы әмиянын және ұялы телефонының алып қашып кетеді.

1-топ: «Ақиқат»-осы ситуациялық есеп бойынша қылмысқа қатысушы тұлғалардың құқық бұзушылық әрекеттерін көрініс ретінде көрсету /5 минут/

2-топ: «Заңгерлер»- осы ситуациялық есеп бойынша қылмысқа қатысушы тұлғаларды ұстау кезіндегі тергеушінің іс-әрекеті туралы көрініс көрсету /7 минут/

3-топ: «Билер»- осы ситуациялық есеп бойынша қылмыскерді соттау бойынша көрініс көрсету, яғни сот процесін/13 минут/

Студенттерге берілген тапсырма бойынша сұрақтар қойылады, яғни:

«Билер» тобына, яғни «Ақиқат» тобының көрінісіне қатысты сұрақтарға жауап береді

Бұл оқиға құқық бұзушылық болып табылады ма?
Бұл құқық бұзушылық қандай заңдармен реттеледі?
Азаматтардың қандай құқықтары мен міндеттерін білесіңдер?
Қылмыскердің істеген іс әрекеті дұрыс па?
Жәбірленушінің қандай құқықтыры мен міндеттері бар? /2 минут/

«Ақиқат» тобы яғни, «Заңгерлер» тобының көрінісіне сұрақтарға жауап береді

Тергеушінің іс әрекеті дұрыс па?
Тергеу кезінде қандай құқықтық құжаттар толтырылады?
Тергеушінің қандай құқықтары мен міндеттері бар?
Осы оқиға қылмыстық кодекстің нешінші бабымен сараланады?
Жәбірленушінің қандай құқығы бар? /2 минут/

«Заңгерлер» яғни «Билер» тобының көрінісіне сұрақтарға жауап береді

Сот төрағасының қандай құқықытары мен міндеттері бар?
Қорғаушы және мемлекеттік айыптаушы дегеніміз кімдер?
Куә (куәлар) дегеніміз кім(кімдер)?
Сот отырысының хатшысы дегеніміз кім?
Үкім кімнің атынан шығарылады? /2 минут/

4- кезең. «Ойлан да тап». (Ортаға қара жәшік алып келінеді, сол жәшіктегі затты

3 топ табу керек. Қай топ дұрыс табады сол топқа ұпай саны жүктеледі)

Сұрақ: Латын тілінен аударғанда «орнату», «құру», «құрылым» деген мағынаны білдіреді қара жәшіктің ішінде не бар?/ 2 минут/

(жауабы: Конституция)

Қорытынды

Оқушылар өз құқықтарымен өздерінің бүгінгі сабақ арасындағы байланысын табуға көмектесетін төмендегі кестені толтырады.

Кестенің толтырылатын мүмкін мәндері:

ТОП АТАУЫ	БІЗ БҮГІН НЕ ІСТЕДІК?	ҚОРЫТЫНДЫ
«Ақиқат»
«Заңгерлер»
«Билер»

Әділқазылар алқасы топтарды марапаттайды

І-орын:______________________________________тобы;

ІІ-орын:______________________________________тобы;

Белсене қатысқаны үшін:_______________________тобы.

Оқытушының қорытынды сөзі.

Міне, осы айтылғандарды саралай келгенде, біздің еліміздің өркениетті ел ретінде болашақта қарқынды дамуы сіздер мен біздердің қолымызда. Жандарыңа сапалы білім мен салауатты ақылды серік етіп, үйлестіріп мемлекетті алдағы уақытта дамытатын сіздер. Ендеше, М.Әуезов атамыздың «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дегендей, құрметті өрен атаның емес, адамның баласы болуы керектігін осы бастан ой- зерделеріңізде сақтаңыздар.

Келесі кездескенше сау болығыздар!

Даярлаған оқытушы: Токежанова Асем Айдаровна

Источник

Тәрбие сағатының тақырыбы: «Желтоқсан шежіресі – елімнің мәртебесі»
Ұстаз: Жұмағазиева Данасұлу Жүсіпқызы

Мақсаты: оқушыларға 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының болу себептерін және тәуелсіздіктің қадір-қасиетін түсіндіру.
Тәрбиелігі: Отан-Ананы құрметтеу, тәуелсіздікті бағалай білуге, ұлтжанды, елжанды болуға, елінің тәуелсіздігі жолында күрескен ерлердің қаһармандығы мен күрескерлік ерліктерін әрдайым есте ұстауға, үлгі ете білуге үйрету.
Дамытушылығы: оқушының ойын жеткізе білуі мен тіл байлығын дамыту, өлеңді мәнерлеп оқу, әр сөздің айтылуына көңіл бөлу, дикциясы мен интонациясын дамыту.
Көрнекілігі: Желтоқсан қаһармандарының суреттері (Қайрат, Лаззат, Сәбира, Ербол), интерактивті тақта, тақырып желісі бойынша слайдтар, мазмұеды суреттер, шарлар, нақыл сөздер..

Ұйымдастыру. Кіріспе сөз.

Құрметті ұстаздар, оқушылар!

Біз бүгін дүниені дүр сілкіндіріп, тәуелсіздік туын ең алғаш көтерген әйгілі 1986 жылдың желтоқсанына арналған «Желтоқсан шежіресі – елімнің мәртебесі» атты тәрбие сағатын ашық деп жариялаймыз. 1986 жылы 16-17 желтоқсанда Алматы қаласы бұрынғы астанамыз қазіргі бас қаламызда мыңдаған қазақ жастары наразылық білдіріп, бейбіт шеруге шықты. Бұл желтоқсан көтерілісіне қазақтың ел аузында жүрген, тарихта аты қалған Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Сабира Мұхаметжанова, Ербол Сыпатаев сынды аға-апаларымыз қатысты. Енді міне, осы желтоқсан көтерілісіне қатысқан ағаларымыз бен апаларымыздың арқасында ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы армаандаған тәуелсіздікке қол жеткіздік.

1-жүргізуші:

Армысыздар, аяулы халқым менің!

Ардақта дәстүріңді салтыңды елім.

Мереке басы болсын берекенің,

Игі еңбек жемісінің бәрін жегін

2-жүргізуші:

Құрметті ұстаздар және Тәуелсіз еліміздің ұлағатты ұрпағы. Тарихымызда ерекше орны бар, халқымыздың қасіреті мен ар-намысына, сонымен бірге мақтанышына айналған оқиға – бұл 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы болатын.

1-жүргізуші:

Әр дәуірдің еркіне сай

Нарқы өзгерген алтынның.

Айналайын, алтын әнім,

Жас өркені халқымның.

Желтоқсанда шындық жырын

Шырқаймын деп шарқ ұрдың,

Желтоқсанда егеменді,

Ел болсақ деп талпындың.

2-жүргізуші: 1986 жылы 17 – желтоқсанда Алматы қаласында мыңдаған қазақ жастары наразылық білдіріп, шеруге шықты. Олар «қазақ елінің өз көсемі сайлансын» деген тілек білдірді.

1-жүргізуші:

Сол кездегі үкімет басшыларының бұйрығымен оларға күш көрсетілді. Көптеген жастар түрмеге қамалды. Оларға желтоқсанның ызғарлы күнінде зәбір көрсетілді. Өз елінің тәуелсіздігін талап етіп, шеруге шыққан жастарға «бұзақылар», «ұлтшылдар», «нашақорлар» деген кінә тағылды.

1-оқушы:

Нашақор деп, ұлтшыл деп,

Қазаққа күйе жаққан күн

Базары кетіп бір күнде

Қайғыға халық батқан күн

Әділдікпен шындықты

Өтірік жала жапқан күн.

2-оқушы:

Желтоқсан-заман толғағы байтақ даланың

Шарпысқан сәтті үміт пен күдік наланың.

Қайрат, Ләззат, Сәбира

Құрбаны болған жаланың.

3—оқушы:

Надан жасаған сұмдықтан

Адамдар азап шекккен күн,

Қасқалдақ ұшып көлінен

Шүрегей келіп қонған күн.

Қырандар қуып көгінен

Қарғалар билік алған күн.

4—оқушы:

Шектеліп ана тіліміз,

Оқылмай өлең-жырымыз

Жабылып жатса мектептер

Жадырар қалай күніміз?

Тарылып жатса даламыз

Қайтіп біз тыныс аламыз?

Қақымыз да жоқ айтуға

Әділет қайдан табамыз?

5—оқушы:

Бұрқ етті қазақ баласы

Кеудеге өршіп наласы

Алаңға қарай ағылды

Таусылып барлық шарасы

Жанымыз жомарт қазақпыз

Мәңгүрт боп кете жаздаппыз

Қосайық басты, бауырлар,

Жанайық жансақ маздап біз.

6—оқушы:

Желкеге тиді сілтеген күрек, қамшылар,

Соққыға мұндай, қасапқа қандай жан шыдар?

Жастарға шашқан мұз судан мұз шашырап,

Ауылда жатқан маған да тиді тамшылар.

7—оқушы:

Жас арудың жанарында –Желтоқсан,

Қанды ғасыр табанында –Желтоқсан

Қаралы өмір қайыстырған халқымның,

Қара тұман қабағында –Желтоқсан.

Жауыздықты жасаған да-Желтоқсан

Жаңа ғүмыр бастаған да –Желтоқсан

Жазықсыздың көз жасына жуынып,

Абақтыға тастаған да-Желтоқсан

8—оқушы:

Өсер ұлдың қай сәтте де бірлік болмақ қалауы,

Лаула!Лаула!Желтоқсанның мұзда жанған алауы!

Өздеріңдей өр намысты жас өркені бар елдің,

Ешқашанда тиісті емес еңкеюге жалауы!

2-жүргізуші:

Хор: «Желтоқсан желі»

Көркемсөз. «Батыр ескерткішінің алдында»

1-жүргізуші:

Иә, бұл күнге жету үшін ата-бабамыз қан төкті, жанын берді, бүкіл жеріміздің тұтастығын сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа табыс етті.

2-жүргізуші:

Бірақ қазақтың өр өлдары мен ер қыздары көбеймесе азаймады. Оның айғағы – 23 жыл бұрынғы ел намысы үшін жанын құрбандыққа қиған желтоқсандықтар болатын.

1-жүргізуші:

Оның айғағы – дүниені дүр сілкіндіріп, әлемге қазақ деген атты паш еткен Желтоқсан оқиғасы.

9—оқушы

Қақап күннің ызғары

Сүйектен өтіп кеткен күн.

Қаракөз қазақ қыздарын

ОМОН-дар бастап тепкен күн

Қариялар итке таланып,

Ел басын күрек шапқан күн

Аппақ қар қанға боялып,

Қып-қызыл мұз боп жатқан күн.

10—оқушы:

Желтоқсан – тарихымда әйгілі күн,

Ерттеп мініп ар –ождан сәйгүлігін

Ерлерім елдік үшін атой салып,

Еншілер қайтарған бәйгелі күн.

11—оқушы:

Желтоқсан тағдырларға азалы күн,

Қайраған намыстарын мазалы мұң.

Қыршынынан қиылған боздақтары

Қалар мәңгі есінде Қазағымның.

12—оқушы:

Желтоқсан – қайсар ерлік, қуатты күн,

Жігер оты маздаған тұрақты ұғым.

Тәуелсіздік билігі қолға қонған-

Тәңіріме Желтоқсан шуақты күн.

13—оқушы:

Желтоқсан – жадымызда жаралы күн

Жастарым жапа шеккен жаралы мұң

Еркіндік, егемендік, елдігімді

Емірене аңсады саналы ұғым.

14—оқушы:

Тарихым жатыр тасымда,

Тіл қатып келер ғасырға.

Азаттық деген ұғымның

Желтоқсан тұрар басында!

15—оқушы:

Бақтың құсы әр адамға қонып бір,

О,Тәңірім, бізді баққа жолықтыр!!…..

Бүгін, міне, Тәуелсіздік ағайын,

Әр Қазақтың жүрегі деп соғып тұр!…..

2-жүргізуші:

Хор: «Қазақстаным менің»

Ән «Алға, қазақ жігіттері»

1-жүргізуші:

Күндік кешпей, мұз кешпей,

Ат артында міңгеспей,

Мұңдық болып мұңаймай.

Тәкапәр нағыз құдайдай

Қасқайып қарап тұратын

Ағасы өлсе іні боп,

Жауына қарсы шығатын,

Арыстандай алысып,

Жолбарыстай жұлысқан

Қыздары көп қазақтың – демекші өзінің жас өмірін қиып кете берген Сабира Мұхаметжанова өмір жолымен танысып өтейік.

16—оқушы:

(Сабираның өмір жолы туралы слайдтар жүріп жатады)

Сабира Мұхаметжанова 1985 жылы сегіз жылдық мектепті үздік бітіріп, бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлайтын оқу орнына студент болып қабылданды. Ол Алматыдағы жастар шеруін жұдырықтай жүрегімен қолдап, Өскемен қаласының көңілі ашық, көкірегі ояу студенттерімен бірге Ушанов алаңына қарай өлең айтып, шеру тартты. Өскемен жиналысында Сабираны айыптап, тәртіпсіз деп бағалаған. Сөйтіп, албырт жас жатақхананың өзі тұратын бөлмесінің терезесінен секіріп қаза тапты.

2-жүргізуші:

Желтоқсанда шындық жырын шырқаймын деп шарқ ұрдың,

Желтоқсанда егеменді ел болсақ деп талпындың.

Кеудеңде әлі сызы жатыр сол кездегі салқынның

Айналайын, айналайын жас өркені

Желтоқсанның қазаққа

Ызғары көп тастаған

Намыстан өлген ұлтиымның

Қыздары көп, қарағым

Өр намыс иесі, қайсар, жас қыз Лаззат Асанова жайлы айтып өтсек.

17—оқушы:

(Лаззаттың өмір жолы туралы слайдтар жүріп жатады)

Лаззат Асанова Алматы облысы, Панфилов ауданы, Ақжазық ауылында дүниеге келген. Алматының Чайковский атындағы музыкалық учелищесінде қобызшы мамандығы бойынша оқып жүрген Лаззат Асанованың он алты жылдық қысқа ғұмыры арта үзілді. Лаззатты жерлеудің алдында денесін ақ жауып, арулаған кезде оның екі білегіне салынған темір бұғаудың қалдырған көкпеңбек іздерін, бас сүйегінің шүйдесі ойылып кеткені анықталды. Осыған қарағанда ол жазалаушылардың қорлы,ынан қаза тапқан. Лаззат әпкемізді мәңгі есімізде қалдырамыз. Аруағына бас иеміз.

18-оқушы:

Еш алаңсыз бейбіт демонстрация күшпен басылып, қанмен тойтарылды, жас өмірлерді қиып кетті.

Тәртіп қорғау санаға екті нені,

Өз халқына ойпырмай кекті ме еді?

Азаматты сойылмен қанға бояп,

Шаштан сүйреп, қыздарды тепкіледі-дей келе қанды Желтоқсан оқиғасының алғашқы құрбаны болған Ербол Сыпатаевқа тоқтала кетейік.

19—оқушы:

(Ерболдың өмір жолы туралы слайдтар жүріп жатады)

Ербол Сыпатаев Талдықорған облысы, Панфилов ауданының Ленин атындағы совхоздың екінші бөлімшесінде туып өскен. Ол – Энергетика институтының ІІ-ші курс студенті болатын. Ербол бір үйдің жалғыз баласы еді. 1986 жылдың 18-желтоқсанында кешкі сағат 20⁰⁰-де ауруханаға бас сүйегі мен иығынан ауыр жарақаттанған Ерболды әкелді. Ол есін жимастан қайтыс болды. Біздер Ербол ағамыздың жастық жігері мен ерлігін мәңгі есімізді сақтап, аруағына бас иеміз.

2-жүргізуші:

Тарихта «Құйын» операциясы деген атпен мәңгі қалатын жойқын шабуыл демонстрацияны қуып тарату операциясы жоспардағ,ыдай аяқталды. Қанға бөккен қала көшелері мен алаңдар қаңырап бос қалды. Қазақтың әр үйіне үрей кірді, әр қазаққа «ұлтшыл», «нашақор», «маскүнем» деген айып тағылды. Алаңға жиналған қазақтың, әрбір жас өркенінің артына шам алып түскен қуғындау, қудалау басталды. Оның ішінде ату жазасынан бастап жиырмадан бір жылға бас бостандығынан айырған жазаларды ұлттық қаһармандарымыз арқалап кете барды.

Соның бірі – Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков еді.

20—оқушы:

(Қайраттың өмір жолы туралы слайдтар жүріп жатады)

Қайрат Рысқұлбеков Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданында, Бірлік аулында дүниеге келген. 1982 жылы ол Алматы Сәулет құрылыс институтына түседі. Сол Желтоқсан оқиғасынан кейін оны «Савицкийді өлтірген қылмыскер» деп жала жауып «Аса қауіпті қылмыскерлер изоляторында» ұстады.

1-жүргізуші:

Әр қазақтың есінде сақталады,

Желтоқсандық өркендер ақталады.

Ер намысын қорғаған сарбаздарым,

Ерліктерің мәңгілік сақталады.

III. Көрініс: «Қайраттың тұтқындалуы».

2-жүргізуші:

Кәдімгі миллиондаған түндердің бірі. Бірақ бұл түн өзгеше түн еді. Себебі бұл түнде қаланың кез-келген тұсынан ұсталған жастарды ұрып соғып, өлімші халге жеткізді. Осындай өатыгещдікті көрген оларға араша түсем деп жұргендердің арасында Қайрат Рысқұлбеков те бар еді.

Миллиционер: — Ұстаңдар бұзақыны! Әкетіңдер, жауып тастаңдар!

Савицкийді өлтірген сен бе ?

Қайрат: — Жоқ, мен емес!

Миллиционер: — Сен өлтірген мойныңа ал!

Қайрат: — Мен өлтірген жоқпын, өтірік жала жаппаңдар!

Күнәдан таза басым бар,

21-де жасым бар.

Қасқалдақтай қаным бар,

Бозторғайдай жаным бар

Қайрат деген атым бар,

Қазақ деген затым бар,

Еркек тоқты құрбандық

Атам десең атыңдар!

Миллиционер: Алып кетіңдер! Бәрібір құтылмайсың бұзақы.

(Қайратты алып кетеді)

2-жүргізуші: Қайрат ақынның түрмеде жазған өлеңдерінен үзінді тыңдаңыздар. (жай музыка жүріп тұрады)

21-оқушы: «Түрме жыры»

Тор темір жамбасыма тақылдайсың,

Өзіммен бірге туған жақындайсың.

Телміріп темір торға қаматқанша

Сұм дүние, бұл жалғаннан неге алмайсың,

Ауылдағы жақсы екен ғой салған әнім

Қу тағдыр татырды ғой түрме дәмін,

Қайдағы пәлеқорлар жала жауып,

Жазықсыз қылмыскер боп кетті сәнім

Тас төбе, төрт қабырға, темір есік,

Ас берер ортасында жалғыз тесік,

Күніне ұстатады үш тілім нан

Өлмейтін саған ішер осы нәсіп

1-жүргізуші:

Көрініс: «Қайратты тергеу сәті».

2-жүргізуші:

Тұрыңдар! Сот келеді.

Тергеуші: Сот процесін бастаймыз!

1-ші куәгерді шақырамыз. Сізге сұрақ: Сіз алаңда Қайрат

Рысқұлбековтің Савицкийді өлтіргеніне куә бола аласыз ба?

1-куәгер: Боламын өз көзіммен көрдім. Керек десеңіз мен де қолында

таяғымен түскен суреті бар. Ол – ұлтшыл Қайрат оңбаған!

Тергеуші: 2-ші куәгерді шақырамыз. Сіз Қайрат Рысқұлбековтың

Савицкийді өлтіргенін бейнетаспаға түсіргеніңіз распа?

2-куәгер: Рас – рас ол Савицкийді аяғымен теуіп, таяқпен ұрды. Менің

қолымда түсірген бейнетаспа бар.

Тергеуші: Енді Қайрат Рысқұлбековке сөз беремін.

Қайрат: Мен ұлтшыл да, кінәлі де емеспін.

Сот: Барлық куәгерлерді тыңдай отырып Қайрат Рысқұлбековті айыпты деп

табамын.

Қайрат: Хақ. о халқым!

Өткен заманымызда бас кесер өлім алдында өлім жазасына

кесілгендердің соңғы тілегін орындайды. Менің де соңғы ақтық сөзім

бар.

(Қайғырған музыка журіп түрады)

Ақтық сөзі:

Жалалы боп, қатты батты жаныма,

Жазалаушы қағаз алдым қолыма

Жігіттер ай, айтып айтпай не керек

Жазған екен маңдайыма сорыма,

Біріншіден мен анамды сағындым,

Екіншіден бұл құдвайға не қылдым

Бостандықта еркін жүрген жан едім

Енді міне абақтыға жабылдым,

Әкетай ау Пайғамбардай жасың бар

Туа бермес сіз секілді асылдар

Қартайғанда жүрегіңізді жаралап,

Кесір болды ай біз секілді масылдар.

Айналайын, қарындасым, қарағым,

Қолда кісен, мен айдауға барамын.

Қайғы шегіп, азап тартқан ағаңды,

Айтшы жаным, қандай жанға баладың.

Айналайын, інішегім, құлыным,

Сені ойласам үзіледі жұлыным.

Сенің ерке ақ жүзіңді көре алмай,

Кетіп барам мен айдауға құлыным.

Күнәдан таза басым бар,

21-де жасым бар.

Қасқалдақтай қаным бар,

Бозторғайдай жаным бар

Алам десең алыңдар

Қайрат деген атым бар,

Қазақ деген затым бар,

Еркек тоқты құрбандық

Атам десең атыңдар!

Мен не етермін, не етермін,

Мен келмеске кетермін.

Көрмеген хош бол, таңдарым,

Көре алмай мен өтермін.

Тергеуші: Сот процесі аяқталды.

1-жүргізуші: Осыдан кейін жастайынан қыршын кеткен Қайрат сияқты ағамызда 21 жасында қаза тапты.

Желтоқсан жұлдыздары Қайрат Рысқұлбековке «Халық қаһарманы» атағы беріліп, айрықша ерекшелік белгісі «Алтын жұлдыз» тапсырылды. Сәбира, Ләззаттарға ақтау жөнінде анықтама қағаздары берілді.

Тәуелсіздік бізге оңай келмеді,

Жұртым менің не қиындық көрмеді!?

Жылап тұрып Аналарым бұл жолда,

Сан перзентін қара жерге жерледі.

2-жүргізуші:

Болсын осы ар алдында сөз ақтық,

Қан мен намыс болса бойда қазақтық.

Қайтпас қайсар қасиетті күреспен,

Алыппыз біз мәңгі теңдік азаттық.

Тәуелсіз ел туралы даналық сөздер, мақал-мәтелдер.

Би: «Қаражорға»

1-жүргізуші:

Қазақпын еңселі елмін егеменді,

Кеңейттім кең әлемге керегемді.

Мұхиттың ар жағында жатқан жұрттар

Таныды тепе-тең деп тереземді.

Қазақпын қойнауы- құт, жері дархан,

Әнімді бес құрлықтың бәрінде айтам.

Ән: «Астана»

(әсем қала Астана туралы слайдтар жүріп жатады)

Қорытынды

2-жүргізуші:

Міне, осы тәуелсіздіктің туын желбіреткен ұлтжанды аға-апаларымыздың арқасында егеменді ел болуға қол жеткіздік.

Осымен Тәуелсіздік мерекесіне арналған

«Желтоқсан шежіресі – елімнің мәртебесі» атты ашық тәрбие сағатымыз аяқталды. Уақыттарыңызды бөліп келгендеріңізге көптен-көп рахмет.

Ұқсас материалдар:

«Тәуелсіздік деп соғады жүрегіміз!» атты сценарий
Тәуелсіздік күніне арналған тәрбие сағаты
Тәуелсіздік елімнің ерлік жолы
16 желтоқсан: Тәуелсіздік күні құтты болсын!
Тәуелсіздік туралы

Источник

Слайд 1Тақырып: Адвокаттың азаматық сот өндірісіне қатысуы.
Басқа да юрисдикциялық өндірістерге адвокаттың

қатысуы

Слайд 2
ҚР Конституциясына және 1999 ж. 13 шілдедегі ҚР-ның АІЖК-нің

қағидаларына сәйкес әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.

Слайд 4Азаматтық процес кезінде азаматтардың құқығын қорғау жөніндегі өз міндетін адвокаттар заңда

көзделген барлық құралдар мен әдістермен жүзеге асырады.

Слайд 6AІЖK азаматтарға сотта өз ісін жүргізудің ең ынғайлы әдісін тандауға, атап

айтқанда:

— істі жеке жүргізуге;

— істі өкілмен бірге жүргізуге;

— істі процеске катыспай өкілі арқылы жүргізуге мүмкіндік береді.

Слайд 7Азаматтық процеске негізгі қатысушылар:
ТАЛАПКЕР
ЖАУАПКЕР
Өз мүдделеріне орай немесе талап қоюшы адамның мүддесіне

орай талап қойған азамат (заңды тұлға)

Талап қою хаты
тапсырылған азамат
(заңды тұлға)

Слайд 8Сотта өкілдік етудің екі түрі бар:
Заң бойынша өкілдік ету
Шарт негізінде өкілдік

ету

Слайд 9
Заң бойынша өкілдік ету

процесте әрекетке қабілетсіз азамттардың, әрекет қабілетіне толық ие

емес немесе әрекетке қабілет шектеулі деп танылған азаматардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсатында жүзеге асырылады

Слайд 10
Өздерінің өкілеттігін куәландыратын құжаттарды сотқа көрсеткен төмендегілер заңды өкіл бола алады:

ата-аналар
асырап

алушылар

қамқоршылар

қорғаншылар

Слайд 11Сотта тапсырма бойынша шарт негізінде өкіл бола алатындар:

Адвокаттар

Заңды тұлғалардың қызметкерлері-осы заңды

тұлғалардың істері бойынша;

Кәсіптік одақтың уәкілетті адамдары-құқықтары мен мүдделерін қорғауды осы кәсіптік одақтар жүзеге асыратын жұмысшылардың, қызметшілердің, сондай-ақ басқа адамдардың істері бойынша

Заңмен, жарғымен немесе ережемен осы ұйымдар мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау құқығы берілген ұйымдардың уәкілетті адамдары

Заңмен, жарғымен немесе ережемен басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау құқығы берілген ұйымдардың уәкілетті адамдары

Басқа тең қатысушылардың тапсырмасы бойынша тең қатысушылардың біреуі

Іске қатысушылардың өтінуімен сот рұқсат еткен басқа да адамдар тапсырма бойынша сотта өкіл бола алады

Слайд 12Әкімшілік сот өндірісі аясында адвокат әкімшілік іс жүргізуге Әкімшілік құқық бұзушылық

Кодексінің 548-бабы бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылып отырған тұлғаның не жәбірленушінің өкілі ретінде қатыса алады.
Қорғаушы әкімшілік іс жүргізуге тұлға ұсталған кезден не әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама толтырылған кезден бастап қатысады.

Слайд 13Қорғаушы – әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын тұлғаның құқықтары мен мүдделерiн заңда белгiленген

тәртiппен қорғауды жүзеге асыратын және оған заң көмегiн көрсететiн адам

Слайд 14Қорғаушылар ретiнде адвокаттар қатысады. Қорғаушылар ретінде адвокаттармен бірге әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын

адамның жұбайы (зайыбы), жақын туыстары немесе заңды өкiлдерi жiберiледi. Егер заңнамада айқындалатын тәртiппен өзара негiзде Қазақстан Республикасының тиiстi мемлекетпен жасаған халықаралық шартында көзделсе, шетелдiк адвокаттар iске қорғаушылар ретiнде қатысуға жiберiледi

Слайд 15Адвокат, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы

іс бойынша қорғаушы ретінде қатысудан бас тартуға құқылы емес.

Слайд 16Қорғаушының мiндеттi түрде қатысуы
әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын адам бұл жөнiнде өтiнiшхат жасаса;

әкiмшiлiк

жауаптылыққа тартылатын адам дене немесе психикалық кемiстiктерiне орай өзiн қорғау құқығын өз бетiнше жүзеге асыра алмайтын болса;

әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын адам iс жүргiзiлiп жатқан тiлдi бiлмесе;

әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын адам кәмелетке толмаған адам болып табылса.

Слайд 17Қорғаушының өкiлеттiктерi
Қорғаушы: iстiң барлық материалдарымен танысуға; iстi қарауға қатысуға; дәлелдемелер ұсынуға;

өтiнiшхаттарды және қарсылықтарды мәлiмдеуге; судьяның, iстi қарауға уәкiлеттiк берілген органның (лауазымды адамның) рұқсатымен iстi қарау процесiнде жауап алынатын адамдарға сұрақтар қоюға; іс бойынша iс жүргiзудi қамтамасыз ету шараларын қолдануға және iс бойынша қаулыға шағым жасауға; өзiне заңмен берiлген өзге де құқықтарды пайдалануға құқылы.

Қорғаушы: қорғалушының мүдделерiне қарсы қандай да бір әрекеттер жасауға және оған тиесілі құқықтарын жүзеге асыруына кедергi келтiруге; қорғалушының ұстанымына қарамастан, оның әкiмшiлiк құқық бұзушылыққа қатыстылығын және оны жасауға кiнәлiлiгiн тануға, қорғалушының жәбiрленушiмен татуласқандығы туралы мәлiмдеуге; қорғалушының берген шағымдары мен өтiнiшхаттарын қайтарып алуға; заң көмегiн сұрау мен оның жүзеге асырылуына байланысты өзiне белгiлi болған мәлiметтердi жария етуге құқылы емес.

Слайд 18Жәбiрленушiнiң өкiлi
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы іс бойынша iстi жүргiзу кезiнде жәбірленушінің

заңды мүдделерін білдіруге заң бойынша құқығы бар адамдар жәбiрленушiнiң өкiлдері бола алады.

Жәбiрленушi өкiлдерiнiң өздерi өкiл болып отырған жеке және заңды тұлғалармен ӘҚБт Кодексте көзделген шекте процестік құқықтары бiрдей болады.

Өкiлдiң өзi өкiлi болып отырған тұлғаның мүдделерiне қарамастан қандай да бiр әрекеттер жасауға құқығы жоқ.

Жәбiрленушiнiң iске жеке қатысуы оны осы iс бойынша өкiл алу құқығынан айырмайды.

Источник

Слайд 1Азаматтық сот ісін жүргізу- азаматтық істі қарап, шешу барысында пайда болатын

соттың жəне басқа да қатысушы субъектілердің іс жүргізушілік əрекеттерінің жиынтығы

Бұйрық арқылы іс жүргізу – өндіріп алушының мүлікті, ақшалай сомаларды өндіріп алуын борышкер мен өндіріп алушының түсініктемелерін тыңдау үшін сотта іс қарамай- ақ, даусыз талаптар бойынша іс жүргізу(ҚР АПК-нің 134-143 баптары).

Ерекше талап қоюмен іс жүргізу – əкімшілік сипаттағы құқықтық дауларға негізделген істерден туындайды, яғни тараптардың арасындағы қатынас «билік жəне бағыныстылық» түрінде орын алады (ҚР АПК-нің 286-301 баптары)

Талап қою бойынша іс жүргізу – азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй жəне басқа да құқықтық қатынастардан туындаған даулар бойынша бұзылған құқықты немесе заңды мүддені қорғау бойынша сотта іс жүргізу(ҚР АПК-нің 148-285 баптары).

Ерекше іс жүргізу – даудың жəне тараптардың болмауымен сипатталады. Бұл істер бойынша сот шешімімен заңды фактілер, тұлғаның құқықтық жағдайы анықталады (ҚР АПК-нің 302-386 баптары)

Слайд 2Азаматтық сот ісін жүргізу сатылары – бір-біріне жақын іс жүргізушілік мақсаттардың

біріктілігін сипаттайтын, біртұтас азаматтық сот ісін жүргізудің құрамдас бөліктері

Сотта азаматтық іс қозғау – талап қою арқылы, шағым немесе арыз беру арқылы қозғалады

апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша іс қарау – соттың заңды күшіне актілеріне апелляциялық шағым беру немесе наразылық келтіру арқылы козғалады

қадағалау тəртібімен іс жүргізу – соттың заңды күшіне енген актілерін қадағалау тəртібімен кайта қарау

атқарушылық іс жүргізу – шешімді орындауға тиісті тұлға міндеттерін ерікті орындамаған жағдайда мəжбүрлеп орындатуды қамтамасыз етеді.

заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан анықталған мəн-жайлар бойынша қайта қарау ж

істі сотта қарауға əзірлеу – сот барлық мүдделі тұлғалардың қатысуымен жүргізеді.

соттың бірінші инстанциясында іс қарау — істі мəні бойынша қарау сот шешімін шығарумен аяқталады

Слайд 3Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері — азаматтық істер бойынша əділеттілікті атқаруды

реттейтін жəне іс жүргізушілік нормалардың мазмұнын анықтайтын негізгі құқықтық идеялар

Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптерін топтау

Бекітілген нормативтік қайнар көзі бойынша

Конституциялық принциптер

Слайд 4КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕР
Сот төрелігін тек соттың жүзеге асыруы
Əркімнің жеке өміріне қол сұғылмаушылық

судялардың тəуелсіздігі

заң мен сот алдындағы теңдік

сот актілерінің міндеттілігі

жеке адамның ар-намысымен, қадір- қасиетін құрметтеу

əркімнің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта қорғау

меншікке қол сұғылмаушылық

Слайд 5САЛАЛЫҚ ЗАҢДАРМЕН БЕКІТІЛГЕН ПРИНЦИПТЕР
Заңдылық
сотта істі қараудың жариялылығы
диспозитивтік
білікті заң көмегін алуға

құқықты қамтамасыз ету

тараптардың жарыспалылығы жəне іс жүргізушілік теңдігі

сотта қарау барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ету

дəлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау

сотта іс қараудың ауызшалылығы жəне тікелейлігі

Слайд 6Жалпы құқықтық заңдылық принципінің азаматтық іс жүргізуде жүзеге асырылуы — сот

істерді азаматтық сот ісін жүргізу тəртібімен шешу кезінде ҚР Конституциясының, ҚР АПК-нің, басқа да нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дəлме-дəл сақтауға міндетті.

Материалдық құқық нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауы

Іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы жəне дұрыс қолданылмауы

Слайд 7Материалдық құқық нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауы
Іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы

жəне дұрыс қолданылмауы

Қолданылуға тиісті заң қолданылмаса;

заң дұрыс түсіндірілмесе;

қолданылмауға тиісті заң қолданылса;

заң ұқсастығы немесе құқық ұқсастығы дұрыс қолданылмаса

Егер істі қарауға құқығы жоқ сот қараса;

істі қарау кезінде сот іс жүргізу тілі туралы ережені бұзса;

істе сот отырысының хаттамасы болмаса;

істе əрбір жеке іс жүргізу əрекеті туралы хаттама болмаса.

Слайд 8Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар – азаматтық іс жүргізу құқығы нормаларымен

реттелген, сот пен басқа да қатысушылардың арасындағы іс жүргізушілік əрекеттерді атқару барысында пайда болған қатынастар.

Құқықтық қатынастардың субъектілері

Сот

іске қатысушы тұлғалар

басқа да іске қатысушы тұлғалар

Құқықтық қатынастардың объектілері-əрекеттердің неге бағытталғандығы

Азаматтық іс жүргізу- шілік құқықтық қатынастардың жалпы объектісі — нақты азаматтық іс бойынша пайда болған материалдық- құқықтық дау

Арнайы объектісі — əр жеке құқықтық қатынас, сондай-ақ оның топтары (мысалы, сот-тараптар, сот-сот өкілдері).

Слайд 9Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктері
билікті сипатта орын алады – сот

билік органы ретінде қатысады, сондықтан оның өкімдік əрекеттері азаматтық іс жүргізудің барлық қатысушылары үшін сөзсіз міндетті;

сот міндетті субъектісі. Соттың қызметінсіз азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынас туындауы мүмкін емес;

құқыққолдану сипатында орын алады – өйткені, негізгі қызметі материалдық жəне процессуалдық құқық нормаларын қолдану;

Слайд 10Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктері
көпсубъектілігі – соттан басқа да азаматтық

іс жүргізудің субъектілері қатысады

Тек құқықтық негізде орын алады — бұл материалдық- құқықтық қатынастардан негізгі айырмашылығы. Мысалы, отбасы құқыққатынасы құқықтық реттеуден тəуелсіз пайда болады, құқық бұл салаға отбасы құқыққатынасының мəнді жəне маңызды мəселелері туындаған жағдайда араласады.

динамикалылығы – іс жүргізу заңында көзделген тəртіпке сай, бір іс жүргізушілік əрекеттің келесі əрекетпен бірізді ауысуы).

Слайд 11Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастарының пайда болу алғышарттары
Азаматтық іс жүргізушілік құқық

нормаларының болуы – іс жүргізудің барлық қатысушыларының əрекеттерін анықтайтын ережелер. Бұл ережелер іс жүргізудің барлық қатысушыларына міндетті.

«Заңи құрамның болуы» — заңды фактілердің тобы, яғни іс жүргізу заңымен бекітілген соттың жəне басқа іске қатысушылардың əрекеттері.

Əрекеті заңды факт тудыратын негізгі субъект — сот. Соттың əрекетінсіз бірде-бір істе жүргізушілік қатынас туындауы мүмкін емес.

Іске қатысушы тұлғалардың əрекеттері заңды факт тудыратын тағы бір элемент.

Слайд 12Құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтық субъектілігі – іс жүргізушілік құқықтық қатынастың субъектілерінің

белгілі құқықтық мəртебесінің болуы қажеттігін білдіреді.

Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі материалдық құқық субъктілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дəрежеде болады

Азаматтық іс жүргізу əрекет қабілеттілігі – сотта құқықтарын өз іс -əрекеттерімен жүзеге асыру жəне міндеттерін орындау, іс жүргізуді сот өкілдеріне тапсыру қабілеттілігі (азаматтық іс жүргізу əрекет қабілеттілігі) он сегіз жасқа толған азаматтарда жəне ұйымдарда толық көлемде болады

Слайд 13Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастың субъектілері
Сот — азаматтық іс жүргізушілік құқықтың

субъектілерінің ішінде негізгі рөлге ие. Өйткені, сот біріншіден, іс жүргізушілік құқықтық қатынастың қатысушысы, екіншіден, осы істі қарауға байланысты пайда болған барлық мəселелерді шешу құқығы мен билігіне ие орган.

Іске қатысушы тұлғалар — (құрамы ҚР АПК –нің 46-бабымен анықталады) Ерекшелігі: істің ақырына заңи мүдделілік танытады.

Слайд 14ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ ТҰЛҒАЛАР
Тараптар (талап қоюшы жəне жауапкер);
ерекше іс жүргізу тəртібімен қарайтын

істер бойынша мəлімдеушілер мен мүдделі тұлғалар.

үшінші тұлғалар – басталып кеткен іс жүргізуге өз субъективтік құқығын қорғау үшін қатысушы (тартылған) тұлға;

прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары немесе басқа тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық жəне мемлекеттік мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуші ұйымдар мен жекелеген азаматтар;

Бұл тұлғалардың іс жүргізушілік ерекшеліктері — сотқа басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау мақсатында (немесе қорытынды беру үшін) қатысады.

Слайд 15ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ БАСҚА ДА ТҰЛҒАЛАР
Ерекшеліктері: істің ақырына заңи мүдделілік танытпайды.
Куəлар;
мамандар;

Слайд 16ТАРАПТАР
Талап қоюшы – бұзылған немесе дауланған құқығын жəне мүддесін қорғату мақсатында

азаматтық іс қозғатушы тұлға.

Жауапкер — өздеріне қуыным талабы қойылған тұлғалар.

СУБЪЕКТІЛЕРІ

Азаматтар;

ұйымдар;

заңды тұлғалар

мемлекет.

Слайд 17ТАРАПТАРДЫҢ ІС ЖҮРГІЗУШІЛІК ҚҰҚЫҚТАРЫ
Жалпы – барлық іске қатысушы тұлғаларға тəн.
Арнайы

– бұл заңмен талап қоюшы мен жауапкерге берілген құқықтары.

Слайд 18Тараптардың іс жүргізушілік міндеттері
Жалпы – тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізушілік

құқықтарды адал пайдалануға , сот мəжілісі залында белгіленген тəртіпті сақтауға, сот төрағасының өкіміне сөзсіз бағынуға, сотқа құрметпен қарауға міндетті.

Арнайы – сот ісін жүргізудің сатыларына жəне жекелеген нақты іс жүргізушілік əрекеттерге байланысты. Мысалы, талап арызын құрастырған кезде талап қоюшы заңда көзделген барлық реквизиттерін көрсетуге міндетті. Əр тарап өзінің талаптарының жəне қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасаған мəн-жайларды дəлелдеуі тиіс жəне т.б.

Слайд 19Іс жүргізуге тең қатысу – азаматтық іс жүргізуге талап қоюшы немесе

жауапкер, сол сияқты екі тарап жағынан да бірнеше тұлғаның бір уақытта қатысуы

Тең қатысудың іс жүргізушілік — құқықтық мəні

Тең қатысудың материалдық құқықтық мəні

Белсенді тең қатысу – талап қоюшы жағынан бір уақытта бірнеше тұлғаның қатысуы;

бəсең тең қатысу – жауапкер жағынан бір уақытта бірнеше тұлғаның қатысуы;

аралас тең қатысу — бір уақытта талап қоюшы жағынан да, жауапкер жағынан да бірнеше тұлғаның қатысуы.

Міндетті – барлық тең қатысушылар- дың іс жүргізуге қатысуын міндеттейді. Негізі: жалпы талап немесе жалпы міндет;

факультативті – барлық тең қатысушылардың іс жүргізуге қатысуын міндеттемейді. Негізі: Бірыңғай ұқсас талаптар немесе ұқсас міндеттер.

Слайд 20ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУЫ
НЕГІЗДЕРІ
НЫСАНДАРЫ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Заңда тікелей көзделгенде;
сот бастамасымен;

өз бастамасымен.

Тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын жəне заңды мүдделерін, қоғамдық жəне мемлекеттік мүдделерді қорғау мақсатында сотқа талап қою арқылы;

өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша қорытынды беру арқылы.

Іс жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін иеленеді (бітімгершілік келісім бекіту, істі аралық соттың қарауына беруді сұраудан басқа).

Слайд 21Сотта өкілдік ету – бір тұлғаның басқа тұлғаның атынан жəне оның

мүддесін көздей отырып, іс жүргізушілік əрекеттер атқаруы

Міндеттері

Ерекшеліктері

Тарапты сот ісін жүргізуге қатысудан босату;

сауатты жəне білікті заң көмегін қамтамасыз ету;

Іс жүргізуді тапсырған тұлға сенім білдіруші немесе өкілеттілік өткеруші деп аталады;

басқа тұлғаның мүддесін қорғау тапсырылған тұлға сот өкілі немесе сенімге кіруші деп аталады

Слайд 22СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІ
шартты
заңды
тек тараптардың келісімінің негізінде пайда болады. Мысалы, мекеменің заңгері

немесе басқа да қызметкерлері үшін соттағы өкілдіктің пайда болуы еңбек шартына негізделеді. Ал, адвокаттар үшін тапсырыс шарты сотта өкілдік атқаруға негіз болады.

заңда тікелей көзделген жағдайда. Өкілдіктің бұл түрі əрекетке қабілетсіз азаматтардың, əрекет қабілетіне толық ие емес немесе əрекетке қабілеті шектеулі, əрекет қабілеттілігінен айырылған тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын жəне заңмен қорғалатын мүдделерін сотта өздерінің өкілеттіліктерін куəландыратын құжаттарды көрсету арқылы жүзеге асырылады.

Слайд 23СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІ
Қоғамдық
жарғылық
ұйымдар мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау
жарғыда көрсетілген жоғарғы

органның арнайы тапсырысты қажет етпей өзінен төмен тұрған мекеменің мүдделерін қорғауы

Кəсіптікодақ органдарының уəкілетті өкілдері

Жарғыда немесе ережеде көрсетілген уəкілетті тұлғалар

Слайд 24СОТТАҒЫ ӨКІЛ БОЛА АЛМАЙДЫ
Соттар, тергеушілер, прокурорлар жəне өкілді органдардың депутаттары
егер мүдделері

өзі өкіл болып отырған тұлғаның мүдделеріне қайшы келетін тұлғаға осы іс бойынша заң көмегін көрсетсе, немесе бұрын көрсеткен болса;

сот, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куə немесе айғақшы ретінде бұрын осы іс бойынша қатысса;

істі қараушы лауазымды тұлғамен туыстық қатынаста болса.

адвокатура туралы заңмен белгіленген ережелерді бұза отырып, заң көмегін көрсету туралы тапсырма алған адвокатта

Слайд 25ӨКІЛДІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНІҢ КӨЛЕМІ
жалпы
заңды
арнайы
іске қатысушы тұлғаларға ҚР АПК-нің 60-бабымен берілген іс

жүргізушілік əрекеттерін сенім хатта көрсетілмесе де жүзеге асырады

сенім хатта арнайы көрсетілуі тиіс (талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгерту, талаптың мөлшерін ұлғайту немесе азайту, талаптан бас тарту, талапты тану, бітімгершілік келісім бекіту, өкілеттікті басқа тұлғаға өткізу, сот шешімін шағымдау)

азаматтық сот ісін жүргізуге қатысқанда материалдық құқықпен белгіленген шектеулерді сақтауға міндетті.

Слайд 26ӨКІЛЕТТІГІН РӘСІМДЕЙТІН ҚҰЖАТ
Заңды өкілдер үшін
Шартты өкілдер үшін
Ата-аналар
қамқоршылар
қорғаншылар
заңды тұлғалардың қызметкерлері
тең қатысушылардың

тапсырмасы бойынша қатысқан тең қатысушылардың біреуі –

іске қатысушының өтінімімен сот рұқсат еткен тұлға

Адвокаттар

Слайд 27ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІ
сот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

жүзеге асыруға берілген заңмен белгіленген немесе сот тағайындаған уақыт аралығы

заңмен белгіленген

сот тағайындаған

сотқа да, іске қатысушы тұлғаларға да міндетті, өзгертілуі мүмкін емес

іске қатысушы тұлғалар үшін (қажет болған жағдайда сот өзгерте алады).

Слайд 28ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ҰЗАРТУ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ
Заңмен белгіленген мерзімдерді, егер ол

сот дəлелдеді деп таныған себептермен өткізіліп алынса, сот қалпына келтіре алады (ҚР АПК-нің 124 бабы)

Сот тағайындаған мерзімдерді іске қатысушы тұлғалардың өтінімінің негізінде сот ұзарта алады (ҚР АПК-нің 126 бабы)

Слайд 29ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІ
сот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

жүзеге асыруға берілген заңмен белгіленген немесе сот тағайындаған уақыт аралығы

Іс жүргізу мерзімін өткізіп алу

Іс жүргізу мерзімдерін тоқтата тұру-

іс жүргізу əрекеттерін атқару құқығы заңда белгіленген немесе сот тағайындаған мерзімнің аяқталуымен жойылады

барлық аяқталмаған іс жүргізу мерзімдері іс жүргізуді тоқтата тұрумен тоқтатыла тұрады.

Слайд 30ІСТІ СОТТА ҚАРАУҒА ƏЗІРЛЕУ МЕРЗІМДЕРІ
азаматтық істерді сотта қарауға əзірлеу, егер

заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап, жеті күндік мерзімнен кешіктірілмей жүргізілуі тиіс.

Соттың дəлелді ұйғарымы бойынша істі сотта қарауға əзірлеу мерзімі бір айға дейін ұзартылуы мүмкін істер

Сотта қарауға əзірлеу мерзімі ұзартылуы мүмкін емес істер

Айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда;

еңбек қатынастарынан туындайтын талаптарға байланысты

асыраушысынан айырылуына байланысты

мертігуден немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы.

Алимент өндіріп алу туралы

Слайд 31СОТТЫҢ БІРІНШІ ИНСТАНЦИЯСЫНДА ІС ҚАРАУ МЕРЗІМДЕРІ
ЖАЛПЫ МЕРЗІМ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МЕРЗІМ
азаматтық істер істі сотта

қарауға əзірлеу аяқталған күннен бастап, екі айға дейінгі мерзімде қаралып шешіледі

Жұмысқа қайта қабылдау туралы;

мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының лауазымды тұлғаларының, мемлекеттік қызметшілерінің шешімдерін, əрекеттерін (əрекетсіздігін) даулау туралы

алимент өндіру туралы;

Слайд 32ІС ЖҮРГІЗУ ƏРЕКЕТТЕРІНЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН МЕРЗІМДЕР
Заңмен белгіленген
Қосымша шешім шығару туралы
сот отырысының хаттамасына

ескертпе беру туралы

заңды күшіне енген сот актілеріне қадағалау тəртібімен шағым жасау, наразылық келтіру

сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық келтіру туралы

Сот шығындарын төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу туралы;

талап арыздың кемшіліктерін жою туралы

істі қарауды кейінге қалдыру туралы

шешімді дереу орындау мерзімі.

Сот тағайындаған (құқығы бар)

Заңмен белгіленген

Слайд 33ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ЕСЕПТЕУ
іс жүргізу əрекеттері заңда белгіленген мерзімдерде атқарылады, егер

заңда белгіленбесе, оны сот тағайындайды. Іс жүргізу əрекеттерін атқаруға арналған мерзімдер сөзсіз болуға тиіс.

Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімдердің есептелуі жəне аяқталуы

Атқарылуына мерзім белгіленген іс жүргізу əрекеті бойынша мерзімнің аяқталуы

Іс жүргізу əрекетін атқару орны бойынша мерзімнің аяқталуы

Слайд 34Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімдердің есептелуі жəне аяқталуы
Іс жүргізу əрекетін атқару орны

бойынша мерзімнің аяқталуы

Атқарылуына мерзім белгіленген іс жүргізу əрекеті бойынша мерзімнің аяқталуы

соңғы жылының тиісті айында жəне күнінде бітед

айлармен есептелетін мерзім сол айдың соңғы тиісті күнінде бітеді.

күндермен есептелетін мерзім белгіленген кезеңнің соңғы күні бітеді

Сотта атқарылатын əрекеттің соңғы мерзімі жұмыс уақыты біткен сағатпен аяқталады

ұйымдарда атқарылатын əрекеттің соңғы мерзімі тиісті операциялар тоқтатылатын сағатта аяқталады

соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін атқарылуы тиіс

мерзімнің соңғы күнінің жиырма төрт сағатына дейін поштаға, телеграфқа немесе байланыстың өзге құралдары бойынша жіберілуі тиіс

Слайд 35АЗАМАТТЫҚ ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫ
құқық туралы дауды немесе басқа да заңи істерді

қарауды белгілі органның құзыретіне жатқызу.

Ведомстволық бағыныстылықтың түрлері

Айрықша ведомстволық бағыныстылық

Көптік ведомстволық бағыныстылық –

Слайд 36ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Айрықша ведомстволық бағыныстылық
Көптік ведомстволық бағыныстылық
істі қарап, шешу

бір органға бағынысты (мысалы, ата- аналық құқығынан айыру туралы істер тек сотта қаралады).

Шарттық ведомстволық бағыныстылық

императивті ведомстволық бағыныстылық

шартты ведомстволық бағыныстылық

баламалы ведомстволық бағыныстылық

Слайд 37ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІ
Даулы құқықтық қатынастың сипаты
Дауға қатысушылардың субъективтік құрамы
Дау

тараптарының арасында шарт болуына

Басқа да өлшемдердің болуы

Құқықтың даулы немесе даусыз

Слайд 38ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІ
Сотқа ведомстволық бағыныстылығының басымдылығы
біреулері сотқа, ал

басқалары соттық емес органдарға ведомстволық бағынысты, өзара байланысты бірнеше талаптар біріктірілген кезде барлық талаптар сотта қаралады

Слайд 39СОТТЫЛЫҚ
азаматтық істерді қарауды соттар жүйесіндегі белгілі бір соттың өкілеттілігіне жатқызу
Топтық соттылық
Аумақтық

соттылық

азаматтық істі соттың қай деңгейі қарауы тиіс екенін анықтайды.

жауапкердің тұрғылықты жері немесе орналасқан жері бойынша анықталады

Слайд 40СОТ ШЫҒЫНДАРЫ
МЕМЛЕКЕТТІК БАЖ
Жай баж
Пропорционалды баж
нақты сомамен есептелінеді (талаптың құнына сəйкес)
талап

қойған кездегі айлық есептік көрсеткішке сəйкес есептелінеді

Слайд 41ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒЫНДАР
Куəгерлерге, сарапшыларға жəне мамандарға төленуге тиісті

сомалар;

дəлелдемені тұрған жерінде қарау жүргізілуге байланысты шығындар;

заттай дəлелдемелерді сақтауға байланысты шығындар;

жауапкерді іздестіру жөніндегі шығындар;

тараптарға хабарлау жəне оларды сотқа шақыру жөніндегі шығындар;

іс бойынша жарияланымдар мен хабарландыруларға байланысты шығындар;

өкілдердің көмегіне ақы төлеу жөніндегі шығындар;

сот қажет деп таныған өзге де шығандар жатады.

Слайд 42ТАЛАП ҚОЮ БАҒАСЫ
Ақша қаражатын өндіріп алу туралы талаптан
мүлікті талап ету туралы

талаптан

алимент өндіру туралы талаптан

мерзімді төлемдермен оларды беру туралы талаптан

мерзімсіз жəне өмір бойы төлемдер мен берулер туралы талаптардан

төлемдерді немесе берулерді азайту, я көбейту туралы талаптан

төлемдер мен берулерді тоқтату туралы талаптан

мүлікті жалдау (жалға алу) шартын мерзімнен бұзу туралы талаптан

Слайд 43СОТТА ДӘЛЕЛДЕУ
Дəлелдеу нысанасы
Сотта дəлелдеу
Сот дəлелдемелері
Сот жəне іске қатысушы тұлғалармен анықталатын жəне

іс жүргізу барысында əртүрлі себептерге сəйкес өзгеруі мүмкін

Дəлелдеу нысанасына дəлелдеуден босатылған деректер қосылмауы тиіс.

Слайд 44ДƏЛЕЛДЕУДЕН БОСАТЫЛҒАН МƏН-ЖАЙЛАР
Жалпыға белгілі
Преюдициялды
көпшілікке белгілі мəн- жайлар, мысалы, тарихи деректер
соттың

бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген шешімі мен белгіленген мəн-жайлар сот үшін міндетті жəне сол тұлғалар қатысатын басқа азаматтық істерді қарау кезінде қайтадан дəлелденбейді

Слайд 45ПРЕЮДИЦИЯ
(латын сөзі praejudicio-алдын ала шешімі бар)- кейіннен шығарылатын сот шешімі

тəуелді болатын мəселені құқыққа сəйкес алдын ала шешу

Преюдициялдықты шектеу

Заңды күшіне енген үкім немесе шешіммен бекітілген мəн-жайлар преюдициялдыққа айналады

сот үкімімен немесе шешімімен белгіленген барлық мəн-жайлар преюдициялды болмауы мүмкін.

заңды күшіне енген үкім немесе шешімнің преюдициялдық күшінің мəні іске қатысқан тұлғалар

Слайд 46ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕР
Дәлелдеу құралдары
Тараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелері
куəнің айғақтары
жазбаша жəне заттай дəлелдемелер
сарапшылардың

Слайд 47НАҚТЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
Сотқа қажетті деректер жайлы мəліметтер
Дəлелдемелік деректер-
Бұл нақты деректердің қайнар

көздері немесе тасымалдаушылары (дəлелдеу қайнар көздері) осы мəн-жайлар туралы мəліметтері бар тұлғалар немесе белгілі бір ықпал етудің іздерін өзінде сақтап қалған затта

əдеттегі тəртіппен анықталған, кейіннен сот дəлелдеу нысанасының бар екендігін дəлелдейтін заңды деректер

Слайд 48ДƏЛЕЛДЕМЕ РЕТІНДЕ ЖОЛ БЕРУГЕ БОЛМАЙТЫН НАҚТЫ ДЕРЕКТЕР
Күш қолдану, қорқыту, алдау, сол

сияқты өзге де заңсыз іс-əрекеттерді қолдана отырып алынған

нақты азаматтық іс бойынша іс жүргізу əрекеттерін атқаруға құқығы жоқ тұлғаның əрекеттеріне байланысты алынған

н іске қатысушы тұлғалардың өз құқықтары мен міндеттеріне қатысты жаңылуын пайдалана отырып алынған

іс жүргізу əрекеттерінің тəртібін айтарлықтай бұза отырып алынған

белгісіз қайнар көзден немесе сот отырысында анықталуы мүмкін емес қайнар-көзден алынған

дəлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін əдістерді қолдана отырып алынған

Слайд 49СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Алыну қайнар көзі бойынша
жеке
заттай
қайнар көздері адамдар болып табылады
қайнар көздері

материалдық құндылықтардан алынады

Слайд 50СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Қалыптасу əдісі бойынша
Алғашқы
Өндірмелі
яғни бірінші қайнар көздерден алынған;
яғни «екінші қолдардан»

Слайд 51СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Қорытындылау сипаты бойынша
Тікелей
Жанама
олардан (нақты
шарттар болғанда) дəлелдемелік
деректердің бар болуы (немесе
жоқ

болуы) туралы нақты
қорытынды жасау мүмкін
болатын дəлелдемелер

олардан (шындыққа
сəйкес шарттар болғанда)
дəлелдемелік деректердің бар
болуы туралы болжамалы
қорытынды жасау мүмкін болатын
дəлелдемелер

Слайд 52СОТТА ДӘЛЕЛДЕУ
сотпен іске қатысушы
тұлғалардың іс бойынша мəн-жайларды
анықтау мақсатындағы қызметі.

субъектілері
міндеттері
Іске қатысушы тұлғалар

(тараптар, үшінші тұлғалар, арыз берушілер, мүдделі тұлғалар) дəлелдеме жинау жəне зерттеуге белсене қатысады.

Дəлелдемелерді айқындау, жинау, кейбір жағдайларды бекіту; сотқа бірқатар құқықтар берілсе де, бұл міндет негізінен іске қатысушы тұлғаларға жүктелген

Слайд 53ДƏЛЕЛДЕУДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Қатыстылығы
Дəлелдеу міндеті
ережесі бойынша, егер дəлелдеме үшін маңызды мəн- жайлардың

бар екендігі туралы Тұжырымдарды растайтын, теріске шығаратын, не оларға күмəн келтіретін нақты деректер болса, сот дəлелдемені іске
қатысты деп таниды

əр
тарап өзінің талаптары мен
қарсылықтарын негіздейтін
мəн-жайларды дəлелдеуі
тиіс.

Заң бойынша белгілі
Бір дəлелдемелермен расталуға тиіс істің мəн-жайлары ешқандай басқа
дəлелдемелермен
расталмайды

Дəлелдемелерге
жол беру

Слайд 54ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ АЙҚЫНДАУ ЖƏНЕ БЕКІТУ ҚҰРАЛДАРЫ
Сот тапсырмалары
дəлелдемелерді сұратып алу
дəлелдемелер
жинау қажеттігі туралы
өтінімін қанағаттандырған
жағдайда

тиісті сотқа белгілі
бір іс жүргізу əрекетін
атқаруға тапсырма береді

тараптар мен іске
қатысушы тұлғаларға
дəлелдемелерді ұсыну
қиындық келтірген жағдайда,
сот олардың өтінімі бойынша
дəлелдемелерді сұратып
алдыруға көмектеседі

іске
қатысушы тұлғалар соттан
осы дəлелдемелерді
қамтамасыз ету туралы сұрай
алады

дəлелдемелерді қамтамасыз
ету

Слайд 55ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ЗЕРТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
Сот тараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелерін тыңдайды
Жазбаша дәлелдемелерді маманға

жəне куəларға
көрсетіледі

сотқа ұсынылуы қиын немесе жеткізуге болмайтын құжаттар мен заттай
дəлелдемелер олар орналасқан жерде қаралады

Заттай дәлелдемелерді мамандарға жəне куəларға
көрсетіледі

куəлар арасында беттестіру жүргізеді

Слайд 56ЗАҢМЕН ТАНЫЛАТЫН ДƏЛЕЛДЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
куəнің айғақтары;
заттай дəлелдемелер;
сарапшының қорытындысы.
жазбаша дəлелдемелер;
Тараптар жəне заңды тұлғаның

Слайд 57ТАЛАПТЫ ТАНУ
тараптың талабын немесе қарсылығын негіздейтін деректерді екінші тараптың мойындауы ол

тарапты осы деректерді одан əрі дəлелдеу қажеттілігінен босатады.

Талапты тану

соттан тыс
тану

Қарапайым тану

деректі тану.

құқықтық
қатынасты
тану;

Сотта тану

Білікті тану

Слайд 58КУƏ РЕТІНДЕ ЖАУАП АЛУҒА ЖАТПАЙТЫН ТҰЛҒАЛАР
айғақ
беруге қабілетсіз тұлғалар;
сот өкілдері
немесе қорғаушылар;
судья;
аралық

судья немесе төреші;

дін қызметшілері

басқа да адамдар

Слайд 59ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕР
іс үшін маңызы бар мəн-жайлар туралы мəліметтерді қамтитын актілер, құжаттар,

іскерлік немесе жеке сипаттағы хаттар

Актілер

іскерлік сипаттағы хаттар

əртүрлі ақпараттарды техникалық тасымалдаушылар

құжаттар

жеке сипаттағы хаттар (переписка)

дыбыс немесе бейне жазбалары.

Слайд 60ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ САҚТАУ ЖƏНЕ ҚАРАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сотқа əкелу мүмкін емес заттар тұрған

жерінде сақталады.

қажет болған жағдайда суретке түсіріп, оны мөрмен бекітеді.

тез бүлінетін заттай дəлелдемелерді сот дереу қарап, зерттеп иесіне қайтарады.

Заң бойынша азаматтардың иелігінде бола алмайтын заттар тиісті ұйымдарға беріледі .

Слайд 61САРАПТАМА ТҮРЛЕРІ
жеке
комиссиялық
қайталама
кешенді
қосымша

Слайд 62БҰЙРЫҚ АРҚЫЛЫ ІС ЖҮРГІЗУ
Шарттары
Ерекшеліктері
Даусыз талаптар бойынша жүргізіледі
өндіріп алушы мен борышкер
түсіндірмелерін тыңдау

үшін
шақырылмайды.

сот бұйрығы үш күн ішінде
шығарылады

сот бұйрығының атқарушылық
құжат күші болады;

сот бұйрығына қарсылық түссе,
оның күшін жою туралы ұйғарым
сол сотта шығарылады;

Слайд 63ТАЛАП ҚОЮ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
маңызы
мақсаты
Сотқа талап арызын беру
арқылы қозғалады;
азаматтық іс жүргізу
құқығының

нормалары
жүйесімен реттелген;

оларды тану;

құқық қатынасты тоқтату
немесе өзгерту;

міндеттемелерді табиғи
түрінде орындауды жүктеу;

Слайд 64ТАЛАПТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Тану талабы (анықтау)
Тағайындау талабы
(орындату)
Қайта құру талабы
(конституциялық)
Талап қоюшының сотқа
жүгіну мақсаты-
жауапкер екеуі

арасында
даулы материалдық
құқыққатынастың бар, я
жоқ екендігі туралы
деректі анықтау.

Талап қоюшының сотқа
жүгіну мақсаты — өзінің
субъективтік
құқығының бар екендігі
туралы деректерді
танытып қоймай,
жауапкерді
материалдық-құқықтық
міндеттерін орындауға
мəжбүрлеу.

Бұл талаптың бар екендігі
дискуссия тудырады.
Қайта құру талабын
қараудың нəтижесінде сот
даулы құқыққатынасты
өзгертеді немесе тоқтатады.

Слайд 65ТАЛАП ҚОЮ ҚҰҚЫҒЫ
Материалдық-құқықтық мəні
Іс жүргізушілік мəні:
алғышарттары
талап қоюшының
жауапкерге материалдық-құқықтық талабын мəжбүрлеп
жүзеге асыру

құқығы;

талап қою құқығы — сотқа қорғау үшін
жүгіну құқығы. Бұл ҚР Конституциясында бекітілген, сотта
қорғану құқығының бір нысаны

талап қоюшының талаппен сотқа жүгіне алу
немесе алмауына мүмкіндік беретін шарттар

Слайд 66ТАЛАП ҚОЮ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Жағымды
Жағымсыз
егер заң іс жүргізушілік мəндегі
талапқа құқықтылықтың пайда болуын

оның
бар екендігімен байланыстырып тұрса

егер заң іс
жүргізушілік мəндегі талапқа
құқықтылықтың пайда болуын
оның жоқ екендігімен
байланыстырып тұрса

жалпы

арнайы

Слайд 67ҚАРСЫ ТАЛАП
бір сот отырысында алғашқы талаппен бірге
қарау үшін жауапкердің талап қоюшыға

дербес талабы

Ерекшеліктері

шарттары

қарсы жəне алғашқы
талаптардың арасында өзара
байланыс болса жəне оларды
бірге қарау дауларды тез жəне
дұрыс шешуге мүмкіндік
берсе.

Қарсы талапты
қанағаттандыру алғашқы
талапты толық немесе
қанағаттандыру бөлігінде
болдырмаса;

Қарсы талап сот шешім
шығарғанға дейін істі
қараудың кез келген
бөлігінде берілуі мүмкін;

қарсы талапты сотқа беру
алғашқы талап қоюдың
жалпы ережелері бойынша
іске асырылады;

Слайд 68ТАЛАПТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫ
мүлікті тыйым салудан босату туралы талап қойылған жағдайда

мүлікті
өткізуді тоқтата тұру;

борышкер сотта даулаған атқарушылық құжат бойынша өндіріп алуды
тоқтата тұру.

басқа тұлғалардың мүлікті жауапкерге беруіне немесе оған қатысты
өзге де міндеттемелерді орындауына тыйым салу

жауапкерге белгілі бір əрекеттерді атқаруға тыйым салу;

Слайд 69АЗАМАТТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУ
іс жүргізушілік əрекеттер жүйесіндегі
алғашқы жəне өте маңызды буын

міндеттері
Істі дұрыс

шешу үшін маңызы бар мəн-жайларды айқындау

тараптардын құқықтық қатынастарын жəне басшылыққа алынуға тиісті
заңды анықтау

іске қатысатын тұлғалардың құрамы мен іс жүргізудің басқа да
қатысушылары туралы мəселені шешу

əр тарап ұсынуы тиіс дəлелдемелерді анықтау

Слайд 70Талап сотқа талап арыз беру
арқылы қойылады
Арызды қабылдау
кезіндегі соттың
міндеттері

Талап қою тəртібін
сақтамаудын
салдары

Талап арызды
қайтарады
Талап

арызды
қозғалыссыз
қалдырады

Талап арыз сотқа жазбаша
нысанда беріледі. Бұл нысан
сотқа шағым, арыз беруде де
сақталады

мемлекеттік баж төленгені
туралы құжат тіркеледі;

сот өкілінің өкілеттігін білдіретін
сенім хат немесе басқа да құжат
тіркеледі

Сот арыз берушінің іс
жүргізушілік əрекет
қабілеттілігін тексеруі
тиіс;

ұқсас талаптың
болмауын тексереді;

істің соттылығын
тексереді

Слайд 71ТАЛАП АРЫЗДЫҢ МАЗМҰНЫ
мүліктік сипатта
сипаттау бөлігі
дəлелдеу бөлігі
қарар бөлігі
кіріспе

Слайд 72ТАЛАП ҚОЮДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
Материалдық-құқықтық
Іс жүргізушілік құқықтық
Ескіру мерзімінің үзілуі;
талап қойылған уақыттан бастап
алимент

өндіру;

мүлікті қайтару туралы талап
қойылған уақыттан бастап мүлік
иесіне мүлікке байланысты түскен
барлық табыстарды қайтару;

Нақты азаматтық іс бойынша іс
жүргізудің басталуы;

баламалы соттылық бойынша мүдделі
тұлғаның істі қарау орнын таңдау
құқығынан айрылуы жəне шарттық
соттылық бойынша тараптардың істі
қарау орнын таңдау құқығынан
айрылуы.

Слайд 73АЗАМАТТЫҚ ІСТІ СОТТА ҚАРАУҒА ƏЗІРЛЕУ
Арызды қабылдап, азаматтық істі қозғағаннан кейін сот

уақтылы жəне дұрыс
шешуді қамтамасыз ету мақсатында істі сотта қарауға əзірлейді

міндеттері

Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мəн-жайларды айқындау;

іске қатысушы тұлғалардың құрамы мен процестің басқа да қатысушылары
туралы мəселені шешу;

тараптардың құқықтық қатынастарын жəне басшылыққа алынуға тиісті
заңды анықтау;

əрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс дəлелдемелерді
анықтау.

Слайд 74СОТҚА ШАҚЫРУ ҚАҒАЗЫН ТАПСЫРУ ТƏРТІБІ
Хабарлаулар мен шақырулар сотқа
уақтылы келуіне жеткілікті мерзім
болуы

есептеле отырып жолданады;

сотқа шақыру тарап немесе басқа да
іске қатысушы тұлға көрсеткен
мекен-жай бойынша жолданады;

сотқа шақыру қағазын жеткізу
тапсырылған тұлға алғандығы
жөнінде қолы қойылып, күні
көрсетілген түбершікті сотқа
қайтаруға міндетті;

Тапсырыстық хат;

телефонограмма;

жедел хат;

өзге де байланыс құралдары арқылы.

Слайд 75СОТТА ІСТІ ҚАРАУ
іс бойынша негізді жəне заңды шешім шығарылуы тиіс
азаматтық іс

жүргізудің негізгі сатысы

Сотта іс қараудың бөліктері

Сот төрағасының іс жүргізушілік
əрекеттері

дайындық бөлігі;

істі мəнісі бойынша қарау;

іс жүргізу əрекеттерін атқару тəртібін
сақтауды қамтамасыз етеді;

іс жүргізудің тəрбиелік ықпалын
қамтамасыз етеді;

соттағы жарыссөз;

прокурордың қорытындысы;

шешім шығару жəне жариялау.

іске қатысы жоқ мəселелерді сот
қарауынан алып тастайды;

Слайд 76СОТТА ІС ҚАРАУДЫҢ ДАЙЫНДЫҚ БӨЛІГІНІҢ МАҚСАТЫ
Мақсаты
тәртібі
істі мəнісімен қарау мүмкіндігін

анықтау

Істі қарау үшін белгіленген уақытта төрағалық етуші сот отырысын ашады жəне
қандай азаматтық іс қаралуы тиіс екенін жариялайды

сот отырысының хатшысы шақырылғандардың келгендігі немесе келмегендігі, келмеу себептері туралы мəліметтерді баяндайды

төрағалық етуші келгендерді анықтап, лауазымды тұлғалар мен сот өкілдерінің өкілеттіліктерін тексереді

Слайд 77КУƏДАН ЖАУАП АЛУ
Əр куəдан жауап жеке алынады, əлі айғақ бермеген куəларға

сот залында отыруға жол
берілмейді.

куəдан жауап алуды төрағалық етуші куəнің іске қатысушы тұлғаларға қатысын
анықтаудан бастайды жəне іс бойынша өзіне белгілі мəліметтерді баяндауды ұсынады

Он алты жасқа толмаған куəға
іс бойынша шынайы жауап беру ұсынылып, қылмыстық жауапкершілік жөнінде
ескертілмейді

егер сот отырысына тараптар қатысып отырса, істі қарау кейінге қалдырылған жағдайда
төрағалық етуші келген куəлардан жауап алуға құқылы.

Он алты жасқа толмаған куə
жауап алынып біткененнен кейін, егер төрағалық етуші оның сот отырысы залында болуы
қажет деп таппаса, залдан шығарылады

дəлəлдемені қамтамасыз ету, сот тапсырмасын беру немесе істі қарауды кейінге қалдыру
тəртібімен алынып, сот хаттамасына тіркелген куəлардың жауаптарын төрағалық етуші сот
отырысы залында жариялайды

Слайд 78ЖАЗБАША ЖƏНЕ ЗАТТАЙ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ЗЕРТТЕУ
Келісім
берілмеген жағдайда, бұл мəліметтер жабық сот отырысында

жарияланып зерттеледі. Осыдан
кейін іске қатысушы тұлғалар түсініктеме бере алады

жазбаша жəне заттай
дəлелдемелерді орналасқан жерінде қарау тəртібімен алынған құжаттар мен оларды қарау
хаттамаларын төрағалық етуші сот отырысы залында жария етеді

заттай дəлелдемелерді бірінші кезекте төрағалық етуші қарайды, сонан соң іске қатысушы
тұлғаларға, сот өкілдеріне, қажет болған жағдайларда сарапшыларға, мамандарға жəне
куəларға көрсетіледі.

мемлекеттік жəне жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қорытындысы сот
отырысында жария етіледі.

Слайд 79САРАПШЫНЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫН ЗЕРТТЕУ.
Бірінші сұрақ қою
кезегі — өтінімі бойынша сараптама тағайындалған тұлға

мен оның сот өкіліне беріледі.

Сарапшының қорытындысы сот отырысында жария етіледі. Қорытындыны түсіндіру
жəне толықтыру мақсатында сарапшыға сұрақтар қойылуы мүмкін.

арнайы ғылыми зерттеулер жүргізу қажет етілмейтін жағдайларда маман ауызша
немесе жазбаша түсіндірме береді жəне бұл əрекет сот отырысының хаттамасына
енгізіледі.

Төрағалық етуші маманға одан
жауап алудың кез келген уақытында сұрақ қоя алады

Слайд 80ІСТІ МƏНІ БОЙЫНША ҚАРАУДЫ АЯҚТАУ.
соттағы жарыссөз аяқталғаннан кейін прокурор жалпы іс

бойынша құқықтық
қорытынды береді

Барлық дəлелдемелер қаралып, зерттеліп болғаннан кейін төрағалық етуші іске
қатысушы тұлғалар мен олардың сот өкілдеріне іс материалдарын толықтыру
мүмкіндіктері туралы түсіндіреді.

соттағы жарыссөз іске қатысушы тұлғалар мен олардың сот өкілдерінің сөздерінен
тұрады.

соттағы жарыссөзде істі мəні бойынша қарау аяқталғанға дейін мəлімделмеген жəне
сот отырысында зерттеліп, анықталмаған дəлелдемелерге сілтеме жасауға
болмайды.

Слайд 81ШЕШІМ ШЫҒАРУ ЖƏНЕ ЖАРИЯЛАУ
шешімге қол қойылғаннан кейін төрағалық етуші сот отырысы

залына қайтып
келіп, шешімді жариялайды

Соттағы жарыссөзден, ал егер істі қарауға прокурор қатысса, ол іс бойынша
қорытынды бергеннен кейін төрағалық етуші шешім шығару үшін кеңесу
бөлмесіне кететінін жариялайды

төрағалық етуші іске қатысушы тұлғалар мен сот өкілдеріне шешіммен танысу
жəне көшірмесін алу мерзімін жариялауға міндетті

төрағалық етуші сот шешіміне шағымдану тəртібі мен мерзімдерін түсіндіреді

Слайд 82СОТ ХАТТАМАСЫ
бірінші сатыдағы соттың отырысы туралы,
сондай-ақ сот отырысынан тыс атқарылған əрбір

іс жүргізу əрекеті
туралы толтырылады

Сот хаттамасын
толтыру тəртібі

Сот хаттамасына ескертпелер
беру жəне ескертпені қарау

Хаттаманы сот
отырысының хатшысы
толтырады.

Іске қатысушы тұлғалар мен
олардың сот өкілдері сот
хаттамасымен танысуға жəне
оған қол қойылғаннан кейін бес
күн ішінде хаттамада
жіберілген кемшіліктерді
көрсете отырып, оған жазбаша
түрде ескертпелер беруге
құқылы;

Сот хаттамасы
қолмен жазылуы немесе
компьютерде басу əдісімен
жүргізілуі мүмкін.

Слайд 83СОТТА ІС ҚАРАУДЫ УАҚЫТША ТОҚТАТУ
Ерекшеліктері
Негіздері
Шешім шығару үшін кеңесу бөлмесіне
кетер алдында жариялауға

болмайды;

үзіліс аяқталғаннан кейін іс жүргізу
басынан басталмайды, əрі қарай
жалғасады;

үзіліс кезінде басқа істерді қарауға
жол берілмейді.

Іске қатысушылардың біреуі
келмеуіне байланысты

жауапкердің қарсы талап қоюына
байланысты;

өзге де іс жүргізу əрекеттерін атқару
қажеттігі туындағанда.

Слайд 84АЗАМАТТЫҚ ІСТІ ШЕШІМ ШЫҒАРМАЙ АЯҚТАУ
сот ұйғарым шығару арқылы жүзеге
асырады.
Іс жүргізуді қысқарту-
Арызды

қараусыз қалдыру

Іс азаматтық іс жүргізу
тəртібімен қарауға жатпаса;

тараптар бітімгершілік келісімін
жасап, сот оны бекітсе;

сот ісін
жүргізуге мүмкіндік бермейтін
заңда көрсетілген негіздер
бойынша орын алады

осы немесе басқа соттың өндірісінде ұқсас
талап бойынша бұрын қозғалған іс болса;

арызға қол қою жəне оны сотқа беруге
құқығы жоқ тұлға бұл əрекеттерді атқарса;

арызды əрекет қабілеттілігі жоқ тұлға
берсе;

Слайд 85СОТТЫҢ БІРІНШІ ИНСТАНЦИЯСЫ ШЫҒАРАТЫН СОТ
ҚАУЛЫЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Істі мəні бойынша
шешетін бірінші
сатыдағы сот қаулысы
шешім

нысанында
шығарылады

Сот бұйрығы — ақшалай
сомаларды немесе мүлікті
өндіріп алу үшін тараптарды
сотқа іс қарау үшін шақырмай
даусыз талаптар бойынша
шығарылатын сот қаулысы

Істі мəні бойынша
шешпейтін бірінші
сатыдағы сот қаулысы
ұйғарым түрінде
шығарылады

Слайд 86СОТ ШЕШІМІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
Заңда қойылған талаптар
Басқа да талаптар
Заңдылығы – материалдық құқық
Нормалары

сəйкес, іс жүргізу құқығы нормалары дəл қолданылу арқылы шығарылған шешім заңды деп есептеледі.

Негізділігі – сот
отырысында іс үшін
маңызы бар мəн-жайлар
толық жəне жан-жақты
зерттеліп

нақтылығы – шешімде
талаптың қанағаттандырылғаны
немесе қанағаттандырылмағаны,
егер талап қанағаттандырылса-
қандай құқықтар талап
қоюшынікі деп танылғаны

Толықтылығы – шешімде талап
қоюшы қойған жəне сот қараған
талаптар мен оған жарияланған
барлық қарсылықтарға жауап
болуы тиіс;

Слайд 87СОТ ШЕШІМІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
кіріспе бөлігінде
сипаттау
дəлелдеу
қарар
Шешім шығарылған
уақыт пен орын,
шешім шығарған
соттың атауы, соттың құрамы,

сот отырысының хатшысы, сот приставы, тараптар, іске қатысушы басқа
да тұлғалар жəне сот өкілдері, дау нысанасы немесе мəлімделінген
талап көрсетіледі.

сот қабылдамаған
дəлелдемелердің
негіздемелері, сот
басшылыққа
алған заңдар,
Жауапкердің талапты
танығаны жəне оны соттың қабылдағаны
туралы
көрсетіледі.

шешімді орындаудың
белгілі бір мерзімі мен тəртібі белгіленгендігі немесе дереу орындауға
жіберілгендігі, шешімнің орындалуын қамтамасыз етуге шаралар
Қолданғандығы туралы
көрсетілуі тиіс.

бөлігінде талап
қоюшының
талаптары,
жауапкердің
Қарсылықтары жəне іске
қатысушы басқа
да тұлғалардың
түсініктемелері
көрсетіледі.

Слайд 88ШЕШІМДІ ОРЫНДАУ ТƏРТІБІ
атқару парағы шешім шығарылғаннан кейін дереу берілуі
Міндетті
Факультативті
Алимент өндіру туралы;
жұмысқа

қайта
орналастыру туралы;

ереуілді заңсыз деп тану
туралы.

Егер айрықша жағдайлардың
салдарынан шешімді
орындаудағы кідіріс өндіріп
алушыны елеулі зиянға əкеп
соғуы мүмкін болса немесе
шешімді орындау мүмкін
болмаса, сот талап
қоюшының өтінімі бойынша
шешімді дереу орындауға
жібереді.

Слайд 89СОТТЫҢ БІРІНШІ ИНСТАНЦИЯСЫНЫҢ ҰЙҒАРЫМДАРЫ
істі мəні бойынша шешпейтін бірінші сатыдағы сот актісі
Кіріспе

бөлігі

Сипаттау бөлігі

Дəлелдеу бөлігі

Қарар бөлігі

мазмұны

Ұйғарымның шығарылу уақыты мен орны;

соттың қаулысы;

ұйғарым шығарылған мəселе;

ұйғарым шағымдануға жатса, шағымдау
тəртібі мен мерзімі.

Слайд 90СОТ ҰЙҒАРЫМДАРЫН ЖІКТЕУ
Субъектісі бойынша
Нысаны бойынша
Мазмұны бойынша
Жеке дара;
Жеке жазбаша құжат
ретінде;
сот хаттамасына
енгізілетін төрағалық
етушінің

ауызша
нұсқаулары;

Дайындау ұйғарымдары

қиып өтуші ұйғарымдар

аяқтаушы ұйғарымдар

толықтырушы ұйғарымдар

жеке ұйғарымдар

Слайд 91СЫРТТАЙ ІС ЖҮРГІЗУ
Ерекшеліктері
Шарттары
Мақсаттары
істі сырттай іс
жүргізу тəртібімен
қарау туралы сот
ұйғарым
шығарады;
талап қоюшы істі
сырттай қарауға

қарсы
болмаса.

жауапкер келмей
қалуының дəлелді
себептерін
хабарламаған;

Сотта істі қараудың
тиімділігін арттыру;

жауапкердің себепсіз
сот отырысына келмей
қалып, іс қарау уақытын
создыруын болдырмау.

талап қоюшы
талаптың
нысанасын немесе
негіздемесін
өзгертпесе.

Слайд 92ЕРЕКШЕ ТАЛАП ҚОЮМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
мемлекеттік органдар мен лауазым иелерінің қызметін соттың

қадағалау нысаны.

Талап қою бойынша іс жүргізуге
қарағанда ерекше талап қоюмен іс
жүргізуде бітімгершілік келісім бекіту,
істі қарауды аралық сотқа беру, қарсы
талап қою, тиісті емес жауапкерді
ауыстыру орын алмайды;

ерекше талап қоюмен іс жүргізуде заңды
өкілдер қатыспайды, өйткені мемлекеттік
органдар мен оның лауазым иелері тек
əрекетқабілетті тұлғалар;

іс қозғау мақсатында сотқа жүгінуші
тұлға арыз беруші, қарсы тарап мүдделі
тұлға деп аталады;

кей жағдайларда азаматтарға сотқа немесе
əкімшілік бағыныстылығы бойынша
жоғары тұрған органға жүгінуді таңдауға
мүмкіндік беріледі.

Слайд 93ЕРЕКШЕ ІС ЖҮРГІЗУ
құқық туралы даумен байланысты емес заңи деректерді сотта анықтау

жəне нотариат пен АХАЖ органдарының əрекеттерінің заңдылығын қадағалау

Негізгі ерекшелігі құқық туралы дау болмайды.

ерекше іс жүргізу тəртібімен іс қозғаушы тұлға арыз беруші деп аталады;

ерекше іс жүргізу ҚР АПК
Кодексіндегі ережелер бойынша жүргізіледі;

Іс талап қою бойынша іс жүргізу
тəртібімен оның қозғалу орны бойынша
қаралады.

Слайд 94СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
наразылық
келтіру құқығы бар
тұлғалар
наразылық беру тəртібі
жəне

мерзімдері

наразылықтарды
қарайтын соттар

Тараптар жəне іске қатысушы басқа да тұлғалар;

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры мен оның орынбасарлары;

шағым, наразылық сот дəлелді шешім шығарғаннан кейін он бес күн ішінде берілуі (келтірілуі) мүмкін.

Шешім шығарылған сот арқылы беріледі (келтіріледі);

іске қатысуға
тартылмаған, бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабылданған тұлғалар;

тікелей апелляциялық сатыға келіп түскен шағымдар (наразылықтар) шешім шығарған сотқа жіберіледі

Аудандық жəне оларға
теңестірілген соттар
шығарған шешімдер

облыстық жəне оған
теңестірілген бірінші
сатыдағы соттар шығарған
шешімдер

Слайд 95ҚАДАҒАЛАУ ТƏРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
Сот қадағалауы тəртібімен қайта
қарауға жататын сот
актілері
Істі қадағалау
тəртібімен қарайтын
соттар
наразылық

келтіруге
құқығы бар тұлғалар

Бірінші сатыдағы
соттың шешімдері;

апелляциялық жəне
қадағалау сатысындағы
соттардың қаулылары;

бірінші сатыдағы соттың
істі қарауды жалғастыруға кедергі
келтіретін ұйғарымдары;

аудандық жəне оған
теңестірілген соттардың заңды
күшіне енген шешімдеріне,
ұйғарымдарына, қаулыларына;

облыстық жəне оған
теңестірілген соттардың
азаматтық істер жөніндегі
алқасы

бірінші сатыдағы соттардың
шешімдеріне, ұйғарымдарына,
қаулыларына;

Тараптар жəне апел-
ляциялық шағым
беруге құқылы басқа
да тұлғалар;

ҚР Бас прокуроры,
оның орынбасарлары;

облыстың прокурор-
лары мен оларға теңес-
тірілген прокурорлар.

Слайд 96ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІНЕ ШАҒЫМ ЖАСАУ, НАРАЗЫЛЫҚ КЕЛТІРУ МЕРЗІМДЕРІ
Соттың шешімі,

ұйғарымы, қаулысы заңды күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде (бұл мерзім адам мен азаматтың ҚР Конституциясында көрсетілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірсе, ҚР Конституциялық Кеңесі шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды шығаруда негізге алынған нормативті акт конституциялық емес деп таныған жағдайдақолданылмайды

егер қадағалау наразылығын келтіру туралы өтінім прокурорға белгіленген мерзім шегінде берілсе, бірақ ол бойынша шешім қабылданбаса, сот наразылық келтіру мерзімін ұзартады. Наразылықта бұл туралы көрсетілуі тиіс.

Слайд 97ҚАДАҒАЛАУ ШАҒЫМЫН АЛДЫН АЛА ҚАРАУ ЖƏНЕ АЛДЫН АЛА
ҚАРАУ БОЙЫНША ҚАБЫЛДАНАТЫН ШЕШІМДЕР
Қадағалау

шағымын алдын
ала қарау

алдын ала
қарау бойынша қабылданатын
шешімдер

Қадағалау шағымы келіп түскен
күннен бастап бір айдың ішінде
қаралады;

қажет болған жағдайда
азаматтық іс сұратылуы мүмкін

қадағалау шағымы алдын ала
қаралатын күн туралы
прокурорға, шағым берген
тұлғаға хабарланады,

қадағалау шағымын қайтару
туралы қаулы шығарады.

шағым берілген сот актісін қайта
қарау бойынша қадағалау іс
жүргізуін қозғаудан бас тарту
туралы;

қадағалау іс
жүргізуін қозғау жəне қадағалау
шағымын азаматтық істі сұрата
отырып қарау туралы;

Слайд 98ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНДА ІС ҚАРАУ ШЕКТЕРІ.
Қадағалау сатысында іс
қарау шектері
Істі қадағалау тəртібімен қарайтын
сот

нұсқауларының міндеттілігі

наразылық дəлелдері шегінде
бірінші, апелляциялық
сатыдағы соттар шығарған сот
қаулыларының заңдылығы
мен негізділігін тексереді;

наразылық келтірілген
шешімнің заңдылығын толық
көлемінде тексеруге құқылы;

Істі қадағалау тəртібімен қараған соттың шешімнің, қаулының күшін жою туралы, оның ішінде заңды түсіндіру туралы қаулыда баяндалған
нұсқаулары сол істі қайта қарайтын сот үшін міндетті болып табылады.

Слайд 99ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН ШЕШІМДЕРДІ, ҰЙҒАРЫМДАР МЕН ҚАУЛЫЛАРДЫ ЖАҢАДАН АНЫҚТАЛҒАН МƏН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША

ҚАЙТА ҚАРАЙТЫН СОТТАР ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ ӨКІЛЕТТІГІ

Бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне
енген шешімін жаңадан анықталған мəн- жайлар бойынша осы шешімді шығарған
сот қарайды;

Жаңадан анықталған мəн-жайлар бойынша қайта қарауды шешімді өзгерткен немесе жаңа
шешім шығарған сот жүргізеді

қаулының күшін жояды
немесе қайта қараудан бас тартады.

заңды күшіне енген шешімдерді,
ұйғарымдар мен қаулыларды жаңадан
анықталған мəн-жайлар бойынша қайта қарайтын соттардың өкілеттігі;

Слайд 100ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН ШЕШІМДЕРДІ, ҰЙҒАРЫМДАР МЕН ҚАУЛЫЛАРДЫ ЖАҢАДАН АНЫҚТАЛҒАН МƏН-ЖАЙЛАР БОЙЫНША
ҚАЙТА

ҚАРАУ

Арыз берушіге белгілі болмаған
жəне белгілі болуы мүмкін емес
іс үшін маңызды мəн-жайлар;

сарапшының көпе-
көрінеу жалған қорытындысы,
көпе-көрінеу дұрыс аудармау,
құжаттардың не заттай
дəлелдемелердің жалғандығы;

сот өкілдерінің
қылмысты əрекеттері немесе судьяның сол істі қарау барысында жасаған қылмысты əрекеттері;

ҚР Конституциялық Кеңесінің
соттың сот актісін шығару
кезінде қолданған заңын немесе
өзге нормативтік құқықтық
актісін конституциялық емес деп
тануы.

Источник

азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары

Мазмны

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………….3

1 азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы…………………………………………………………………………6

1.1 азастандаы сот билігі: тсінігі, белгілері жне функциялары ………6

азастан Республикасындаы Сот билігіні жйесі……………………16
1. Жалпы юрисдикциялы соттар………………………………….…………19

1.4 азастан Республикасыны Мамандандырылан кімшілік соты……………………………………………………………………………………..24

2 азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары …………………………………………………………………………………….43

2.1 Кіріс-шыыс хат-хабарлары мен жаттарды абылдау, тіркеу жне жнелту тртібі………………………….…………………………………..…43

2.2 Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыс тртібі………….47

2.3 Мамандандырылан кімшілік сотыны мрааты..……………………56

2.4 Мамандандырылан кімшілік соттарды ызметін жетілдіру жолдары………………………………………………………………………………………………….64

орытынды…………………………………………………………………..…69

Пайдаланылан дебиеттер тізімі…………………….……………………….71

осымша материалдар……………………………………………..………….73

Кіріспе

Дипломды жмысты жалпы сипаттамасы. 1995 жылды 30 тамызында Республикалы Референдумда абылданан Ата Заымызды 1-бабына сйкес азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырып, зіні е ымбат азынасы – адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары деп жариялады[1].

Конституциямызды 3-бабыны 4-тармаына сйкес, Республикадаы мемлекеттік билік бірттас жне ол Конституция мен задар негізінде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бліну, оларды тежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. азіргі оамда кімшілік-ыты ыпал ету саласыны конфигурациясы демократиялы ндылытарды бекітілуінен жне жариялы басаруды ізгілендірілуінен бастап нарыты экономикаа кшуге арай біртіндеп згерді. Мемлекетті негізгі задарында жария етілген адамны жне азаматты ытары мен міндеттерін сатауды ескере отырып, мемлекетті оамды тртіп пен задылыты ныайту шін ажет салалара атысуын дету жне кімшілік ы институттарын жетілдіру процесі жріп жатыр. Осылайша, кімшілік ы атынастарыны тжырымдамасы жариялы басаруды ізгілендіруге – басаруда адамды бадара алу баытына арай згеруде.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. «азастан — 2050» стратегиясыны басты баыттарыны бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалы леуетті ктеру масатында олайлы инвестициялы ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда азастан инвестициялар шін ірлік магнитке айналуа тиіс деп атап крсетілген. Туелсіз кімшілік юрисдикцияны рылуы туелсіз кімшілік соттарды тарапынан за мен баылауды байланыстылыы есебінен мемлекеттік ызметті ашытыына елеулі дрежеде септігін тигізе алады. Республикада экономикалы жне инвестициялы ахуалды жасартуа ыпал ететін болады. Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді. Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады. кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

Сотты жйесіні жаа институтына оамны р алуан леуметтік салаларындаы ылмысты кріністерді тмендету, ауданды соттара тсетін салматы жеілдету, кімшілік істер бойынша діл сот жргізу сапасын, ол жеткізілілімдігін жне жеделдігін жасарту міндеттері жктеледі. азастан Республикасында Мамандандырылан кімшілік соттарды рылуы зады процесс болды. азіргі занамамен тжерибеге сйенетін болса кімшілік іс-жргізу саласы жыл сайын крделеніп, істер саны артуда. Біра іс-жргізу саласы лі кнге дейін кптеген мселелерді шеше алмай отыр. 2001 жылы Р-ны Президентіні бйрыымен бастау алан жйе сол кезедегі негізгі соттара тсетін ауыртпашылытарды шешуге баытталан еді. Мамандандырылан соттар сол мселені шешімі болды. ыты жйе негізі «Р-ны Сот жйесі мен судьялар мртебесі» туралы Р-ны Конституциялы заы болып табылды. Бл занамада Р-ны аумаында мамандандырылан соттар ру ммкіншілігі жазылан. анамаларды абылдануы, тжерибелік процестерді о нтиже беруі, Р-ны облыс орталытарында мамандандырылан кімшілік соттарды рылуы-бл саланы сот жйесіні бір блшегіне айналынын крсетті. Жалпы юрисдикциялы соттара тсетін жктемені азайтуа септігін тигізді.

кімшілік соттар е алдымен экономикалы еркіндікке кепілдік береді. Сонымен атар, за мерзімді инвестициялы кірістерді келуін амтамасыз етеді. Экономикалы кепілдік берілмеген, мемлекетті экономикалы саясаты реттелмеген жйесі бар елге шетелдік инвесторлардыкелуі сирек. Олара наты ыты негіздерді болуы жне керек жадайда олара сйене алуы негізгі фактор болып отырады. Инвесторларды сйкес соттара сенім білдіруі керек. Дау , мселе туындаан жадайда, діл шешім шыаратын, яни, мемлекетте абылданан задар шеберінде жмыс атаратын сот жйесіні болуы. Егер, елде мндай кепілдемелер болмаса инвесторлар мндай туекелге бармайды, инвестиция клемін лайтпайды. За шеберінде шешім шыаратын соттар бл-мемлекетті халыаралы бсекеге абілеттік дегейін ктереді. Мемлекет ішінде мндай кепілдемелерді болмауы мемлекетке тек сырттан келетін экономикалы кіріс кздерін, инвестиция тартудан блек, мемлекет ішіндегі ксіпкерлікті дамуына кедергі келтіреді. Сондытан да кімшілік соттар хылыаралы арыматынаста ыты мемлекетті белгісі ретінде арастырылады.

Таырыпты зерттелу дегейі. кімшілік ы, кімшілік сот саласындаы бірнеше дебиеттер аралан. Атап айтанда, азастан Республикасыны сот жйесін дамыту тжырымдамасы, М.Нрікбаевты «лы билерден Жоары Сота дейін», А. Де.Токвилді «Демократия в Америке», М.ызыловты «азастан Республикасыны кiмшiлiк ыы», Е. Баяновты «кімшілік ы» ебегі жне бірнеше маалалар мен нормативтік актілер талданан. Жмысты жазу барысында жоарыда аталан ебектер басшылыа алынды.

Дипломды жмысты зерттеу объектісі – Р-ны Мамандандырылан кімшілік Соты.

Дипломды жмысты зерттеу пні – елімізді кімшілік ы саласындаы сот ызметіні йымдастырылуы, реттелуі.

Мені бітіру жмысымны масаты – азастан Республикасындаы сот реформаларын талдауа тырысып, р трлі дебиеттер мен айнар кздер кмегімен азіргі азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны мселелерін анытау. Р-ны мамандандырылан кімшілік Сот ызметіні, жмысыны йымдастырылуымен танысу. Сот процесі кезінде туындайтын зекті мселелерді, сот іс жргізу саласын зерттеу болып табылады.

Дипломды жмысты рылымы. Бітіру жмыс 2 блімнен трады:

1-блім. азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы. Бл тарауда азастандаы сот билігіні даму тарихы, ртрлі авторларды сот билігі ымына берген анытамалары, сот билігіні жйесі, мамандандырылан соттар туралы мселелер арастырылады.

2-блім. азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары. Бл тарауда азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі ызметі, жмысыны йымдастырылуы сипатталан.

1 азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы

1.1 азастандаы сот билігі: тсінігі, белгілері жне функциялары

аза даласында сот органдарыны пайда болу жне алыптастыру тарихы – аза оамыны жылнамасындаы ерекше беттер. азастанды сот билігін алыптастыру мен бекітуді негізгі лшемдерін тсініп ыну шін аза даласындаы арапайым ы тарихнамасын біліп ана оймай, мемлекет аумаында олданылан ы нормаларыны, задар мен салт-дстрлерді тарихы мен оны дамуын тере игеру ажет [2].

аза халыны тарихындаы сот трелігі аза мемлекеттілігіні алыптасу кезеіне тере тамырын жайан. Билерге тиесілі сот билігіні аза оамында ерекше маызы бар, ол басару жйесінде билікті жетекші нысанына айналды. Кшпелі жымдарда басару функциясы негізінен жымны ішінде де, рулар мен оларды арауындаыларды да даулары мен талаптарын талылаудан трды. Судьялар нормаларды, дйектемелерді тсіндіруде жне шешімдер шыаруды талылауда, сондай-а осы шешімдерді орындауа келтіру дістері мен нысандарын айындауда едуір ытара ие болды.

Билерді ызметі тек сот трелігін жзеге асырумен шектелмей, олар оам міріні баса да салаларына белсене атысты: біріктіруші, баыт беруші жне жасампаз ретінде сз сйледі. Оларды салматы пікірлерімен тіпті, жоары шонжарлар – слтандар мен хандар санасты. Билерді кшпенді жымдарды басында да труы да аз емес. Демек, сол кезді зінде соттар аса рметті жне туелсіз орган болан.

Пролетариат ткерісінен кейін Кеес кіметіні е алаш рет сот рылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 арашада абылданды. Бл декретте жергілікті соттарды жне революциялы трибулналдарды ру аралан болатын. Яни, жергілікті соттар траты жне екі халы заседательдерінен трады деп крсетілді.Соттар жне халы заседательдері демократиялы принцип негізінде сайланды[3].

Сот рылысы туралы №1 декркетте жергілікті соттарды ылмысты жне азаматты істерді арай алатыны жне оларды ылмысты іс бойынша екі жыла дейін, ал азаматты істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын істерді шеше алатындыы атап крсетіледі. Осы жергілікті сотты шешімдеріне келіспеген жадайда, іс кассациялы инстанция ретінде жергілікті уездік судьялар кеесіні сьезінде аралды. Ал, революциялы трибуналды рамына бір траа мен губерниялы жне уездік жмысшылар кеесіні арасынан жне шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыан алты заседательдері сайланды. Революциялы трибуналдар – революцияа арсы шыандармен, пара алушылармен жне баса ылмастармен кресу шін рылды [4].

1918 жылы 21 апанда жарияланан сот жніндегі №2 декрет е алдымен сотты атын – “ Жергілікті халы соты” деп згертті жне бл соттарды ауыр ылмысты істерді немесе азаматты істер бойынша ке ауымда арау шін оларды кілеттігін кеейтуді алдына масат етіп ойды. Сйтіп, округтік соттарды ммкіндіктерін молайтып, ылмысты жне азаматты істер жніндегі блімдерді ашты. Сатылы кезеге негізделген сот инстанцияларын рып, сот жйесін мыныдый рылыма ыайлады:

жергілікті халы соты;
айматы сот;
облысты сот;
жоары баылайтын сот.

Сот рылысы туралы №2 декретті е негізгі ерекшілігіні бірі – істі араан уаытта халы заседательдеріні дауысы шешуші дауыс болып саналды. йткені, траалы етуші кп жадайда брыны бітімгер(мировой) судьяны білімін жне тжірибесін пайдалана отырып, оны ызметін баылады.

Шындыында Кеес кіметіні алашы кезеіндегі сот жйесі ым-уат, аласапыран кезде белгілі бір баыт-бадарда ойдаыдай жмыс жасамады. Жоарыда аталан сот жніндегі №1, 2, 3, декреттер сот ндірісіндегі прцессуалды іс жргізуді ережелерін,баыт-бадарларын бір жйеге келтіре алмады.бл кемшілік 1918 жылы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халы Комиссириатыны “Жергілікті халы соттарыны іс-рекетін йымдастыру” жніндегі нсауында атап крсетілді. Осы прменді жаттан кейін азастан аумаындаы Амола, Семей, Орал, Торай, араанды жне Тркістан лкесіне арайтын Жетісу, Сырдария облыстарындаы уездерде халы соттары жедел трде йымдастырылды. Атап айтанда, 1918 жылды тамыз айына дейін облыс, уездерде 63 жергілікті халы соты рылып лгерген болатын [5].

Біра бл рылан жергілікті халы соттары азамат соысы жылдары кезінде з міндеттерін уаытша ана атарды. Аталан бл соттармен атар революциялы трибуналдар да ыты тртіпті орау негізінде сот істеріне араласты.

1918 жылы 14 азанда скери революциялы кеесті жанынан скери революциялы трибунал рылды. Бл орган негізінен шпионды рекеттерді, агвардияшыларды гіт-насихаттарын жргізушілерді, шетел агенттерін стап жауапа тартты. Сонымен атар, бл орган скери ылмыстарды арады.

скери революциялы трибуналмен бірге ыты ызметті революциялы трибуналдар да атарды. Революциялы трибуналдарды рамын, сондай-а оларды жанындаы тергеу комиссияларыны рамын,оларды алты заседательдерін жмысшы, шаруа, аза жне ызыл скер депутаттарны кеесі сайлады. Революциялы трибуналдар жанынан йымдастырылатын тергеу комиссиялары алдын ала тергеу жргізу жне амауа алу, тінту,жаттарды алып ою, млікті тркілеу жне газеттерді жабу ыына ие болды. Революциялы трибуналдар жанынан сонымен атар айыптаушылар алалары да рылды.

азастан аумаында е алашы революциялы трибунал жылы 28 желтосанда Амола рылды.

1918 жылы 30 арашада шыан “РСФСР-даы халы соттарыны ережелері” деген за жаты біріай кеестік сот жйесін ыайлауа айтарлытай лес осты. Ал, азастан шін 1919 жылы 10 шілдеде аза лкесін басару жнінде рылан Революциялы комитет азастандаы соттар мына тмендегідей ретте жйеледі:

Аралы сот.
Уездік халы соты.
Айматы сот.
Революциялы трибунал.

Аралы сот е тменгі сатыда билік жргізді. Ол ауылды, болысты атару комитеті негізінде рылып, аза, збек, йыр жне таы баса халытар арасында рбіген мліктік дау-шараларды арап шешті.

Аралы соттар дауларды шешу шін дет-рып задарына сйенді. Бл соттарды шешімдері жергілікті кеесте саталатын арнайы кітапшыа жазылды. Жне бл соттарды шешімдер бойынша уездік халы соттарына шаымдануа болады деп крсетті [6].

Уездік сот революциялы трибуналды соттылыына жататын істен баса, азаматты жне ылмысты істерді арады. Аралас халы тратын жерде уездік халы соты екі блім негізінде рылып,аза жне орыс тілдерінде іс жргізді.

1926 жылы 19 арашада РСФСР Бкілодаты Орталы Атару Комитетіні бекітуімен жаа “Сот рылысы туралы ” ереже абылданды.

1937 жылы 26 мамырда абылданан аза ССР конституциясыны 83-бабы екгізінде мынадай сот жйесі белгіленді:

халы соты;
облысты сот;
аза ССР Жоары Соты;
КСРО-ны арнайы соты.

аза ССР Конституциясыны 88-бабы бойынша: “Халы соттарыны судьяларын аудан халы жалпыа тн тте жне те сайлау ыымен жабы дауыс беру арылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халы соттарына судьяларды кандидаттарын сынуа ебекшілерді оамды йымдары жне мдениет йымдарыны жалпы жиналысы ыты болады.”

лы Отан соыстары жылдарында кптеген сот ызметкерлерін скерге шаырып майдана аттандырды(207 халы сотыны судьясы, 44 облысты сот мшесі).

Сот ызметтерін йымдастыру мен олара жадай жасау (кадрларды дайындау, халы судьясына сайлауды йымдастыру, соттарды аржыландыру) аза ССР Юстиция Халы Комиссириаты мен облысты ебекші кеес депуттатарыны жанындаы Юстиция Халы Комиссириатыны басармасына жктелді. Бл орган 1946 жылы аза ССР Юстиция Министрлігі болып айта рылды.

1960 жылы 1 маусымда аза ССР Жоары кеесіні Траласы “аза ССР Юстиция министрлігін ысарту туралы” жарлы абылданды. Министрлікті сот мекемелері жніндегі басшылы, ызметі аза ССР Жоары Сотына берілді. Бл зыретті Жоары Сот он жыл атарына атарып келді.

1954 жылы 14 тамызда КСРО Жоары Кеесі “Одатас республикалар мен автономиялы республикаларды Жоары Соты рамында жне лкелік, облысты соттарда, автономиялы облыстарда трала ру туралы ” Жарлы абылдады.

1978 жылы 20 тамызда аза Советтік Социалистік Республикасыны Конституциясы абылданды. Конституция бойынша, аза ССР соттарына: аза ССР Жоары Сот, облысты соттар жне Алматы алалы соты, ауданды халы соттары жатызылды.

1990 жылды 24 суірінде аза ССР Жоары Кеесіні Траасы Н.Назарбаевты аза ССР Президенті ызметіне таайындап, аза ССР Конституциясына згертулер мен толытырулар енгізу туралы за абылданды.

1991 жылы туелсіздігімізді аланнан кейін, 1993 жылы 28 атарда абылданан Конституцияны 16-тарау сот билігіне арналды. Осы Конституцияны 95-бабында азазастандаы сот билігі Конституциялы Сота, Жоары Сота, сондай-а за бойынша рылатын тменгі соттара тиесілі екендігі атап крсетілді.

1995 жылы 20 желтосанда Р Президенті Н..Назарбаевты “ Р-даы соттар мен судьяларды мртебесі туралы туралы” Жарлыы шыты. 84 баптан тратын бл Жарлы аясында республикадаы туелсіз сот билігі мен судьяларды мртебесі туралы лемдік ркениеттегі ыты нормалара сай келетін жаа задар ережесі жасалып бекітілді.

азіргі уаытта Р Президентіні аталмыш Жарлыы кшін жойып, 2000 жылы 25 желтосанда “Р-ны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы ” конституциялы заы абылданды. Бл конституциялы за бойынша кптеген згерістер енгізілді.

азан ткерісінен кейінгі уаыттан бастап осы кнге дейін мемлекетімізді тарихында бес Конституция абылдананын жне сол Конституцияларда крсетілген сот жйелері з заманында мір талабын лайыты ызмет атаранын, ажет кезде тиісті толытырулар мен згертулер жасалып отыранын байаймыз.

Коммунизм кезінде билікті ш тармаа блінуі буржуазиялы тірік болды.1917 жылдан бастап жалпы адамды ндылытар жоа шыарылды. ділеттілікке байланысты халыаралы нормалар абылдааннан кейін де бл жадай сол кйінде ала берді. Адам ытары туралы жалпы декларациясында былай жазылан: “Кез келген адам ытары бзылан жадайда зыретті лтты соттар негізінде нтижелі алпына келтіруге ыы бар.” Мндай ы туралы КСРО-да сз болан жо. Социалистік жылдар кезінде соттар партияны ата адаалауында болды. Соттарды 90%-ке дейін партия мшелерімен таайындалатын, Сот шешімі партия мшелеріні келісімімен аныталатын. Жоары соттар партиямен сайланып, олара есеп беретін жне оларды шешімімен жмыстан босатылатын.

Сот билігі 1995 жылы Р Конституциясы бойынша за шыару жне атарушылы биліктен блінген жне мемлекеттік билікті дербес тармаын білдіреді.

“азастан Республикасындаы сот жйесі жне судьяларды мртебесі туралы” Р конституциялы Заыны 1-бабыны 2-тармаына сйкес сот билігі азастан Республикасыны атынан жзеге асырылады жне азаматтар мен йымдарды ытарын, бостандытары мен зады мдделерін орауа, Республика Конституциясыны, задарыны, зге де нориативтік ыты актілеріні, халыаралы шарттарыны орындалуын амтамасыз етуге ызмет етеді.

азастан Республикасы егемендік аланнан бастап соттара кез келген ыты мемлекетке тн кілеттіктерді толы беру ажеттігі туындады. Сондытан, соы жылдары сот билігіні проблемалары кптеген ылыми жмыстарды, сіресе Ресей Федерациясы алымдарыны зерттеу таырыбына айналды. Осы ымны кейбір ырларын азастанды алымдар да з жмыстарында арастырды.

азастанды алым К.Х. Халыов сот билігін мемлекеттік билікті е маызды тарматарыны бірі деп крсетті. Оны оамны саяси жне леуметтік жйесіндегі мртебесі, орны мен рлі бгінгі тада е ымбат азына: адам, оны ытары мен бостандытары жне задылы болып табылатын ркениетті азаматты оам мен демократиялы ыты мемлекет орнату міндеттерімен айындалады. Сот билігі адамдар тадырындаы е жоары ділеттік таразысы тріздес. Ондаы на осы асиет мемлекеттік билік тарматарыны ешайсысында жо. Осыларды брі сот билігі мселесіні жалпы теориялы баыттарын айындайтын факторлар болып табылады. Ал кімшіл-міршіл кеестік тртіптен демократияа туді крделі де иын кезедерін бастан кешіп отыран бгінгі азастанны наты мірінде сот билігі алай рекет етеді, сот билігіні зіні алыптасу процесі алай туде жне ол андай иындытара кезігіп отыр – міне осыларды брі ылыми трыдан да тжірибелік трыдан да зекті мселелер болып табылады [7].

“Сот билігі” ымыны ы ылымында жаа санат болып табылуына жне жаында – 80-жылдарды аяы, 90-жылдарды басында зерттеле басталуына байланысты. Сонымен бірге кеес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеберінде теориялы тжырымы алыптасан, яни соан сйкес елде бірттас блінбейтін мемлекеттік билік жмыс істейді. Сондытан сот билігі мселесі мемлекеттік билікті дербес тармаы ретінде туындаан емес. Сот трелігіне байланысты проблемалара арналан ылыми зерттеулерде сот – ы орау органы жйесіні блігі ретінде арастырылды [8].

ыты мемлекет оамындаы биліктерді блу теориясын мойындау сот билігіні мнін зерттеуді бастауа негіз болды. Бл ретте алымдар арасында орта пікір болмаан сот билігі ымын айындау туралы мселе маызды болды [9].

Мселен, М.В. Баглай сотты адамдарды ытары мен бостандытарын орауа, задылыты орнытыруа арналан мемлекеттік билікті туелсіз буыны ретінде ролін крсете отырып, “Туелсіз сот билігі ыты мемлекетті жне конституционизмні, халы бостандыыны басты кепілі бола бастады” [10]. Осы кзарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко жне В.М. Ковалев бліседі.

Кейбір авторлар сот билігіні ымы мен масатын тек сот трелігін жзеге асыруымен байланыстырады. Мселен, У.Жекебаев жне В.К. Бобров, сот билігі сот трелігінде іске асырылады деп пайымдайды.

Кейбір алымдарды пікірінше, сот билігі оны ыты мемлекет жадайында сот ызметін жзеге асырудаы аса маызды белгілері мен ызметтерін негіздеу трысында аралуа тиіс [11].

Сот билігіні мні сотты сот трелігін жзеге асыру кезінде крінеді. Алайда сот ызметін осы билікті тек бір нысанын іске асыру болып табылатын бір сот трелігінжзеге асырумен анашектеуге болмайды. Алайда ..Мми дрыс ажыратандай “сот билігі ымыны мнін жне мазмнын нерлым толы жне айын ашу шін оны барлы белгілерін яни мемлекеттетігінде оны ролі мен орнын, билікті баса тарматарынан айырмашылыын крсететін ерекшеліктері мен ырларын анытау ажет” [12].

“Сот билігін, — дейді В.М.Савицкий, — ыты мемлекетті негізгі рылымдарыны бірі ретінде азаматты немесе ыты нормаларда кзделген наты істерді араумен шектеуге болмайды. Мндай кзарас зін жояды. … азіргі сот билігі брын детте ы трелігі деп аталаннан блек, сотты сапалы жаа функциялара ие болуы нтижесінде туындауы ммкін” [13].

Сот трелігі саласынан баса да сот билігі сотты баса да функцияларды жзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтанда:

— анытау, алдын ала тергеу органдарыны жне прокурорды абылдаан шешімдері мен іс-рекеттерінде задылыты баылау;

— азаматтарды ытары мен замен оралатын мдделерін орау туралы тініштерді, сондай-а бзылан ытара жне бостандытарын бзан іс-рекеттер мен шешімдерге шаымдарды арау;

— соттарды задар мен зге де нормативтік ыты актілерді олдану тжірибесін зерделеу жне жинатау;

— жеке аулылылармен мемлекеттік органдар мен йымдарды ылмыс жасауа ыпал еткен себептер мен жадайларды жою жніндегі шараларды келтіру;

— республика Жоары Сотыны жалпы отырысында сот тжірибесі мселелері бойынша нормативтік аулыларды абылдау;

— жоары тран соттарды тменгі тран соттарды іс жргізу рекеттеріне сот адаалауын жзеге асыруы жне т.б.

Сот билігі істі арау кезінде кімге тиесілі – наты судьяа ма немесе сот мекемесіне ме деген сра талыа тсті. Б.А. Страшун жне А.А.Мишин “сот билігі ы оамды атынастара ыпал ету ралы ретінде барлы сот органдарыны жиынтыына жктелген, рбір сот органы сот билігін станушылар болып табылады”- деп есептейді.

Соттарды за шыарушы билік органдарынан айырмашылыы за шыармайды. Алайда оларды ызметі заа туелді: сот Конституция мен заны талаптарына (оларды нормаларын олдануа жне оларды басшылыа алуа) баынуа тиіс. Бл ретте сот задар мен зге де ыты актілерді дрыс олданумен, оларды Конституцияа, сондай-а жалпы танылан халыаралы аидаттар мен нормалара сйкестігі трысынан да баа беруге тиіс. Оларды Р Конституциясына сйкессіздігі жадайында сот іс бойынша іс жргізуді тотатуа жне Конституциялы Кееске осы актіні конституциялы емес деп тану туралы сыныспен жгінуге міндетті; осы арылы соттар мен за шыару процесіне белгілі бір серін тигізеді.

з кезегінде, за шыарушылы билік органдары (соттарды йымдастыру жне оларды ызметін регламенттейтін задарды абылдаумен атар) Р Парламенті Сенатыны атынан:

— Р Жоары Сотыны судьялар корпусын алыптастырады;

— Судьяларды осы сотты лауазымынан босату туралы мселені шешеді;

— Р Конституциясыны 55-бабыны 3-тармаында белгіленген жадайларда судьяларды ылмысты жауапкершілікке тартуа келісім береді жне т.б.

Соттар мемлекеттік билікті атарушы органдар тармаынан айырмашылыы йымдастырушылы жне атарушылы-кімгерлік ызметпен айналыспайды. Сонымен бірге соттара атарушылы билік органдарыны, сондай-а оларды лауазымды адамдарын осы органдарды іс-рекеттері мен шешімдеріне шаымдарды арау арылы баылау ыы берілген. з кезегінде, атарушылы билік тармаыны органы ретіндегі ділет министрлігі Конституциялы заны 31-бабына сйкес ауданды сотты траасы мен судьясына міткерлерді Президентке сыну арылы ауданды соттарды ызметін кадрлы амтамасыз етуді жзеге асыруа тиіс. Сонымен бірге, ділет министрлігі мен оны басармасы кез келген буындаы соттара атысты сот трелігін жзеге асыру бойынша оларды ызметне араласпау аидатын ата сатау жадайында замен берілген функцияларды жзеге асырады.

Осылайша, Сот билігі Р Конституциясында соттара берілген билік ету кілеттіктеріне байланысты тепе-тедік пен ара салматар жйесі арылы олармен зара іс имыл жасай отырып, за шыарушылы жне атарушы билікті шешімдеріне серін тигізеді. Осындай мртебемен сота ы мселелері мен фактілерді шешуде клемді зырет берілген.

1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясыны ережелеріне сйене отырып, ..Мми сот билігіні мынадай негізгі белгілерін бліп крсетеді:

Бірінші белгі – бл билік конституциялы бекітілген бірттас мемлекеттік билікті тармаы болып табылады. Осыан байланысты оны мемлекеттік ызметті трі деп толы айындауа болмайды, не кптеген мемлекеттік органдар билік тармаыны табиатына келе бермейтін ызметтерді орындайды.

Екінші белгі – сот билігіні тек арнайы мемлекеттік органдара – Конституцияда белгіленген тртіппен рылан соттара тиесілі.

шінші белгі – оны з кезегінде Конституцияда кзделген тртіппен рылатын арнайы мемлекеттік органдарда руда; сот алдында жеке міндеттері мен масаттарын оюда жне оларды жеке зыреттерімен блуде, сондай-а мемлекеттік бюджеттен жеке аржыландыруда крінетін йымдастырушылы, функционалды жне аржылы дербестікке сынатын сот билігіні туелсіздігі.

Осы билікті туелсіздігі оны баса мемлекеттік органдара: азастан Республикасыны Президентіне, азастан Республикасыны Парламентіне, азастан Республикасыны кіметіне баынбайтындыын білдіреді. Сонымен бірге абсалюттік, толы туелсіз соттар да болмайды, йткені олар азастан Республикасыны Конституциясы мен баса да за актілеріні талаптарына баынуа тиіс. Соттарды засыз шешімдерін тек сот кшін жоя алады, ал баса рылымдар ондай ыты иеленбейді.

Тртінші белгі – бл мемлекетті атынан сот билігін жзеге асыруы: азастан Республикасыны атынан кімдер мен соттарды зге де шешімдерін жария ету.

Бесінші белгі – сот трелігі, яни ыты даулар мен істерді арауа байланысты жзеге асыру.

Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, задар, зге де нормативтік ыты актілер, республика халыаралы шарттарыны негізінде туындаан даулара ана олдану. Сот мораль, діни, ызметтік деп нормаларын бзуа байланысты жанжалдарда арамайды жне шешпейді.

Жетінші белгі – осы билікте оны ызметіне тн іс жргізу (талап арыз ісін жргізу, процеске айыптауа жне орауа атысу).

Сегізінші белгі – осы билікті ы орау сипаты, ызметінде осыан байланысты екі ыры блініп шыады: ы пен заны стемдігін амтамасыз ету, сондай-а азаматтар мен йымдарды ытарын, бостандытары мен зады мдделерін орау.

Тоызыншы белгі – оны шешімдерін мемлекетті мжбрлеу кшімен амтамасыз ету.

Жазыландарды ескере отырып, сот билігін ..Мми азаматтарды, мемлекет пен йымдарды ытарын, бостандындытарын жне зады мдделерін орау масатында ыты даулар мен істерді шешу жне олара жктелген баса да міндеттерді орындау бойынша замен берілген кілеттікпен Конституцияда кзделген тртіппен рылатын, ерекше іс жргізу нысандарында жмыс істейтін жне мемлекетті барлы аумаындаы міндетті сипаттаы шешімдерді шыару ыы бар, оны мжбрлеу кшімен амтамасыз ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекетті атынан іске асыратын, Конституцияда белгіленген бірттас мемлекеттік билікті туелсіз тармаы ретінде айындайды [14].

Мселен, В.И.Швецов сот билігіні мынадай белгілерін крсетеді:

оны арнайы мемлекетті органдарды жзеге асыруы;
оны бірттас сот жйесін райтын соттара тиесілігі;
оамда тиісті ыты режимді аматамасыз ету;
оны трлі ыты нысандармен жзеге асыру;
оны іс жргізу задарыны негізінде жне ата жзеге асыру;
ы орау органы болып табылатын сотты туелсіздігі, дербестігі жне ошаулыы;
айрышалыы;
сот кілеттігіні биліктік сипаты;
сот талаптарыны орындалуын амтамасыз ету жне оны шешімдерін мемлекеті кшімен орындау [15].

Осылайша, туелсіз жне ксіпой сот билігі ылмысты, азаматты жне замен белгіленген барлы істер мен ы жне фактілер туралы дауларды арауа жне шешуге баытталан сот ісін жргізу нысандары саласындары саласында сотты биліктік кілеттігі мен ммкіндігін білдіреді. Оны стіне, соы уаытта сот ызметі мен дербестігін йымдастыруда кп нрсе жасалады жне жасалуда. Оларды материалды базасы ныаюда, материалды ынталандыру айтарлытай сті [16].

азастан Республикасында сот билігі шындыа айналды. Бл бізді мемлекеттілігімізді дамытуда басты жетістіктерді бірі. Бгінде сот билігі мемлекеттік билікті барлы ажетті атрибуттарына ие. Ол оны мемлекет тратандырушы кшке айналдарды, оамды леуметтік тартыстардан орайды. Оан баса органдар мен адамдарды іс-рекеттері мен за шыарушы жне атарушы билікті іс-рекеттері мен шешімдеріне белсенді сер етуді, оларды “тедестіруді” зады ммкіндігін білдіретін сот билігі кілеттіктеріні тжырымды жаа трі.

1.2 азастан Республикасындаы Сот билігіні жйесі

леуметтік тжірибені салалы жаынан жаа жадайларына біршама бейімделе бастаан сот жйесі зіні адам мен азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету, оам мен жеке адама атысты мемлекеттік ы орау міндетін жзеге асыру жніндегі ызметінде баран сайын елеулі маыза ие болады.

арастырылудаы мселе шеберінде, е алдымен, мына жайт назар аударуа трады: азіргі кезде азастан Республикасыны сот рылысы республиканы брыны сот жйесіні оды жатарын сатай отырып, елеулі згерістер жасады. Бан ыса мерзім ішінде Республикамызда сот рылысы мен сот органдары ызметін жетілдіруге баытталан жоары мемлекеттік дегейде біратар шаралар абылдананын осу керек.

азастан Республикасыны Конституциясына сйкес Республиканы Жоары Соты жне Республиканы жергілікті соттары Республиканы соттары болып табылады. Сот азастан Республикасында со трелігін жзеге асыратын бірден-бір орган.

Жоарыда келтірілген бл ереже, е алдымен, сот трелігін жзеге асыруа кілетті сот органдары нендей бір істі шешуге абылдай отырып, азастан Республикасыны Конституциясы баянды еткен адам мен азаматты ытарыны, бостандытарыны, міндеттеріні натылыын амтамасыз ететінін айын крсетеді.

Мемлекеттік сипаттаы зады йымдастыру кепілдіктерін е алдымен мемлекет белгілейді деп санаймыз. Бан “азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы” 2000 жылы 25 желтосандаы азастан Республикасыны Конституциялы заы айа бола алады. За жергілікті соттарды арауына жататын азаматты, ылмысты жне зге де істер жнінде жне зада кзделген іс жргізу нысанында жергілікті соттарды ызметін адаалайтын Республикадаы Жоары сот органы Жоары Сот болып табылады деп крсетті. Осы за шеберінде Республикада андай соттарды болуына жол берілетін крсетілген. Соттар жйесін Жоары соттан баса жергілікті соттар райды, яни:

— облысты жне олара теестірілген соттар (Республика астанасыны алалы соты, республикалы маызы бар алаларды алалы соттар, мамандырылан сот — азастан Республикасы скерлеріні скери соты жне басалар);

— ауданды жне олара теестірілген соттар(алалы, ауданаралы, мамандырылан сот – гарнизонны скери соты жне басалар);

азастан Республикасында мамандырылан (скери, экономикалы, кімшілік, кмелетке толмаандарды істері жніндегі жне баса) соттар ызмет етеді.

андай да болмасын атаумен арнаулы жне ттенше соттар руа жол берілмейді.

Аталан соттарды брі замен рылады жне ешбір зге органны, лауазымды адамны нмесе зге тланы сот функцияларын зіне алуа хаы жо.

аралып отыран мселе трысынан араанда билік тарматарыны бліну жйесін орнытыран осы заманы шетелдік мемлекеттерді тжірибесі сзсіз ызуышылы туызады. Салыстыру масатында кейбір дамыан елдерді сот рылысыны жйесін арастырайы. Бл державаларда мемлекеттік билік жйесінде сот билігі, за шыарушы жне атарушы билікті іс-имылын ыты арнаа тиімді баыттап отыруа ммкіндік беретін басты теестіруші механизм ретінде рекет етеді.

Кімді болмасы 1958 жылы Парижді Рено алаында айтылан генерал де Голльді: “Сот билігі туелсіз, р азаматты бостандыыны кепілі болып алсын. Бл мемлекетті біліктілігін адір-асиетін жне парасаттылыын амтамасыз етуді е тадаулы дісі” [17] деген сзі аралып отыран мселе трысынан аса айшытылыымен жне ккейтестілігімен тнті етеді.

Бкіл сот жйесін жоары сот органдары басарады, олар кпшілік елдерде бір мезгілде конституциялы сотты функциясын орындайды. Кейбір елдерде Конституциялы соттар жалпы кілетті соттар жйесіне кірмейді. Конституциялы сотты мшелерін бір елдерде парламент сайласа, басаларында президент таайындайды. Біратар мемлекеттерде Конституциялы сотты мшелері президентпен, парламентпен жне баса билік, ділет органдарымен бір мезгілде сайланады. Мндай елдерде конституциялы сотты конституциялы адаалаумен атар конституцияны тсіндіруге де ыы бар.

Мысалы, АШ-ты сот жйесіне федералды соттар, штаттарды соттары жне жергілікті соттары кіреді. Федералды жйе ауданды, округтік(апелляциялы) соттардан жне АШ-ты Жоары сотынан трады. Бл жйені барлы судьяларын Сенатты келісімі жне малдауымен президент дербес таайындайды. АШ-ты Жоары Соты бірінші инстанция соты болып табылады жне мейлінше маызды істермен айналысады, тменгі соттарды ызметін адаалайды. АШ-ты Жоары Соты сондай-а бір мезгілде конституциялы сотты да функциясын атарады.

Италия сот жйесіне Жоары кассациялы сот, азаматты істер жніндегі соттар, ылмысты істер жніндегі, апелляциялы соттар кіреді. Италияда мемлекетті басару ісінде Конституциялы сот ерекшк орын алады. Оны рамына Президент, парламент палаталарыны бірлескен мжілісі жне рамына сот ведомствосыны жоары лауазым иелері кіретін Жоары жалпы жне кімшілік магистратура таайындайтын 15 судья кіреді.

Англияда барлы судьяларды монарх таайындайды. Баса елдерде сот органдарын алыптастыруды зге ережелері олданылады. Алайда, осы жйелерді арасында мына ереже басымдаа ие: бл ережеге сйкес, судьялар сайланбайды, мірлікке таайындалады. Бл сот трелігіні тратылыын арттыруды жне сот органдарыны баса билік органдарынан туелсіз болуына кепілдік береді [18].

Сот рылысы мселесінде Ресейді ш буынды сот жйесі ызыушылы туызады. Ресейді Жоары сот органдары мыналар болып табылады:

— РФ Конституциялы Соты Ресей федерациясында барлы мемлекеттік органдара баылауды жзеге асырады, нормативтік актілерді,халыаралы шарттарды Конституцияа сйкестігі туралы мселені шешеді.

— РФ жоары Соты жне жалпы кілетті соттар соы соттара атысты зада кзделген іс жргізу нысандарында сот адаалауын жзеге асырады жне сот тжірибесі жнінде оындалуы міндетті тсіндірмелер береді жне азаматты, ылмысты, кімшілік жне зге де істер жніндегі жоары сот органы болып табылады.

— РФ Жоары Трелік Соты мен барлы трелік соттара соы соттара атысты сот адаалауын жзеге асыруа жне трелік сотта аралатын экономикалы дауларды жне зге де істерді шешу мселесі бойынша тсініктер беру кілеттіктері жктелген [19].

Аталан пікірлер, оамды дамуды демократиялы принциптеріне толыымен сай келетін, уаыт талабынан туындаан, кпшілік олдауына ие болан, обьективті кзарас болатын. Осы айтылан мселелер жнінде айтылып жрген пікілер аыр аяында з зады шешімін тапты.

азастан Республикасыны сот жйесіні бірлігі:

Конституцияда, Конституциялы зада, іс жргізу жне зге де задарда белгіленген барлы соттар мен судьялар шін орта жне біріай сот трелігі принциптерімен;
Сот билігін барлы соттар шін сот ісін жргізуді задарда белгіленген біріай нысандары арылы жзеге асырумен;
азастан Республикасыны барлы соттарыны олданыстаы ыты олданумен;
Задарда судьяларды біріай мртебесін баянды етумен;
Зады кшіне енген сот актілерін азастан Республикасыны бкіл аумаында орындауды міндеттілігімен;
Барлы соттарды тек ана республикалы бюджет есебінен аржыландырумен амтамасыз етіледі.

1.3 Жалпы юрисдикциялы соттар

Бл соттарды атарушы билік органдарыны ызметіне адаалау жасау нысандарыны з ерекшеліктері бар. Оларды негізгі міндеттері ылмысты, азаматты, экономикалы, кімшілік жне зге де істерде арау болып табылады. адаалау функциясын олар блек емес , осы істерді арау барысында жзеге асырады. ылмысты, сіресе лауазымды ылмыстар туралы істерде араан кезде сот тек сотталушыны атарушы билік органыны лауазымды адамы ретіндегі іс-рекетін ана емес, сонымен бірге істі пайда болуына сер еткен жадайлардыда тексереді. Конституциямызды 3-бабыны 4-тармаына сйкес, Республикадаы мемлекеттік билік бірттас жне ол Конституция мен задар негізінде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бліну, оларды тежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. азастан Республикасыны Конституциясына сйкес сот билігі сотта іс жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады.

Жалпы юрисдикциялы соттар азаматты істерді араан кезде де атарушы билік органдарыны ызметіне де адаалау жасайды. Азаматты іс-жргізу тртібімен аралатын істерді клемі те кп. Бан талап оюжніндегі істер , кімшілік ы бзушылытардан туындайтын істер жне ерекше істер бойынша іс жргізу жатады. Блар,мысалы, зада маызы бар фактілерді анытау туралы; жылжымалы затты иесіз деп тану жне жылжымайтын млікке коммуналды меншік ыын тану туралы; азаматты хал актілерін жазуларыны дрыс еместігін анытау туралы; ебек, зейнеткерлік жне трын й ытарын алпына келтіру туралы, т.б. Сот осы жне баса істерді араан кезде мселені тпкілікті мні бойынша шешумен атар, атарушы билікті тиісті органдарыны іс-рекеттеріні жне оларды шыаратын ыты актілерін за трысынан задылыын тексереді, сйтіп оларды ызметіне адаалау жасайды. ажет болан жадайда соттарды шыаратын шешімдеріне, йарымдарына немесе аулыларында сотты басаруды актілерін засыз деп тапандыы крсетіледі.

Сот атарушы билік органыны жмысынан задылыты бзушылыты немесе елеулі кемістіктерді тапанда жеке йарым шыарады.

кімшілік істер бойынша (са бзаылы, са рлы, т.б.) сот атарушы билік оргынын адмды кімшілік жауапкершілікке тарту жніндегі іс-рекетіні задылыын тексереді жне ммкін болатын ыпал ету шараларыны бірін олданады. Сот ажет болан жадайда атарушы билік органыны засыз іс-рекетіне баа береді жне болан бзушылыты жояды.

Сот ксіпкерлік ызмет барысында пайда болатын, кімшілік ыты атынастардан туындайтын дауларды шешкенде сот билігін жзеге асырады. Ондай даулар мыналар жнінде болуы ммкін:

-задара эне зге де нормативтік ыты актілерге сйкес келмейтін жне йымдар мен азаматтарды ытары мен зады мдделерін бзатын мемлекеттік органдарды, жергілікті зін-зі басару органдарыны жне зге де органдарды нормативтік емес актілерін жарамсыз деп тану туралы:

-кімшілік жауапа тартылан жеке адам мен зады тлаа олданылан жазаны засыз деп санап, ол жніндегі аулыны кшін жою туралы, йымда немесе азаматты белгіленген мерзімде мемлекеттік тіркеуден бас тарту немесе оларды мемлекеттік тіркеуден жалтаруы жніндегі жне мндай тіркеу баса жадайларды да замен аралан болса, шаым беру туралы, т.б.

“азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы” азастан Республикасы заыны талаптарына сйкес, облысты жне олара теестірілген соттарды укілетті органны азастан Республикасы Жоары Сотыны Траасымен келісілген сынысы бойынша азастан Республикасыны Президенті рады, айта йымдастырады жне таратады.

Облысты сот траадан, ала трааларынан жне судьялардан трады.

Облысты сот органдарына :

адаалау аласы;
азаматты істер жніндегі ала;
ылмысты істер жніндегі ала;
соттарды жалпы отырысы жатады.

Облысты сотты судьялары зада белгіленген кілеттіктерді жзеге асырады. Сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы абылданан жаа за облысты соттарды органдары ретінде екі жаа институтты, яни адаалау аласы мен соттарды жалпы отырысын енгізді. Кшін жойан заны талаптарына сйкес облысты жне соан теестірілген соттарды басты органы – сот траласы еді.

Жаа за бойынша адаалау аласы бл соттарды басты органы ретінде саналады.

Аталмыш за кшіне енгеннен кейін загерлер мен алымдар арасында – сот траласы мен адаалау аласы кілеттіктері сас, тіпті айырмашылыы жо органдар деген пікілер айтылып алды.

Облысты жне оан теестірілген соттарды рамына кіретін жаа орган – адаалау аласы — кілеттігі жне сайлану тртібі трысынан брыны сот траласына млдем самайтын сот жйелерін реформалау аясында дниеге келген прогрессивтік баыттаы орган екенін айтымыз келеді.

Жаа замен адаалау аласыны кілеттігі жне сайлану тртібі аныталып, олданыстаы за актілеріне тиісті згертулер мен толытырулар енгізілді.

Облысты сотты рамына кіретін органдарды бірі – соттарды жалпы отырысы.

Бл орган – азастан Республикасындаы соттар жйесіне бірінші рет енгізіліп отыран реформалы шараларды нтижесі іспеттес жаа орган.

Соттарды жалпы отырысы туралы норма аталан заны 16-бабында крсетілген.

Осы тста аталан бапта крсетілген жалпы отырысты кілеттіктері тгесілген бе немесе оны кеейтілген трде талылауа бола ма деген зады сра туындайды.

Негізінде, облысты сотты жалпы отырысы сот трелігін тікелей жзеге асыратын орган емес, тиісінше ол облысты сотты жоспарлау мен йымдастыру, ауданды соттара атысты баылау, дістемелік, тжірибе жинатау жне сот трелігін жзеге асыруды нтижелерін талдау, кадрларды тадау жне іріктеу жмыстарымен айналысатын орган болуы тиіс.

Сондытан, облысты сотты жалпы отырысыны арауына тек заны 16-бабында крсетілген ана емес, сонымен атар за талаптарына айшы келмейтін сот трелігі тиімділігін арттыратын зада арастырылмаан баса да мселелер жатуы ммкін.

Республиканы сот жйесіні е басты рі негізгі буыны – ауданды жне олара теестірілген соттар болып табылады.

Мндай орытынды жасауа тмендегі жадайлар себеп болады:

азаматты жне ылмысты істерді басым кпшілігі (статистика бойынша шамамен 80-90 пайызы) ауданды жне оан теестірілген соттарда аралады;
елімізді судьялар ауымдастыына кіретін судьяларды басым кпшілігі ауданды жне оан теестірілген соттарда ызмет жасайды;
облысты соттарды, Республика Жоары Сотыны ызмет жктемесі ауданды жне оан теестірілген соттарда аралатын істерді санына тікелей байланысты;

Ауданды жне оан теестірілген соттарды укілетті органны Жоары Сот Траасымен келісілген сынысы бойынша азастан Республикасыны Президенті рады, айта йымдастырады жне таратады.

Ауданды Сот Конституцияда жне Сот жйесі туралы Конституциялы зада белгіленген тртіппен таайындалатын траадан жне судьялардан трады. Аталан сот бірінші инстанциядаы сот болып табылады.

Жаа за белгілеген жаалытарыны бірі – азастан Республикасыны Президенті бірнеше кімшілік ауматы бірліктерде бір ауданды сот немесе бір кімшілік-ауматы бірлікте бірнеше ауданды сот руы ммкін.

Заа енгізілген келесі жаалы – ауданды, облысты сотты траалары, облысты сотты ала траалары – е алдымен аталан соттарды судьялары болып табылатындыы туралы норманы абылдануы.

азастан Республикасыны мемлекет басшысы 2001 жылы апан айында “Мамандырылан ауданаралы экономикалы жне кімшілік соттар ру туралы” Жарлыа ол ойды.

азастан Республикасыны Президенті сот жйесі туралы Конституциялы 3-бабыны 3-тармаына сйкес : Асиана аласында, Амола, Атбе, Алматы, Атырау, Шыыс азастан, жамбыл, Батыс азастан, останай, ызылорда, Маыстау, Павлодар, Солтстік азастан, Отстік азастан облыстарында олданыстаы занамаа сйкес экономикалы дауларды арауа укілетті мамандырылан ауданаралы экономикалы соттар руды аулы етті.

Біра экомикалы соттарды ру ажеттігі азастан республикасы Президентіні 1999 жылы 22 арашадаы № 96 кімімен бекітілген азастан Республикасы Жанындаы шетелдік инвесторларды кеесі жанындаы бірлескен жмыс топтарыны іс-имыл жоспарыны 2-тармаында аталды. Сонымен атар, азастан Республикасы судьяларыны III съезінде мемлекет басшысы сот жйесі алдына сегіз басым міндеттер ойды, оны бірі бірінші кезекті мамандырылан экономикалы жне кімшілік соттар жйесін кезе-кеземен ру жніндегі жмыстарды жаластыру болып табылады.

2001 жылы эксперименттік экономикалы соттарды ызметін талдау республиканы барлы облыстары мен Астана аласында экономикалы соттарды руа негіз болан оларды ызметіні тиімділігін крсетті.

Экономикалы соттарды кезе-кеземен ру азаматтарды, ксіпкерлерді жне баса да шаруашылы етуші субьектілерді бзылан ытарын алпына келтіруге ыпал етеді деп пайымдаймыз, йткені экономикалы ы атынастарын сотты орауы мемлекетті туелсіздігі шін басымды маызы бар.

азастан Республикасыны сот жйесін дамыту тжырымдамасыны авторлары “мемлеттік органдар тарапынан шаруашылы етуші субьектілерге соттан тыс кімшілік ету жне ысым жасауды шектей алатын”, сондай-а “леуметтік маызды проблемаларды ( зейнетаы , ебекаы тлеу, жер, кейбір санаттаы отбасы даулары жне т.б) [20] ” шеше алатын не кімшілік соттар, не мамандырылан рамдар руды сынады.

Дамыан елдерде кімшілік, салы жне зге соттар трінде кімшілік за зырындаы сот жйесі ойдаыдай жмыс істейтінін атап ткен жн.

кімшілік соттарды зады зырына мемлекеттік органдарды немесе лауазымды адамдарды азаматтар мен зады тлаларды ытары мен мдделеріне нсан келтіретін кез келген рекеттерін дау айтылан жадайда арау жатады.

Баылаушы органдарды кптеген тексерістері, айыпплдар, млікке тыйым салу, банк есептері, млікке иелік етуді шектеу, ызметті тотата тру жне азаматтар мен зады тлаларды зады мдделерін жне ытарын озайтын згелері сот талылауыны мні болуа тиіс жне де бл азаматтарды лауазымды адамдар тарапынан трлі теріс пайдаланулардан орауа ммкіндік береді.

Республиканы сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы абылданан жаа за мазмны жаынан ала жылжушылы бекіткен, халыаралы ыа толыымен сай келетін, демократиялы принцип аидаларын толы амтыан прогрессивтік баыттаы за екенін айтан жн.

Соттарды за кшіне енбеген сот аулыларыны задылыы мен негізділігіне шаымдар мен наразылытарды тексеруге кілеттік берілген соттар аппеляциялы сатыдаы соттар деп аталады.

Зады кшіне енбеген сот актілеріне аппеляциялы тртіппен шаым беру ыы сотталана, аталана, оларды ораушылары мен зады кілдеріне, азаматты талапкерге, азаматты жауапкерге жне оларды кілдеріне жатады. Прокурор рбур засыз жне негізсіз сотактісіне наразылы білдіруге ылы.

кімдерді, аулыларды, шешімдерді адаалау тртібімен айта арау институтыны маызы е алдымен, ол сот трелігін заа сйкес наты жргізуді маызды кепілі болып табылады, з кезегінде засыз жне негізсіз сот актілеріні орындалуын болдырмайды. Зады кшіне енген кімдерді тексеру жне айта арауды процессуалды тртібі лемні барлы дерлік ркениетті елдерінде олданылатынын атап ткен жн.

Сонымен, Р-ны Конституциялы Кеесі, жалпы юрисдикциялы соттар жне зге де арнаулы мамандандырылан соттар здеріні зіреті шегіде атарушы билік аясында задылыты амтамасыз ету жніндегі міндеттерді орындайды.

азастан Республикасыны Мамандандырылан кімшілік соты

Туелсіздігімізді кк байраы желбіреп, егемендігімізді тізгінін стаанымыза да міне, 20 жылдан астам уаыт тті. Президентімізді сот билігіні жй-кйін тікелей зі адаалап отыруы нтижесінде соттар Ата Заымызда айындалан мртебесіне сай ныая тсуде. Мемлекетіміз сот жйесінде де лемдік стандарттара сай келетін, азаматтарды ытары мен бостандытарын орауды амтамасыз ететін ашы жне бкпесіз сот жйесін алыптастыруа баытталан кптеген шараларды абылдап келеді. Сенімді ыты орта алыптастыру, заны стемдік принципіні жан-жаты саталуы, азаматтар мен жеке ксіпкерлерді з мдделері мен зады ытарыны оралатындыына сенімділігі, ішкі жне сырты инвестицияларды ынталандыру, сот жйесіні ашытыы мен туелсіздігін амтамасыз ету жне судьяларды бейтараптыы мен ксібилігін арттыру арылы ана жзеге асыралады.азіргі тада сонау кшпелі ркениеттен бастау алан, азаты билер сотыны жаласы, азіргі замана сай тарих, уаыт, деуінен ткен, туелсіз азастанны сот жйесі — жоары ркениетті дамыан елдерді лшемдеріне сай деп батыл айта аламыз. «Шыннан зге дай жо», «Адал би — діл би», «Тура биде туан жо» деген тбе билерімізден алан анатты сздер, азіргі заман билері -соттарды да раны. Билікті бір саласы ретінде – сот саласы оамда лкен ызмет атарады. Сол реформалары арасында дниеге мамандандырылан соттар келді. Жаа сот жйесіні мірге келуі ы саласына, сот жйесіне елеулі згерістер алып келді. кімшілік соттарды рылуы азастан Республикасындаы сот жйесін жетілдіруді объективті жолы болды. Сот тжерибесі мамандандырылан соттарды міршедігін крсетті. Соттарды жеке салалара блінуі жоары дегейдегі мамандарды шыаруа ммкіндік берді жне сол саладаы сот ателіктерін азайтуа жол ашты. Азаматтарды ытарын ораудаы келесі дегейге ктерілгенін, ы саласындаы задылы принципіні толыанды орындалуыны бір белгісі болып отыр. Задылы мемлекет пен ыты жалпыа бірдей принцип болып табылады, ол жас, егемен азастан шін толы дрежеде сотты йымдастыру мен оны ызметіне де олданылады.Задылы принципі демократияны аса маызды элементі болып табылады. Бл екі ым бір-бірімен мейлінше зара байланысты, зара туелді: елде демократиясыз задылыты болуы ммкін емес, керісінше, мемлекетте задылы саталмай демократияны болуы да ммкін емес [21].

азіргі оамда кімшілік-ыты ыпал ету саласыны конфигурациясы демократиялы ндылытарды бекітілуінен жне жариялы басаруды ізгілендірілуінен бастап нарыты экономикаа кшуге арай біртіндеп згерді. Мемлекетті негізгі задарында жария етілген адамны жне азаматты ытары мен міндеттерін сатауды ескере отырып, мемлекетті оамды тртіп пен задылыты ныайту шін ажет салалара атысуын дету жне кімшілік ы институттарын жетілдіру процесі жріп жатыр. Осылайша, кімшілік ы атынастарыны тжырымдамасы жариялы басаруды ізгілендіруге – басаруда адамды бадара алу баытына арай згеруде.

«азастан — 2050» стратегиясыны басты баыттарыны бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалы леуетті ктеру масатында олайлы инвестициялы ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда азастан инвестициялар шін ірлік магнитке айналуа тиіс деп атап крсетілген. Туелсіз кімшілік юрисдикцияны рылуы туелсіз кімшілік соттарды тарапынан за мен баылауды байланыстылыы есебінен мемлекеттік ызметті ашытыына елеулі дрежеде септігін тигізе алады; Республикада экономикалы жне инвестициялы ахуалды жасартуа ыпал ететін болады. Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді (мысалы, «doingbusiness» – рейтинг бизнесті жргізуге олайлы болады). Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады. кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

азастан Республикасыны Президентіні Жарлыымен 2002 жылды 9 апанындаы Жарлыымен Алматы аласында эксперимент ретінде мамандандырылан ауданаралы кімшілік соты рылды. кімшілік соттарын ру (кімішілік ы бзулар туралы) кодекс абылдананнан кейін сот зіреттеріне ы бзушылытарды брыны 54 рамыны орнына 228 рамыны жатызыландыымен негізделді. азіргі кезде сот органдарыны атарушы билікті жзеге асыру аясындаы задылыты амтамасыз ету рлі едуір арта тсті, ал мны зі атал атарушылы тртібіні жне басарушылы атынастара атысушыларды ытары мен зады мдделеріні кепілдіктерін кшейте тсетін болды. Р-сы Конституциясыны 75-б-да сот билігі сотта іс-жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады деп бекітілген. Осыан сйкес «Р-сы сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы » 2000 ж. 25-желтосандаы конституциялы зада кімшілік соттарды рылу ммкіндігі аралан. Осыларды негізінде Р-сы Президентіні 2002 ж. 9-апандаы жарлыымен байап кру ретінде Астана жне Алматы алаларында мамандандырылан ауданаралы кімшілік соттар рылды. Олар кімшілік ы бзушылы туралы істерді жне мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды шешімдері мен іс-рекеттеріне дау келтіру жніндегі азаматты істерді арайтын болады деп кзделген.

кімшілік соттарды руа себеп болан таы басты бір жадай, брын соттарды зырына кімшілік ы бзушылыты 54 рамын арау жатызылан болса, жаа БтК абылдананнан кейін оны саны 228-ге жеткізіліп, 422%-а кбейген. Оны зіретіне 36 мемлектттік органдармен мекелерді жмысын сотты баылау берілді. рине, бл бірнеше батыс мемлекеттерінде дамытылан жне азаматтар мен атарушы органдар (лауазымды адамдар) арасындаы кімшілік ыты дауларды шешу шін арнаулы кімшілік соттарды рудан крініс табатын кімшілік юстиция емес. Осындай трде, мысалы, ол Францияда, онда кімшілік трибуналдар бар, ФРГ-да жне т.б. жзеге асырылады. Кейбір елдерде кімшілік юстиция –жалпы юрисдикциялы соттарды функциясы (мысалы, лыбританияда). азастанда кімшілік-ыты дауларды БтК-ке сйкес негізінен жалпы юрисдикциялы соттар жне мамандандырылан ауданаралы соттар арап шешеді. Сот билігі органдарыны бл сияты ызметіне зірге толытай алыптаспаан азастанны кімшілік юстиция жйесіні элементтері, салалары крініс табады деп айтуа болады.

азастан Республикасыны аумаында кімшілік ы бзушылы жне кімшілік даулар туралы істер жніндегі кімшілік іс жргізу тртібі азастан Республикасыны Конституциясына жне халыаралы ыты жалпы танылан принциптері мен нормаларына негізделген конституциялы задарда, азастан Республикасыны кімшілік іс жргізу кодексімен айындалады. азастан Республикасыны халыаралы міндеттемелері, сондай-а кімшілік іс жргізуді реттейтін азастан Республикасы Конституциялы Кеесіні жне Жоары Сотыны нормативтік аулылары кімшілік іс жргізу ыыны рамдас блігі болып табылады.

Егер кімшілік іс жргізуді барысында азаматты немесе ылмысты ыа сйкес шешілуге тиіс мселені арау ажеттігі пайда болса, ол азаматты немесе ылмысты іс жргізу тртібімен шешіледі [22].

Жаанды ыты кеістікті эволюцияландыруа сйенетін ыты трлі салаларында занама арынмен рі ауымды трде жаарып жатан жадайда кімшілік ділет институтын енгізу азастан Республикасында кімшілік реформаны негізгі баыттарыны бірі болып табылады.

Президентті 2009 жылы 24 тамыздаы № 858 Жарлыымен бекітілген азастан Республикасыны 2010 жылдан 2020 жыла дейінгі кезеге арналан ыты саясат тжырымдамасында дербес кімшілік ділетті алыптастыру жніндегі негізгі ережелер, соны ішінде ылмысты жне азаматты іс жргізумен атар сот трелігін жзеге асыруды толыанды нысаны болуы тиіс. Бл трыда кімшілік іс жргізу занамасын реттеуді нысаны; процестік ошаулау мен жариялы-ыты сипаттаы жанжалдарды шешу тртібіні задылыы мселелері зектілігін сатайды.

Мемлекет басшысы Республика судьяларыны VI съезінде сот билігіні кімшілік ділет жйесіні юрисдикциясында азамат пен мемлекетті арасында туындайтын дауларды шешу мселелері болуа тиістігін атап крсетті.

азіргі кнге дейін жариялы мдделерді амтамасыз ету мен орауды маызды кімшілік-ыты ралы болып табылатын кімшілік сот ісін жргізуді занамалы трыдан айындалмауы практикада немі даулар мен теорияда екідайылыты тудырып отырды.

азастан Республикасыны Конституциясына сйкес сот билігі сотта іс жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады.

Занаманы талдау азастанда «кімшілік соттарды» ызметі халыаралы практикадаы кімшілік соттардан ерекшеленетінін крсетеді. Соылары жариялы-ыты сипаттаы ы атынастарыны кез келген трінен туындайтын дауларды арайды жне шешеді.

лтты занама бойынша жеке адамдарды билік органдарымен жариялы-ыты дауларын мамандандырылан ауданаралы экономикалы соттар азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексіні арнайы йарымдарына сйкес шешеді. 2004 жылы рылан мамандандырылан ауданаралы кімшілік соттар (бдан рі — МАС) тек бір міндетті – кімшілік ы бзушылытар туралы істерді біліктілікпен арауды, сондай-а кімшілік ы бзушылытар туралы істерді арауа укілеттік берілген органдарды (лауазымды тлаларды) аулыларын даулау туралы істерді арауды шешеді. Мны барлыы кімшілік ы бзушылы туралы кодексте жариялы сипаттаы дауларды шешуді, е бастысы ы тртібін сатауды масат етпейтін материалды жне процестік нормаларды амтудан туындап отыр.

Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді (мысалы, «doingbusiness» – рейтинг бизнесті жргізуге олайлы болады). Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады.

кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

кімшілік ділетті руда мемлекет пен азамат арасындаы дауларды аралуын жалпы юрисдикциядаы кімшілік соттара беру емес, е алдымен кімшілік сот ісін жргізуді негіздерін бір актіде амтитын негізгі ыты актіні зірлеу жне жинатау бастысы болуа тиіс.

азіргі заманны болмысын, халыаралы тжірибені, лтты саясат пен занаманы жоарыда крсетілген станымын ескерсек, кімшілік-ыты атынастармен байланысты дауларды сотта ведомстволы аралуы, осы дауларды азаматты процесте елеуле трде ерекшеленетін сотта арау мен шешуді процестік принциптері мен аидалары белгіленетін ІЖК жобасын зірлеу туралы мселе сзсіз туындайды.

кімшілік ділет жйесін жмыс істейтін МАС базасында ру жоспарланып отыр. кімшілік ы бзушылы туралы істер жалпы юрисдикциядаы соттарды ведомстолы арауына жатызылады. кімшілік ділет дербес сот ісін жргізу (сот трелігі) тармаына блініп, басару саласында туындайтын ыты дауларды араумен ана айналысуы жне азаматтар мен баса да ы субъектілеріні жариялы ытары мен бостандытарын амтамасыз етуге баытталуы тиіс.

кімшілік дауларды апелляциялы жне кассациялы тртіппен Республиканы облысты жне оан теестірілген соттарыны кімшілік істер жніндегі сот алалары арайтын болады. Бл ретте облысты соттарда жне Жоары Сотта тиісті дербес алаларды (кімшілік істерді арайтын ала) ру ажет.

Тмен тран соттарды жауапкершілігін арттыру масатында ІЖК жобасында тиісті ережені бекіту сынылады. Соан сйкес Жоары Сотта шаым беруді кассациялы тртібі саталан жадайда, егер соттарды абылдаан шешімдері алыптасан сот практикасына айшы келсе не оларды орындау адамдарды мірі, денсаулыы шін не азастан Республикасыны экономикасы мен ауіпсіздігі шін орны толмайтын ауыр салдара келуі ммкін болса, біркелкі сот практикасын алыптастыру шін маызы бар ерекше жадайларда, жергілікті соттарды зады кшіне енген сот актілері сот адаалауы тртібімен тексерілуі ммкін.

кімшілік ділет институты жеке тланы мртебесіне немесе ксіпкерлік ызмет субъектісіні мртебесіне (жеке ксіпкер, шаын, орта немесе ірі ксіпкерлік субъектісі) арамастан, кімшілік арыздарды процестік арауды бірыай тетігін жасауа тиіс.

МАС-ті арауына мемлекеттік билік, жергілікті зін-зі басару органдарыны, лауазымды тлалар мен мемлекеттік ызметшілерді арыз иелеріні ытары мен бостандытарын бзуа не оны жзеге асыру шін кедергі болуа себеп болан; андай да бір міндетті засыз жктеген немесе жауапкершілікке засыз тартан шешімдері мен рекеттерін (немесе рекетсіздігін) даулау туралы істерді жатызу сынылады.

МАС-та жергілікті атарушы органдарды жиналыса, митингіге, шеруге, пикетке немесе демонстрациялара тыйым салу туралы шешімдері; укілетті мемлекеттік органны адамды оралман, мжбрлі кшіп-онушы, босын деп танудан бас тарту туралы шешімі; клік ралдарыны озалысын тотату немесе шектеу бойынша мемлекеттік органдарды рекеттеріне; зады тлаларды немесе жеке ксіпкерлерді банк шоттарынан салы берешегін салы органдарыны мжбрлеп ндіріп алу рекеттеріне; сот орындаушысыны атару жатын орындау бойынша немесе мндай рекеттерді іске асырудан бас тарту жніндегі шешімі мен рекеті (рекетсіздігі); азастан Республикасыны Конституциясы кепілдік берген азаматтарды ытары мен бостандытарын бзатын басару органдары мен лауазымды тлаларды рекеттері мен шешімдері даулануы ммкін.

ІЖК жобасында азаматты процестік занан жеке тлалар мен жариялы кімшілік арасындаы дауларды арауды реттейтін ыты нормаларды: сайлаулара, референдумдара атысатын азаматтар мен оамды бірлестіктерді сайлау ытарын орау туралы арыздар бойынша іс жргізуді; алаби ретінде ылмысты сот ісін жргізуге атысуа азаматтарды ытарын бзатын жергілікті атарушы органдарды шешімдерін, рекеттерін (рекетсіздігін) даулау туралы арыздар бойынша іс жргізуді; жергілікті билік, жергілікті зін-зі басару органдарыны, лауазымды тлалар мен мемлекеттік ызметшілерді шешімдері мен рекеттерін (немесе рекетсіздігін) даулау туралы істер бойынша іс жргізуді; нормативтік ыты актілерді задылыын даулау туралы істер бойынша іс жргізуді; органдар мен лауазымды тлаларды актілері мен рекеттерін засыз деп тану туралы прокурорды тінішін осу жоспарланып отыр.

ІЖК жобасында кімшілік сот процестерін жргізуді жалпы процестік аидалары жазылатын болады: сот ісін жргізуге ытимал атысушыларды ауымын белгілеу, судьяа арсылы білдіру, арызды беру мерзімі, мерзімді – тиісті адамны кінсінен немесе кінсінсіз ткізіп алу салдары, процестік ерекше трлері туралы аида жне т.б. белгіленеді.

Мемлекетке арсы сйлей отырып, арыз иесі зін дрменсіз сезінбеуі тиіс. Осыан орай, арыз беру ммкіндігі з мдделерін іске асыру ралы ретінде тартымды болуа тиіс: бл сотта шешім шыару жне оны тез орындау шін болатын уаыта, процестік шыыстара жне т.б. атысты болып табылады. ІЖК жобасында осы мселелер реттелетін болады.

кімшілік іс жргізуде е маыздысы жне занамалы трыда е аз реттелген блігі сота дейінгі іс жргізу болып табылады. азіргі ыты саясат дауларды шешуді соттан тыс ныснадарын дамытуа, дауларды барынша сота дейінгі сатыларда реттеуге, арыз иелеріні ытарын тек сот арылы ана емес, бірінші кезекте зыретті кімшілік-ыты органдарды орауына баытталан. Осыан орай ІЖК жобасында «кімшілік рсімдер туралы» Зада белгіленген алдын ала кімшілік іс жргізуден кейін ана МАС-ке арыз беруге болатыны жнінде ереже бекітіледі (азіргі кезде оны зірлеу Р ділет министрлігіне тапсырылан).

ІЖК жобасы арыз иелеріні сот органдарына шаым беру тртібін реттейтін кімшілік процесті барлы саласын амтитын болады.

кімшілік ділет инмтитутыны негізгі масаты азаматтарды, зады тлаларды, зады тлалар рмаан йымдарды конституциялы ытары мен бостандытарын сот арылы тиімді орауды амтамасыз ету, кімшілік сот ісін жргізуді трешілдіктен арылту, азастан Республикасыны сот рылымын одан рі жетілдіру болып табылады.

Демократиялы оамда сот билігіні леуметтік ролі трлі за тартыстарда ы стемдігін амтамасыз етуде крінеді. АШ-ты француз зерттеушісі Алексиса де Токвила “Демократия в Америке” кітабында леуметтік ролін те дл келтірген: “Сот трелігіні лы масаты зорлы мратын ы мратына згертуден, кімет пен олар пайдаланатын кш арасында ыты бгет орнатудан трады [23]”. Сот трелігі мемлекеттік зорлыты ркениет шеберіне шыарып ана оймай, ы негізінде жеке субьектілер арасындаы тартыстарды да шешеді. Осылайша, сот билігі оамды арым-атынаса сер ететін прменді рал болып табылады. оамны ы танымы дегейі жоары батыс мемлекеттер шін сот шешіміні орындалмауына жол беру ммкін емес рі кешірілмейді. лемдегі барлы елдерді дерлік Конституциясы сот жйесіні немесе соттарды трлерін белгілейді, андай арнайы соттар жалпы за зырындаы соттармен атар рыла алатыны крсетеді.

Еуропалы жне кеестен кейінгі кеістікте кімшілік ділетті йымдастырылуын зерделеу осы институтты кімшілік сот ісін жргізу не жалпы соттарды шеберінде кімшілік соттар мен кімшілік істерге мамандандырылан рылымдар білдіретіндіктен, оны р алуандыые жне оны олдануда бірыай амалдарды жотыын крсетті.

Мысалы, Еуропалы Ода елдеріні кпшілігінде сот билігі жйесінде арнайы рылымдар атаратын кімшілік сот ісін жргізу аидалары кзделген, атап айтанда:

мамандандырылан кімшілік соттар (Австрия, Бельгия, Германия, Италия, Португалия, Тркия, Финляндия, Франция, Швеция);
жалпы соттарды рылымында мамандандырылан кімшілік палаталар, алалар (Венгрия, Словакия);
жалпы соттарды рылымында мамандандырылан палаталар жне жекелеген кімшілік соттар (Испания, Нидерланды, Словения, Чехия, Швейцария).

Е дамыан жне беделі бар модель Германиядаы кімшілік ділет болып табылады. Онда кімшілік соттар сот билігіні дербес тармаы болып табылады жне конституциялы ы саласына атысы жо барлы жариялы-ыты дауларды арайды.

Мнда кімшілік соттар жйесі ш сатыдан трады. Бірінші саты жергілікті кімшілік сот болып табылады. Екіншісі, апелляциялы саты ретінде жоары кімшілік жер соттары жмыс істейді. шінші, кассациялы саты ретінде Федералды кімшілік сот жмыс істейді. кімшілік соттарды ведомстволы арауына жариялы-ыты сипаты бар барлы даулар, атап айтанда мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды тлаларды шешімдеріне жне рекеттеріне азаматтарды шаымдары туралы істер, ауматы бліністер арасындаы даулар, мемлекеттік ызметшілерді ытары туралы даулар жатады. За кімшілік соттарды мемлекеттік органдарды, оларды лауазымды тлаларыны шешімдеріні кшін жою ыын, не йарым ету немесе сол немесе зге шешімді абылдау ыын бекітеді. кімшілік соттар зады фактілерді де белгілейді.

Барлы сатыдаы кімшілік соттар алалы трде рекет етеді. Бірінші сатыдаы кімшілік соттар, сондай-а жоары кімшілік жер соттары істерлі рамында ш білікті судьямен, сондай-а трт жыл мерзімге сайланатын екі алабимен шешеді. Жоары саты – Федералды кімшілік сот – бес судьядан трады.

кімшілік сота жгіну тртібі оларды істерді, шаым рекеті немесе шешімі шаымдалатын адама атысты жоары болып табылатын жне оны кері айтаран тиісті кімшілік сатыа берілген жадайда ана арау ммкіндігін кздейді. Осылайша, істерді сота дейінгі арау сатысында шыарылан актіні задылыы мен масата сйкестігін алдымен кімшілік орган тексереді.

Германияны кімшілік соттары талап оюды ш трін арастырады: басару актілерін даулау туралы талап оюлар, актіні шыару туралы талап оюлар, актіні шыару фактісін белгілеу туралы талап оюлар. Бірінші талап оюда актіні нысаны мен мазмнындаы кемшіліктер крсетіледі. Екінші талап ою трінде мдделі тланы басарушы органды талапкер мдделі актіні шыаруа міндеттейтін шешім шыаруа тінішін білдіреді. шінші талап оюда кімшілік соттарды алдына ы атынастарыны болуын немесе жотыын тану не актіні кшін жою туралы мселе ойылады.

Германияны кімшілік-процестік занамасына кімшілік процесті барлы сатыларыны процестік реттелу дрежесіні те жоары болуы, тараптара процесті барысы мен нтижелеріне белсенді трде ыпал етуге, з ытарын тиімді орауа, процестік мнідеттерді млтіксіз орындауа ммкіндік беретін процестік ралдар мен тсілдерді жеткіліктігі тн болып табылады.

Германияда кімшілік-ыты дауларды озау ралдарыны – талап оюларды йлесімді жйесі зірленген. Жариялы-ыты талап оюларды ш трі болады: ыты атынастарды згерту туралы талап оюлар (оны ішінде засыз кімшілік актіні кшін жою туралы талап оюлар); міндеттемені орындау туралы талап оюлар (оны ішінде актіні шыару туралы немесе талапкер мдделі рекетті жасау туралы талапты амтитын талап оюлар); кімшілік ыты атынасты, актіні болу немесе болмау фактісін белгілеу туралы талап оюлар.

азіргі заманы германиялы кімшілік соттар кімшілік актілерді задылыына, актілерді заны масаттарына жне ол шін мемлекеттік орган рылан масата сйкестігіне, сондай-а кімшілік абылдаан шара мен оны азаматтар мен йымдар шін салдарларыны йлесімдігіні саталуына баылауды жзеге асырады. Сот талылауыны нтижесі засыз басару актісіні немесе оны блігіні кшін жою, кімшілікті андай да бір басару актісінін абылдау, талапкерді пайдасына андай да бір рекетті жасау туралы нсауы болуы ммкін. Француз кімшілік соттарынан айырмашылыы неміс кімшілік соттарыны толы юрисдикциялы кілеттіктері жо жне олар дауланып отыран басару актісін згерте алмайды.

Германияны да, Францияны кімшілік соттарындаыдай іс жргізу инквизициялы сипата ие, сот процесті басарушысы болып табылады: ол істі мн-жайын дербес зерттейді, тараптарды талаптарымен, уждері мен длелдемелерімен байланысты емес, іске баса мдделі тлаларды атысуа тарту туралы мселені зі шешеді. Алайда, тараптарды жарыспалылыы мен тепе-тедігі аидаты, сот ісін жргізуді жариялылыы аидаты да жмыс істейді.

Жалпы зыреттегі кімшілік соттардан баса ГФР-да жекелеген жариялы-ыты дауларды шешу шін біратар мамандандырылан юрисдикциялар жмыс істейді. Оларды ішінде аржылы, ебек, леуметтік соттар, тртіптік ндірісте жне Федерациямен жария-ыты ызметтік атынастаы адамдарды шаымдары бойынша ндірісте істерді шешу жніндегі соттар. Мамандандырылан юрисдикциялар Германияны федеративтік рылысына сйкес ш буынды болады. Бл соттардаы сот ісін жргізу кейбір алып тастауларды оспаанда, азаматты процесті жалпы аидалары бойынша жзеге асырылады.

Франция жариялы билік органдарыны ызметіне кімшілік-сот баылауыны негізін алаушы болып танылан. кімшілік ділетті йымдастыруды француз моделіні (кімшілік соттар басару органдарынан блінген) кімшілік соттар мен квазисот органдарынан (кімшілік апелляциялы трибуналдар) тратын кп сатылы рылымы бар. Бл модельге Бельгия, Италия, Нидерландтар мен Грецияны жйелері жаын.

Францияны кімшілік ділеті жалпы юрисдикциядаы соттар мен атарушы билік органдарыны жйесінен блінген, сот трелігіні дербес тармаын білдіреді. Ол жалпы юрисдикциядаы соттара атару билігіні ызметіне араласуа тыйым салан (зада тікелей кзделген жадайларды оспаанда) билікті блу жніндегі ерекше француз тжырымдамасына негізделген. Бл тжырымдаманы салдары екі жаты сот жйесі болды: Францияны Кассациялы сотыны басшылыымен жалпы юрисдикциядаы соттар жйесі жне Францияны Мемлекеттік Кеесіні басшылыымен кімшілік соттар жйесі.

Француз кімшілік ділет жйесіні занамалы негізі Францияны
2000 жылы 4 мамырдаы кімшілік ділет кодексі болып табылады, ол кшіне 2001 жылы 1 атардан бастап енді де брын олданылан 1973 жылы кімшілік трибуналдар мен кімшілік апелляциялы соттар кодексіні орына келді.

кімшілік ділет жйесіні зі ш буынды болып табылады. Бірінші буынды 37 кімшілік трибунал райды, осы соттарды 8-і Францияны теізді ар жаындаы ауматарында рылан. кімшілік трибуналдар істеріні соттылыы ауматы аида бойынша аныталады.

Мемлекеттік кеес – бл Францияны Жоары кімшілік соты. Ол бірінші саты бойынша Республика Президенті ол ойан декреттер мен ордонанстарды; Мемлекеттік Кеесті орытындысы болан жадайда ана абылдануы ммкіндерден баса министрлер актілеріні; лтты оамды бірлестіктерді кімшілік шешімдеріні засыздыына шаымдарды арайды; Президентті декретімен таайындалан ызметшілерді мемлекеттік ызмет мселелері бойынша дауларын, ірлік кеестер мен Еуропалы парламентке сайлаулар ткізілген кезде туындаан дауларды шешеді. Мемлекеттік Кеес сондай-а Республика Президенті ол ойан декреттер мен ордонанстарды жне министрлерді актілерін тсіндіруді жне оларды задылыын тексеруді жзеге асырады.

Мемлекеттік Кеес кімшілік трибуналдар, апелляциялы кімшілік соттар мен мамандандырылан кімшілік юрисдикциялар: Есеп соты, леуметтік кмек жніндегі орталы комиссия, Босындар шаымдары жніндегі комиссия, Бюджеттік жне аржылы тртіп жніндегі сот шін апелляциялы жне кассациялы сот ретінде рекет етеді.

кімшілік-ыты дауларды арау шін Мемлекеттік Кеесте арнайы Сот секциясы рылан, ол он кіші секциядан трады. Іс бойынша шешімді дау сипатына байланысты кіші секцияны зі, екі кіші секцияны жиналысы, Сот секциясы немесе Мемлекеттік Кеесті Жалпы отырысы шааруы ммкін.

кімшілік соттарда арауа жария-ыты істерді мынадай бірнеше санаты:

басаруды засыз ыты актілеріні кшін жою туралы даулар (немесе билікті асыра пайдалану туралы даулар);
толы юрисдикция даулары;
басаруды ыты актілерн тсіндіру туралы істер жатады.

кімшілік-ыты дауды нысанасы басаруды жеке немесе нормативтік, кез келген ыты актісі болуы ммкін, йткені Францияда бірыай клаузула рекет етеді. Саяси сипаттаы немесе мемлекетті оранысы мен ауіпсіздігіне баытталан кімет актілері, сондай-а мектептер мен пенитенциарлы мекемелерде абылданатын тртіптік сипаттаы актілер бан жатпайды.

Француз кімшілік ділет жйесіні ерекшелігі деп кімшілік актіні тсіндіру туралы тінішпен кімшілік сота жгіну ммкіндігін есептеуге болады. Бл кімшілік ыты нормаларын практикада дрыс олдануа ыпал етеді.

Француз кімшілік ділетіні з кемшіліктері де бар. Оны бастысы жариялы-ыты дауларды кптігімен байланысты сотта істі за арау болып табылады (орташа аланда 2-2,5 жыл). Кейбір иындытар Францияны сот жйесіні екі жатылы сипатын туызады. Істі кімшілік немесе жалпы юрисдикциядаы сота ведомстволыын дрыс анытау шін арыз берушілер адвокаттара жгінуге мжбр.

Е дамыан еуропалы елдерді бірі – Швецияны кімшілік ділет органдарыны рылуы едуір ызыушылы туызады. кімшілкпен атынастаы азаматтарды ыын сот дегейінде орау ажеттілігі онда ХХ асырды басында Жоары кімшілік сотты енгізілуіне келіп соты. Алайда, шын мнінде тмен тран кімшлік соттарды йлесімді жйесі болан жо. кімшілік ділет органдарын айта руа Швецияны Жалпыа орта адам ытары декларациясы (1946 ж.) мен Халыаралы азаматты жне саяси ытар пактісіне (1966 ж.) осылуы себеп болып табылды. йткені адам ытары туралы белгілі бір нормалар, оларды ішіндегі ерекше жадайлар рбір наты жадайда кімшілік органдармен емес, сот тртібімен шешілуін талап етеді. Бдан баса кімшілік істерді арау рсімі едуір жасартуды талап етті. Мны нтижесінде жалпы соттармен атар жмыс істейтін кімшілік соттар жйесіні рылуы болды.

Бл жйеге тн ерекшелік барлы жйені тменгі буыны болып табылатын кімшілік соттармен атар саны аз, зыреті шектеулі арнайы соттарды жмыс істейтіндігі болып табылды. кімшілік соттарды кімшілік дауларды арау тртібі жалпы юрисдикция соттарындаы сияты сот трелігін жзеге асыруды демократиялы аидаттарына негізделеді: сот туелсіздігі, оны тек ана заа баыныстылыы, жариялылы, сот отырыстарыны жариялылыы жне т.б.

Осылайша, Коммуналды заа сйкес укілетті коммуна жиналысыны шешімдеріне шаымдар арнайы сот болып табылатын камералы сота беріледі, ол кейбір кімшілік дауларды арайды.

кімшілік соттарды жйесіндегі кейінгі буын апелляциялы соттар болып табылады. Біра оларды зыреттілігі салы мселелерін араумен, аржылы шенеуніктерді жауапкершілігі туралы істермен, леуметтік амсыздандыру саласындаы біратар істермен шектеледі. Жоары саты Жоары кімшілік сот болып табылады.

кімшілік істерді шешу тртібін реттейтін негізгі занамалы акті 1971 жылы кімшілік іс жргізу заы болып табылады. Алайда, бл Зады олдану аясы белгілі дрежеде шектеулі. Ол кімет, жергілікті зін-зі басару органдары мен оларды атарушы органдары, полиция шешетін мселелерге олданылмайды.

За жалпы жне шектеулі олдану аидаларын да ажыратады. Шектеулі олдану аидалары тек азаматтарды жеке ытарын, оларды артышылытарын немесе міндеттерін озайтын немесе тртіптік жаза олдану жадайлара атысты істерде ана пайдаланылады. Жалпы олдану аидалары рбір рсім кезінде саталуа тиіс. Е алдымен, бл — істі арау кезіндегі стірт кзараса жол бермеу ажеттілігіне атысты. Біратар аидалар азаматтарды билікке жгіну ммкіндігін амтамасыз етуге жне кімшілік іс бойынша шешімге апелляция беруді жеілдетуге баытталан. Атап айтанда, егер азаматты арызында кемшіліктер болса, билік арыз берушіге оларды жою шін кмектесуге міндетті деп крсетілген. Тараптарды райсысы билікпен атынаста болан жадайда з кілі немесе кмекшісіні ызметін пайдалана алады.

Тиісті аидалар істерді тез жне тиімді шешу ажеттілігін ескере отырып, оларды арау тртібін де реттейді.

кімшілік-процестік ызметті тиісінше реттеу шін Заны ережелері маызды, олара сйкес істі арайтын орган шешім шыарылана дейін осы іс бойынша барлы алынан апаратты тараптара хабарлауа тиіс. Тараптарды барлы оларды ызытыратын жаттамаа олжетімділік ыы бар. Іс бойынша шешім негізделген болу керек. Мдделі тараптара оларды пайдасына емес абылданан шешімге шаым келтірген жадайда андай рекет жасау керек екендігі туралы апаратберу ммкіндігі де маызды рольге ие.

лыбританияда жариялы-ыты дауларды шешуді азіргі уаытта ртрлі органдар жзеге асырады: жалпы ы соттары, мамандандырылан юрисдикциялы (квазисот) органдары, лыбритания парламенті, орталы жне локальді кіметтерді укілеттілері. Алайда кімшілік ділет органдарына тек ана кімшіліктен туелсіз жалпы ы соттарын жатызуа болады, олар, жалпы процестік аидаларды басшылыа ала отырып, азаматтар мен мемлекеттік басару органдары арасындаы жанжалдарды шешеді. Жалпы ы соттарынан згеше квазисот органдарыны жйесі англялы жне американды ыта кімшілік ділет деп аталады. йымдастырушылы жаынан бл органдар, детте, мемлекетті атарушы органдарыны блігі болып табылады.

Аылшын ыы арыз берушіге басару актісіні задылыын квазисот органдарына жгінбей-а, тікелей сота даулауа рсат береді. лыбританияа араанда АШ-та жалпы аида бойынша мдделі тла засыз актіні квазисот органдарыны арауын оса аланда, оан кімшілік шаым келтіруді барлы тсілдерін круге тиіс. Тек ана кімшілік мекеме сзсіз з зыретіні саласынан тыс рекет еткен, баыныстылы тртібінде шаым келтіру адама орны толмас залал келтірген, сота кімшілікті сас істер бойынша пікірі белгілі болан жадайлар бан жатпайды.

Жалпы ы соттарыны лыбританияда кімшілік билікті актілерін тексеру бойынша кілеттіктеріні шектері ай болсын нормативтік актімен белгіленбеген. Дстр бойынша аылшын судьясы кімшілік актіні задылыын немесе реке етуін (рекетсіздігін) баылайды, актіні орындылыын баылауа тыйым салынан. Сот актіні олар шін басаруды мемлекеттік органы рылан масаттарына сйкестігін баалау бойынша кілеттіктерге ие, яни басару актісі адалды аидатына арама-айшы болуы ммкін емес. Оны стіне, аылшын ыы басару актілеріне аыла сыйымдылы аидаты талабын ояды, оны тексеруді сондай-а сот жзеге асырады, бл аида АШ-та зор мнге ие болды. Істі іс жзіндегі жаы бойынша сот з пікірін тек ана мекеме негізсіз немесе айын ате шешім абылдаанда білдіреді, йткені кімшілік кілдеріні сота араанда арнайы, техникалы мселелерде нерлым білікті.

лыбритания мен АШ-таы жалпы ы судьясы басару органдарыны актілерін засыз деп тану жне оларды кшін жою жніндегі кілеттіктерге ие, бл сот трелігі органдарыны атарушы билікті ызметіне араласуы деп есептейлмейді.

лыбритания мен АШ-та континенталды елдерде сияты кімшілікті рекеттері мен шешімдеріне шаым келтіруді зіндік ралдар жйесі алыптасты. Мемлекеттік билік органы ытарын бзан жеке тла сота ы бзушы органны атына арнайы сотт4 прерогативтік бйрыын шыару туралы арызбен жгінеді. рама Штаттарды за шыарушысы сот бйрытарыны нысандарын кімшілік рсім туралы федералды зада бекітті.

Сот бйрытары ртрлі сипатта жне ртрлі масаттарда болуы ммкін. Солай, сот басару органына рекетсіздікті тотатуды бйыратын жне за талап ететін шараны немесе кімшілік амауа алуды олдануды міндеттейтін бйры шыаруы ммкін; бйры тыйым салу сипатында болуы ммкін, бл арыз берушіге мемлекеттік органны заа арсы рекеттерді жасауын болдырмауа ол жеткізуге ммкіндік береді. Кейбір бйрытар оны кімшілік жоа шыаратын зады фактіні (ыты мртебені, атынасты, актіні) белгілеу шін болуы ммкін. Бйрыты бл нысанасы аылшын ыында брыннан, ал АШ-та тек ана 1934 жылдан бері олданылады. Ол тараптара жеілдетілген жне тездетілген тртіпте оларды ызытыратын мселе бойынша сотты пікірін белгілеуге жне, ірі сот шыындарына келмей, дауды мні бойынша шешуге ммкіндік береді. Мндай сот бйрыын жалпы ы соттары ана емес, сондай-а квазисот органдары шыара алады.

ыты аылшын-американды жйесінде басымдыа ие жалпы ы соттарында жария басаруды рекеттерінен жеке тлаларды ытарын орау аидатыны да зіні кемшіліктері бар: ымбаттылыы, процесті формальдігі мен крделілігі, осыан байланысты ксіби загерді ызметтерін пайдалану ажеттілігі, істі арауды затылыы.

Осы мн-жайлар квазисот органдарыны – мамандандырылан кімшілік юрисдикцияларды рылуына ыпал етті, олар даулы кімшілік істі мні бойынша оны жалпы ы сотына бергенге дейін талылайтын. Мндай органдарды лыбританияда да, АШ-та да рылуы ХІХ-ХХ асырлар аралыында басталды.

лыбританияда істерді квазисот мекемелері арауыны бірыай рсімі жо жне рбір трибунал немесе комиссия з ызметінде Парламент немесе министр абылдаан зіні регламентін басшылыа алады. АШ-та, керісінше, процестік аидалар федералды занамалы дегейде дл реттелген, бл квазисот органдарыны ызметін арапайым соттарды ызметіне едуір шамада жаындата тседі. Тиісті ыты рсім – квазисот кімшілік мекемелеріні ызметіні ажетті шарты. Оны кепілі болып, лыбританияда сияты, істі тыдау туралы хабардар болу жне дауды араан кезде квазисот органында тыдалан болу ыы табылады. Бл ытарды жзеге асыру шін арыз беруші мен мемлекеттік органда азаматты сот процесіне атысушыларды ытарына сйкес жеткілікті ке кілеттіктер бар.

Брыны СРО елдерінде кімшілік сот ісін жргізу брінен брын Балты елдерінде пайда болды. Литва, Эстония, Латвияда кімшілік соттар жмыс істейді. Оларды ызметіні ажетті занамалы базасы рылып, жетілдірілуде.

Біратар мемлекеттерде кімшілік сот ісін жргізу азаматты процесс немесе оны трлеріні шеберінде жзеге асырылады. Бл Ресей, Беларусь, збекстан, ырызстан, Тжікстан, Тркменстан. Балты елдері, Украина, Молдова, Грузия, Армения, зірбайжан сияты баса елдерде арнайы кімшілік сот ісін жргізу енгізілген.

Тиісінше осы екі топта кімшілік ділет саласын реттейтін занамалы актілерінде, кімшілік дауларды арауа укілетті соттарда, оларды зыреттілігі мен соттылыында елеулі айырмашылытар бар, сондай-а сот ісін жргізуні зіні ерекшеліктері бар (шаымдануды стадиялары, тсілдері, длелдеу міндеттері, сот актілеріні трлері мен оларды орындау).

Бірінші топ елдеріні тжірибесі мен занамалы базасын зерттеу кімшілік дауларды негізінен жалпы юрисдикция соттары, сондай-а кімшілік, экономикалы, скери соттар арайтындыын крсетті. Алайда, кейбір елдерде шаыммен баыныстылы тртібіндегі жоары тран органа немесе лауазымды тлаа алдын ала жгінуді міндетті рсімі арастырылан (Тркменстан). Бл топтаы елдерді кбінде кімшілік органны рекетіне, рекетсіздігіне берілетін шаым адамны алауы бойынша жоары тран органа да, сота да берілуі ммкін.

Брыны СРО елдеріні кімшілік ділет саласындаы занамасын жне тжірибесін талдау бл мселеде елде жеке кімшілік-процестік задар абылданан-абылданбаандыы негізгі болып табылатынын крсетті.

Бірінші топтаы елдерді арнайы процестік заы жо. Бл жариялы-ыты дауларды шешу тртібіні айын болмауын туызады. Сот арылы оралу мен сот рылысыны жалпы аидалары кімшілік ділет мселелерін ыты реттеуді ажеттіліктеріне толы клемде сай келмейді.

Екінші топ елдерінде кімшілік ділет мселелерін реттейтін арнайы занамалы актілер бар.

1999 жылы Грузияда кімшілік іс жргізу кодексі абылданды. кімшілік істерді жалпы соттар арайды. Сондай-а Грузияны Жоары сотында кімшілік істер бойынша палата рылан.

2000 жылы «кімшілік сот туралы» За Молдовада абылданды. Шын мнінде бл — кімшілік-процестік за. кімшілік істерді жалпы соттарды мамандандырылан алалары арайды, олар процестік маынасында кімшілік соттар болып табылады. Сол кезде жеке кімшілік соттарды ру нсасы белсенді талыланып жатыр.

Украинада кімшілік соттарды ру идеясы 1992 жылы Сот-ыты реформа тжырымдамасында бекітілген болатын, біра ол туралы шешім 2002 жылы ана «Украинаны4 сот рылысы туралы» Замен абылданды. 2005 жылы Украинада кімшілік сот рылысы кодексі абылданып, олданыса енгізілді. 2002-2009 жылдарыны ішінде кімшілік соттар жйесі алыптастырылды.

кімшілік іс жргізу кодексі Арменияда кшіне енді. Онда бірнеше жыл Арменияны кімшілік соты рылып, жмыс істейді.

Сондай-а зірбайжанда 2009 жылы кімшілік іс жргізу кодексі абылданды.

Осылайша, Балты, Кавказ елдерінде, Украина мен Молдовада кімшілік ділет институты белсенді дамуда. Сол кезде брыны КСРО-ны алан елдерінде (Ресей, Беларусь, Орталы Азия елдерінде) бл институт зірше жеткілікті процестік жне йымдастырушылы ресімделуін тапан жо.

кімшілік соттарды кімшілік дауларды арау тртібі жалпы юрисдикция соттарындаы сияты сот трелігін жзеге асыруды демократиялы аидаттарына негізделеді: сот туелсіздігі, оны тек ана заа баыныстылыы, жариялылы, сот отырыстарыны жариялылыы жне т.б.

Мндай соттарда мынадай:

кімшілік органдар абылдаан ыыты актілер мен оларды рекеттеріні задылыы, сондай-а осы органдарды зыретіне жататын рекеттерді орындаудан бас тартуды задылыы мен негізділігі, сондай-а оларды орындалуын созбалау туралы;
кімшілік органдарды засыз рекеттерінен келтірілген залалды теу туралы;
салытарды, баса да міндетті тлемдерді бюджетке тлеу жне ндіріп алу туралы, сондай-а салы даулары бойынша;
ызметтік даулармен байланысты;
бір-бірімен ведомстволы байланыста жо кімшілік органдар арасындаы даулармен байланысты;
сайлау жне референдум туралы занама саласындаы істер аралады.

Кейбір елдерде (Латвия) кімшілік соттар сондай-а йымдарды жария-

ыты шарт жасасу, мндай шартты кшін жою міндеті туралы істерді арайды.

Грузияны сот жйесіндегі бірінші сатыда зыреті шектеулі кімшілік істерді магистр судьялар (бітімгершілік судьяны аналогы), алан істерді – баса ауданды жне алалы соттар, екінші саты бойынша – апелляциялы соттар, кассациялы сатыда – Жоары Сот арайды. Бл ретте жоары тран соттарда кімшілік істер бойынша палаталар бар.

Дауларды санатына атысты Грузия соттарында кімшілік істерді арайтын соттарды зыретіне психикалы ауруды мжбрлеп емдеуге адамдарды стационара орналастыру туралы, сондай-а зады кшіне енген сот актілеріні орындалу барысында туындайтын даулар туралы істер жатызылан.

Осы топ елдеріні кптеген процестік задарында тараптарды татуласу ммкіндігі арастырылан.

Оны халыаралы практикадаы модельдерін ескере отырып, кімшілік ділет институты мынадай асиеттермен сипатталады:

жеке адамдара жария билікті засыз актілерін, рекеттерін даулауа

жне оларды міндеттерін орындауды мжбрлеуге ммкіндік беретін ыты ралдар, аидалар, тсілдер жйесі;

«билік – баыныстылы» атынастарыны субъектілері болып табылатын адамдарды ортасы;
осы субъектілер арасындаы кімшілік-ыты дауды болуы;
кімшілік-ыты дауларды арауа арналан кімшілік ділет органдарыны жйесі (кімшілік ділетті наты моделіне байланысты);
азаматты немесе ылмысты істі арауды алыпты сот тртібінен баса ерекше процестік тртіп;
дауды шешуді ыты салдары, детте, засыз актіні (рекетті немесе рекетсіздікті) жарамсыз деп тану жне (немесе) засыз актіні кшін жою, сондай-а мемлекеттік органны оан жктелген міндеттерді орындауы болып табылады.

2 Тараз аласыны Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары

2.1 Кіріс-шыыс хат-хабарлары мен жаттарды абылдау, тіркеу жне жнелту тртібі

Барлы тскен кіріс хат-хабарлар, соны ішінде сот істері мен материалдары, кіріс хат-хабарларды есепке алу жаттарында электронды трде тіркеледі.

Егер задарда згеше кзделмесе, хат-хабарлар кіріс хат-хабарларыны есепке алу жаттарында тіркелетін, электронды форматпен де абылданады.

Тіркеу кезінде кіріс хат-хабарларыны есепке алу жаттарыны барлы реквизиттері міндетті трде толтырылады. Кіріс жне ішкі жаттарды электронды мазмны есептікжаттара салынады жне ажет болан жадайда кіріс,шыыс жне ішкі жаттарды арасында байланыс жасалады.

Хат-хабарларды сканерлік кшірмесіне бейнелерді оптикалы тану технологиясын олдану ммкіндігі боланда оны мтіндік процессорларды кмегімен делетін формата айналдыру жзеге есырылады.Сота тсетін хат-хабарлар жмыс кні ішінде абылданады.

Тіркелген хат-хабарлар ауданды сот траасыны арауына беріледі. Тскен істерді жне материалдарды мабасына тіркеумен бірге ауданды сотты атауы,реттік нмірі, кні крсетіліп мртаба ойылады.

жаттарды жетіспейтіндігі, пакеттерді блінгендігі, конверттер мен жаттардаы нмірлерді скес келмеуі аныталан жадайда, ш дана етіп акт жасалады: бір данасы кеседе алады, екіншісі жатпен бірге масаты бойынша беріледі, ал шіншісі жіберушіге жолданады.

Келіп тскен, соны ішінде жіберушіні мекен-жайын, жатты жіберілген немесе алынан уаытын конверт арылы анытау ммкін болан жадайда,сондай-а жеке жаттар тскен кезде ан хат-хабарлардыконверттері саталады. Талап арыздарыны, сот актілерін айта арау туралы шаымдарды конверттері барлы жадайда саталады. Тскен кні, кіріс нмірі мен паратар саны крсетілетін тіркеу мртабасы бірінші бетке ойылады. Шет тілінде жазылан хат-хабарларды тіркеу кезінде кіріс мртабасы тпнсаа жне аударма мтініне басылады.

Сот тртібімен арауа жататын талап арыздары, сот істері жне басада арыздар тіркелгеннен кейін, іске карточка ашу шін кесе ызметкеріне беріледі, содан кейін оларды автоматты трде таратылуы жзеге асырылады.

Мрлерді, мртабаларды жне ата есептегі бланкілерді есепке алу, сатау жне пайдалану.Елтабалы мр, мртабалармен ата есептегі бланкілер міндетті трде есепке алуа жатады жне ерекше режимде саталады. Елтабалы мрлер мен мртабаларды пайдалануа, ата есептегі бланкілерді алуа жне беруге жауапты тлалар ауданды сот траасыны кімімен таайындалады. Аталан функциялар осы тлаларды функционалды міндеттерінде крсетіледі.

Мрлер мртабалар, ата есептегі бланкілер сейфтерде немесе ота тзімді мрленетін темір шкафтарда саталады. Мрлер мен ата есептегі бланкілер есепке алу жне беру есеп кітабына ол ойдырылып жргізіледі.

Елтабалы бланкілерді беруге жауапты тлалар оларды сот ызметкерлеріне журнала олдарын ойдырып барып береді. Блінген жне пайдаланылмаан елтабалы бланкілер жауапты тлаа жою шін акт бойынша беріледі.

Барлы шыыс хат – хабарлары, соны ішінде істер мен материалдар, шыыс хат- хабарларды есепке алу жаттарында электронды трде тіркеледі.

Тіркеу кезінде шыыс хат – хабарларыны есепке алу жаттарыны барлы реквизиттері міндетті трде тотатылады. Шыыс жаттарыны электронды мазмны есептік жаттара салынады жне ажет болан жадайда кіріс шыыс жне ішкі жаттарыны арасында байланыс жасалады. Хат – хабарларды сканерлік кшірмесіне бейнелерді оптикалы тану технологиясын олдану ммкіндігі боланда оны мтінді процессорларлы кмегімен делетін формата айналдырып, жзеге асырылады.

жаттарды рсімдеу кезінде 2000 жылы 17 суірде №43-1579 йымдастырушылы – кімдік жаттарды рсімдеуді уаытша талаптары басшылыа алынуы тиіс.

Шыыс хат-хабарларын ресімдеуде ойылатын талаптар.

1.Мемлекеттік органдар мен зге йымдарды атауын дрыс жазуда бірыайлы саталуы тиіс.

2.жаттар ыса,аны жне ешбір тзеулерсіз зірленіп, мазмны толы, клемді жне айта хат жазысуды болдырмайтындай болуы ажет.

жатта адресат крсетілсе мына талаптар саталуы тиіс:

-жата ысаша таырыша атауы беріледі.

-жат йыма,оны рам бліміне немесе наты лауазымды тлаа жнелтіледі.

-жатты алушыны мекен жайы толы крсетіледі: республика,облыс,ала,кше атауы,йді номері.

-бір жатта трттен арты адресат крсетілмеуі тиіс.Егер трттен арты адресата жнелтілетін болса,онда р жатта тек бір ана адресат кпсетіледі.

-срау салуы бойынша жауап жнелтілетін болса онда мтінні басында ай жат бойынша жауап беріліп отыраны крсетіледі.

-егер жнделетін жаттар осымша тіркемелер болса,онда мтінні соында « осымша тіркеме» деген сзден со оса тіркелген жаттарды тізімі беріледі.оса тіркемелердін бар екені туралы жазба мтінні соында екі интервалдан со жасалады.

-жата ол оятын тланы тегі,аты-жніні бастапы ріптері мтінні астында ш интервалдан со жасалады.

-жнелтілетін жатты е соы параында орындаушыны тегі,инециалдары,жат зірлеген кн жне байланыс телефондары болса,телефон номерлері крсетілуі тиіс.

рбір шыыс жаттарыны кшірмесі жата ол ойылан со іске немесе наряда тігіледі.

ызметтік жаттара тек бір ана лауазымды тла ол ояды. Егер ауданды сротта осындай жаттара ол оюа зіретті тла уаытша жмыса болмаса,онда оны уаытша алмастырушы лауазымы тла ояды.

Кесе ызметкерлері шыыс хат – хабарларын кнделікті жіберу шін абылдайды.

Кесе ызметкерлері жатты жнелтуге алынан кнін, уаытын жне оны жатты аландыын растайтын олын оюы арылы хат – хабарларды жнелтуге абылданып алынаны туралы белгілі шыыс жатыны соы данасына ойылады.

Кесе ызметкерлері жаттарды, сот істері мен материалдарды жнелтуді, оларды келіп тскен кні жзеге асырады. Жнелтілетін хат – хабарларды клемі кп болан жадайда, адресаттара шыыс хат –хабарлары келесі жмыс кнінен кешіктірілмей жнелтілуі керек. Жедел хаттар мен шыл хат – хабарлар сол кні абылданады жне жнелтіледі.

Почталы жнелтімдер санаты белгісімен рсімделген жаттар мен сот істері тиісті орына жнелту шін беоіледі.

Кесе ызметкері жатты жнелтуді алдында мыналарды тексеруге міндетті:

Алышыны мекен жайыны дрыстыын;

Егер шыыс жаты жіберілген срауды жауабы болып табылса, онда келіп тскен жатты немесе істі шыыс нміріне сілтемені болуын;

жаттарда крсетілген осымшаларды юар болуын;

жата ол ойан лауазымды тланы олыны бар болуымен сйкестігі;

Орындаушыны тегіні, аты мен кесіні атыны бас ріптеріні жне ызметтік телефон нміріні болуын;

Бдан кейін жатты жнелтуді жзеге асыратын кесе ызметкері:

Біренше мекен жайлары бар хаттарда хатты тиісті данасы жіберілетін корреспондентті мекен – жайына арама арсы жеріне белгі оюы;

Шыыс жатты есепке алу карточкасыны міндетті реквизиттерін толтырып, шыыс хат – хабарларды тіркеуін жргізуі. Хат – хабарлара реттік шыыс нмірі берілген жадайда, кесе ызметкері кезекті нмірдіавтоматты трде беру рекеттерін орындайды. Жйені берілген нмірі шыыс тіркеу мртабасында немесе титулды бланкіні тиісті алаында крсетіледі.

жатты электронды кшірмесін тиісті есептік карточкаа салуы;

Кірісч жаттарына жауаптарды жнелту немесе ылмысты, азаматты істер бойынша хат жазысу кезінде шыыс хат – хабарларыны есептік жаттарында кіріс хат хабарлардын тіркеуді есептік карточкаларына сілтеме жасайды. Сілтеме шыыс хат – хабарларыны есептік карточкасындаы “Ттастай баылау’’ блімінде жасалады.

жатта кні мен шыыс нмірін оюа, жатты жнелтілгені туралы тізімді жасауы тиіс.

Шыыс хат – хабарларды тіркеу кезінде тізілімдер автоматты трде рылады. Кнделікті посылкамен тапсырысты бандерольмен жіберілетін хат – хабарларды жнелту кезінде, оларды тізілімі ааз тріндегі таратушыда 2 дана болып басылады. Оны бір данасы хат – хабарлармен бірге почтаа ткізіледі, ал екіншісі – почта блімшесіні тиісті белгісімен немесе тбіртекпен бірге істер номенклатурасында крсетілген наряда тігіледі.

Шыыс жаттары шыыс поштасы журналында есепке алынады.

Шыыс хат-хабарды тіркеу кезінде тізілімдер автоматты трде рылады.Кнделікті жіберулермен, тапсырысты бандерольмен жіберілетін хат-хабарларды жнелту кезінде оларды тізілімі аазда 2 дана болып басылады.Оны бір данасы хат-хабарлармен біре поштаа ткізіледі.ал екінші-пошта блімшесіні тиісті белгісімен немесе тбіртекпен бірге істер номенклатурасында крсетілген наряда тігіледі.

2.2 Тараз аласыны Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыс тртібі.

Источник

Қазақстан Республикасы өзiн тәуелсiз мемлекет ретiнде орнықтыра отырып ең басты қазынасы ретiнде адам және азаматтың өмiрi, құқықтары мен бостандықтарын қарастырады.

1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары мен бостандығын қорғауға құқылы [1].

Азаматтық іс жүргізу құқық теориясындағы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің бірі – азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіруде соттағы өкілдік бойынша өкілдердің іске қатысуы. Адам құқығын қорғауға барынша мән берілетін біздің мемлекетімізде мұндай кемшіліктер сот тәжірибесінде көп кездеседі.

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам және оның өмірі, денсаулығы, бостандығы екендігін ескерте келіп, мұндай асыл қазынада құқыққа қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді. Қоғамдық қатнастарды реттеуші құралдардың бірі – заң саласы [2, 35].

Адвокатура азаматтардың барлық жағдайда құқықтары мен бостандықтарын заң тұрғысынан көмек берiп қорғайтын бiрден-бiр заңи ұйым болып табылады. Оның заң көмегiн көрсету түрлерi мен әдiстерi және құқықтық негiздерi әр алуан, өзiне тән ерекшелiктерiмен ерекшеленедi.

Азаматтық iсте адвокаттың қатысуының негiзi – тапсырма бойынша iске асырылады және де оның iс жүргiзудегi өкiлеттiгi сенiмхатта белгiленедi.

Сотта өкiлеттiк процессуалдық сипатқа ие. Бiр тұлғаның (өкiлдің) екiншi тұлғаның (өкiлдік берушi) атынан процессуалдық құқықтары мен мүдделерiн қорғауға және бiлдiруге бағытталған әрекетi – сотта өкiлдiк ету деп белгiленген. Бұл құқықтық қатынастың негiзi әрi бастауы, азаматтық-құқықтық шарт, келісімде болады, яғни осы келісім негiзiнде екi тараптың арасында құқықтық қатынас пайда болады. Адвокат өзiне жүгiнiп келген азаматтың азаматтық iс жөнiндегi азаматтық процеске дейiнгi немесе процессуалдық өкiлеттiк басталғанға дейiн заң кеңесін береді. Яғни адвокат пен өкiлдік берушiнiң қарым-қатынастары заң кеңесін берген кезден басталады [3, 35].

Әлемдік нарық заңдылықтарына негізделген қоғамдық қатынастар тереңдей түскен сайын еліміздің конституциялық құрылысы да іргесін бекіте түсіп, заңның мәртебесі өсіп келеді. Халық заңды мүдделерін сот арқылы қорғау мүмкіндіктерін неғұрлым белсендірек пайдалана түсті. Бұл елдегі әділеттілікті атқарудың өркениетті үрдістерінің қалыптасуына тыныс беріп отыр. Сөйтіп елімізде жүзеге асырылып жатқан сот құқықтық реформасының екінші кезеңінің міндеттерін шешуге қолайлы алғышарттар жасалынуда. Сол себепті атқарылған жұмыстарды талдаудың мәні бар.

Сондықтан азаматтарға кәсіби деңгейі жоғары құқықтық жәрдем көрсету бүгінгі күні аса маңызды конститцуиялық қағида болып табылады. Бұл қағида ата заңымыз ҚР Конституциясының 7-тарау, 35-бабымен бекітілген [1].

Ал құқықтық мемлекет құру мақсатында қолға алынып отырған реформа жағдайында жеке тұлғаның құқықтық қорғалуын жан-жақты қамтамасыз ету бірінші кезекті міндет боулы тиіс. Бұл ретте құқықтық жүйе саласында болсын, қоғамдық немесе әлеуметтік қарым-қатынастар саласында болсын адвокатураның жөні бөлек, орны ерекше.

Бүкіл өркениетті әлемнің сан ғасырлық тәжірибесіне сүйене отырып, саяси демократияландыру және нарықтық қатынастарды жолға қою үстінде қалыптасқан жаңа жағдайлар адвокатура жүйесінің де күн талабына сай қайта құрылуын талап етеді. Алайда, республикамызда жүзеге асырылып жатқан құрылымдық өзгерістер екпіні адвокатура жүйесіне әлі күнге дейін жете алмай-ақ қойғаны өте өкінішті-ақ. Оны айтасыз, адвокатураның қазіргі хал-ахуалын дағдарыс ретінде бағалауға толық негіз бар. Және мұның бірқатар себептері бар.

Қуатты әрі тәуелсіз қорғау болмаған жерде әділетті сот шешімі (үкімі) орын алуы мүмкін емес. Бұл ретте республикамыздағы адвокатура қызметін екінші дәрежелі, мән-мағынасы мардымсыз, маңызы төмен сала ретінде қабылдайтын құқықтық нигилизмнің түп-тамырын жою аса өзекті мәселе. Олай болса, қоғамымыз бен мемлекетімізге тек прогрессивті құқықтық сана-сезім ғана емес, келешекке кепілдік болар адвокатура да қажет. Олардың жеке адамдар мен қоғамдық ұйымдарға тиімді және өз дәрежесіне лайық қызмет көрсете білуі жалпы демократиялық даму процесінің көрсеткіші болып табылады. Өйткені азаматтық іс бойынша кәсіби адвокаттардың қатысуы біршама кедергілерге ие болса, бұл мәселе қылмыстық істер бойынша өз шешімін бастан тауып, ешқандай дау тудырмауда. Оның себебі қылмыстық істер бойынша тек қана лицензиялы адвокаттар ғана іске жіберіледі. Өйткені адвокат пен прокурор сотпен қатар істің заңды негізді шешілуіне ықпал ететін бірден бір тұлға. Азаматтық істер бойынша кез келген тұлға өкілдік берушінің келісімімен, нотариус арқылы Азаматтық іске қатысуға сенімхат алып іске қатыса беретін. Ол тек қана адвокат емес, ол заңгер болмаса да, яғни жай жұмысшы ма, педагог маман ба, тарихшы не әдебиетші ме назар аударылмайтын. Өйткені заңда солай белгіленген болатын. 2014 жылдың 17 қараша айында ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 59-бабының 7-тармақшасына № 254-V санды ҚР Заңымен мынадай өзгерістер енгізілген. «Іске қатысатын адамдардың өтінуімен сот рұқсат еткен жоғары заңгерлік білімі бар басқа да адамдар тапсырма бойынша сотта өкіл бола алады» дей келе, осы кодекстің 62-бабында, яғни өкілдің өкілеттіліктерін осы 59-бабының 7-тармақщасында аталған өкілдің өкілеттілігі сот отырысының хаттамасына кіргізілген сенім білдірушінің сотта берген ауызша түрдегі өтінішінде көрініс табуы мүмкін» делінген [4]. Бұл да болса қуанарлық жай. Негізі, азаматтық іске кез келген азаматтың өкіл болып қатысуы кәсіби адвокат – өкілдердің мәртебесіне біршама нұқсан келтіру еді. Өйткені дәрігердің орнына барып кез келген адам емдеу шараларын жүргізетін болса, оның салдары неге соқтыратыны айтпаса да белгілі. Біз заңға енгізілген осы өзгерістерге бірқатар оң қадамдар жасалынды деп жатырмыз. Енді осыдан тағы бір мәселе туындайды. «Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы бойынша бізде білім беру жүйесінде бакалавриат және магистратура ұғымдары бар. Бакалавр – жоғары білім берудің тиісті білім беру бағдарламаларын меңгерген адамдарға берілетін академиялық дәреже» [5] деп айтылса да, практикада ол аяқталмаған жоғары білім» деп есептеледі, яғни кәсіби білім беру бойынша бізде осы заңда магистратура – жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің кәсіптік оқу бағдарламаларын меңгерген адамдарға берілетін академиялық дәреже делінген. Сондықтан болашақта Жоғары Сот Қаулыларында бакалавр не магистранттардың өкіл болу өкілеттіліктерін ажырата білген де дұрыс деп ойлаймын. Өйткені азаматтық іс бойынша адвокаттардың кәсіби кеңес пен көмек беруі соттардың ол іс бойынша әділ заңды шешім шығаруына көп көмек болар еді. Жоғарыда айтқандай, «соқырішекке» ота жасау үшін тіс дәрігерлері қатыспайды ғой. Сондықтан адвокаттардың қызметi тар ұғымды, пендешілікті мүдделеріне емес, заңдылық пен құқықтық қағидалықты орнықтыруға тіреліп тұр.

Соңғы жылдары адвокаттардың сенімді және кәсіби кадрлық әлеуетін қалыптастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ықпалды шаралар қолдану және адвокаттар қауымына кір келтіретіндерден арылу мәселелеріне қоғам тарапынан айырқша назар аударылуда. Оның өзіндік орны да бар. ең алдымен оларды жоғары оқу орындарында даярлау мәселесіне жете көңіл бөліну қажет. Мәселен, адвокаттарды мақсаткерлікпен және тиімді даярлауды жүзеге асыру үшін оқу орындары алдымен болашақ адвокаттардың сапалық қасиеттерін анықтап алуы керек. Солай бола тұрса да, бұған әлі де жете мән берілмеуде. Соның салдарынан адвокаттардың сапалық қырлары әлі де ашылмай келеді. Бұған, әсіресе, жергілікті жерлерде, аудандарда заңды көмек көрсететін адвокаттардың тікелей қатысы бар. Сондықтан адвокаттар туралы қазір айтылып, жазылып жүрген анықтаманы әлі де айқындап, толықтыра түсу керек сияқты. Біздіңше, кәсіби құқықтық білім мен практикалық қызметте оны пайдалана білумен бірге, адвокаттарға анықтама берген кезде жалпы барлық заңгер мамандар үшін қажет сапалық қасиеттер көрініс табуы керек. Оның ішінде терең білім қалыптасқан дағды және дүние-танымы сияқты қасиеттер қажет [6].

Талап тұрғысынан алғанда санаттар арасында қандай айырмашылық бар? Атап айтқанда, заңгер мамандарға, қойған талапты адвокаттарға да бола ма. Сапалық жағынан алғанда заңгер мамандарға да, адвокаттарға да қойылатын талап бірдей болуға тиіс. Былай алып қарағанда, талап қою нысанды айғақтаса, ал сапа субъекті жағынан бейнелейді. Алайда, түптеп келгенде мазмұны бірдей: мемлекет пен қоғамның барлық адвокаттарға қоятын талаптары бірдей. Ал, талап пен сапаның айырмасын нақты мамандар ғана ажыратады.

Сөз жоқ, адвокат та заңгер маманға қажетті барлық сапалық қасиеттер болуға тиіс. Ол еліміздің саяси мақсатын айқын көре білуі керек, ғылыми және практикалық дайындықтан өткен өз мамандығын жетік меңгерген болуы қажет. Бүгінде адвокат – іскер ұйымдастырушы, шешен, еңбекті ғылыми ұйымдастырудың принциптерін тәжірибеде тиімді пайдалана білетін білікті маман болуы тиіс. Ол адамдармен жұмыс істей білуге, әріптестерінің пікірімен санасуға, қолжеткенге сын көзбен қарауға міндетті. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі заманғы адвокат – жоғары мәдениетті, көпқырлы, білікті де білімді, нағыз зиялы адам. Әрбір адвокат басшы қызметте істей алады, яғни оның ұйымдастырушылық бейімділігі бар деген сөз. Атап айтқанда, оның осы заманғы ғылыми басқару жайында, басқару, сөз өнері және сот аудиториясын басқарудың басқа да қырлары хақында түсінігі болуы керек. Адвокат өзінің негізгі қызметіне қарамастан бірінші кезекте құқықтық тәрбиелеу жөніндегі жұмысты ұйымдастыра білуі тиіс. Бұл да олардан ұйымдастыра білу бейімділігін қажет етеді. Адвокат сонымен бірге ұйымдастырушылық және тәрбиелік, басқа да қызметтерді атқаратын ведомствоаралық және қоғамдық ұйымдардың қызметіне де белсене қатысады.

Адвокаттың жоғары дәрежеде дамыған құқықтық санасы болуы керек, өмір мен құқықтың тікелей байланысының айқын көре білуі, оның қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлін білуі тиіс.

Білімділік пен біліктілік және кәсіби әдеп қалыптарын сақтау адвокаттар үшін ең қажетті қасиет. Сондықтан да ол оның әрбір қызметтік іс-қимылында көрініс табуға тиіс. Құқықтық мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі құрылымында адвокаттардың кәсіби және жеке өзінің білім сапасына қойылатын талап жоғары болып отыр. Сондықтан адвокаттардың өз қызметіне жоғары жауапкершілікпен қарауын қамтамасыз ету мақсатында олардың шеберлігін шындап, іскерлігін арттыра түсу қажет. Сонда ғана адвокаттық қызметке деген сенім арта түсері анық.

Әдебиеттер

Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамызда респубикалық референдумда қабылданған 21 мамыр 2007 жыл № 284-1 ҚР Заңымен енгiзiлген өзгерiстермен толықтырулар. – Алматы: Жеты Жарғы, 2012.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы// 27.08.2009. – Астана.
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық,әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы, 2012. – 35 б.
Алауханов Е.О. Адвокатура және адвокаттық қызмет. – Алматы,
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. 13.07.1999 ж. – Алматы: «Юрист» баспасы,
Қазақстан Республикасының Заңы. Білім туралы 27.07.2011 ж. – Алматы: «Юрист» баспасы,
Правила профессиональной этики адвокатов принятое решением Алматинской городской коллегий адвокатов. 20 августа 2011 года.

Источник

Слайд 1Тақырып: Адвокаттың азаматық сот өндірісіне қатысуы. Басқа да юрисдикциялық өндірістерге адвокаттың

Слайд 2ҚР Конституциясына және 1999 ж. 13 шілдедегі ҚР-ның АІЖК-нің

Слайд 4Азаматтық процес кезінде азаматтардың құқығын қорғау жөніндегі өз міндетін адвокаттар заңда

Слайд 6AІЖK азаматтарға сотта өз ісін жүргізудің ең ынғайлы әдісін тандауға, атап

Слайд 7Азаматтық процеске негізгі қатысушылар:ТАЛАПКЕРЖАУАПКЕРӨз мүдделеріне орай немесе талап қоюшы адамның мүддесіне

Слайд 8Сотта өкілдік етудің екі түрі бар:Заң бойынша өкілдік етуШарт негізінде өкілдік

Слайд 9Заң бойынша өкілдік ету процесте әрекетке қабілетсіз азамттардың, әрекет қабілетіне толық ие

Слайд 10Өздерінің өкілеттігін куәландыратын құжаттарды сотқа көрсеткен төмендегілер заңды өкіл бола алады: ата-аналарасырап

Слайд 11Сотта тапсырма бойынша шарт негізінде өкіл бола алатындар: Адвокаттар Заңды тұлғалардың қызметкерлері-осы заңды

Слайд 12Әкімшілік сот өндірісі аясында адвокат әкімшілік іс жүргізуге Әкімшілік құқық бұзушылық

Слайд 13Қорғаушы – әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын тұлғаның құқықтары мен мүдделерiн заңда белгiленген

Слайд 14Қорғаушылар ретiнде адвокаттар қатысады. Қорғаушылар ретінде адвокаттармен бірге әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын

Слайд 15Адвокат, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы

Слайд 16Қорғаушының мiндеттi түрде қатысуыәкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын адам бұл жөнiнде өтiнiшхат жасаса; әкiмшiлiк

Слайд 17Қорғаушының өкiлеттiктерi Қорғаушы: iстiң барлық материалдарымен танысуға; iстi қарауға қатысуға; дәлелдемелер ұсынуға;

Слайд 18Жәбiрленушiнiң өкiлiӘкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы іс бойынша iстi жүргiзу кезiнде жәбірленушінің

Слайд 1Азаматтық сот ісін жүргізу- азаматтық істі қарап, шешу барысында пайда болатын

Слайд 2Азаматтық сот ісін жүргізу сатылары – бір-біріне жақын іс жүргізушілік мақсаттардың

Слайд 3Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері — азаматтық істер бойынша əділеттілікті атқаруды

Слайд 4КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРСот төрелігін тек соттың жүзеге асыруыƏркімнің жеке өміріне қол сұғылмаушылық

Слайд 5САЛАЛЫҚ ЗАҢДАРМЕН БЕКІТІЛГЕН ПРИНЦИПТЕРЗаңдылық сотта істі қараудың жариялылығыдиспозитивтікбілікті заң көмегін алуға

Слайд 6Жалпы құқықтық заңдылық принципінің азаматтық іс жүргізуде жүзеге асырылуы — сот

Слайд 7Материалдық құқық нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауыІс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы

Слайд 8Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар – азаматтық іс жүргізу құқығы нормаларымен

Слайд 9Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктерібилікті сипатта орын алады – сот

Слайд 10Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктерікөпсубъектілігі – соттан басқа да азаматтық

Слайд 11Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастарының пайда болу алғышарттарыАзаматтық іс жүргізушілік құқық

Слайд 12Құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтық субъектілігі – іс жүргізушілік құқықтық қатынастың субъектілерінің

Слайд 13Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастың субъектілеріСот — азаматтық іс жүргізушілік құқықтың

Слайд 14ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ ТҰЛҒАЛАРТараптар (талап қоюшы жəне жауапкер);ерекше іс жүргізу тəртібімен қарайтын

Слайд 15ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ БАСҚА ДА ТҰЛҒАЛАРЕрекшеліктері: істің ақырына заңи мүдделілік танытпайды. Куəлар;мамандар;

Слайд 16ТАРАПТАРТалап қоюшы – бұзылған немесе дауланған құқығын жəне мүддесін қорғату мақсатында

Слайд 17ТАРАПТАРДЫҢ ІС ЖҮРГІЗУШІЛІК ҚҰҚЫҚТАРЫЖалпы – барлық іске қатысушы тұлғаларға тəн. Арнайы

Слайд 18Тараптардың іс жүргізушілік міндеттеріЖалпы – тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізушілік

Слайд 19Іс жүргізуге тең қатысу – азаматтық іс жүргізуге талап қоюшы немесе

Слайд 20ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУЫНЕГІЗДЕРІНЫСАНДАРЫҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІЗаңда тікелей көзделгенде;сот бастамасымен;

Слайд 21Сотта өкілдік ету – бір тұлғаның басқа тұлғаның атынан жəне оның

Слайд 22СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІшарттызаңдытек тараптардың келісімінің негізінде пайда болады. Мысалы, мекеменің заңгері

Слайд 23СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІҚоғамдық жарғылықұйымдар мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғаужарғыда көрсетілген жоғарғы

Слайд 24СОТТАҒЫ ӨКІЛ БОЛА АЛМАЙДЫСоттар, тергеушілер, прокурорлар жəне өкілді органдардың депутаттарыегер мүдделері

Слайд 25ӨКІЛДІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНІҢ КӨЛЕМІ жалпызаңдыарнайыіске қатысушы тұлғаларға ҚР АПК-нің 60-бабымен берілген іс

Слайд 26ӨКІЛЕТТІГІН РӘСІМДЕЙТІН ҚҰЖАТЗаңды өкілдер үшінШартты өкілдер үшінАта-аналарқамқоршыларқорғаншыларзаңды тұлғалардың қызметкерлері тең қатысушылардың

Слайд 27ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІсот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

Слайд 28ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ҰЗАРТУ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУЗаңмен белгіленген мерзімдерді, егер ол

Слайд 29ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІсот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

Слайд 30ІСТІ СОТТА ҚАРАУҒА ƏЗІРЛЕУ МЕРЗІМДЕРІ азаматтық істерді сотта қарауға əзірлеу, егер

Слайд 31СОТТЫҢ БІРІНШІ ИНСТАНЦИЯСЫНДА ІС ҚАРАУ МЕРЗІМДЕРІЖАЛПЫ МЕРЗІМҚЫСҚАРТЫЛҒАН МЕРЗІМазаматтық істер істі сотта

Слайд 32ІС ЖҮРГІЗУ ƏРЕКЕТТЕРІНЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН МЕРЗІМДЕРЗаңмен белгіленгенҚосымша шешім шығару туралысот отырысының хаттамасына

Слайд 33ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ЕСЕПТЕУіс жүргізу əрекеттері заңда белгіленген мерзімдерде атқарылады, егер

Слайд 34Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімдердің есептелуі жəне аяқталуыІс жүргізу əрекетін атқару орны

Слайд 35АЗАМАТТЫҚ ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫқұқық туралы дауды немесе басқа да заңи істерді

Слайд 36ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮРЛЕРІАйрықша ведомстволық бағыныстылық Көптік ведомстволық бағыныстылық істі қарап, шешу

Слайд 37ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІДаулы құқықтық қатынастың сипатыДауға қатысушылардың субъективтік құрамыДау

Слайд 38ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІСотқа ведомстволық бағыныстылығының басымдылығы біреулері сотқа, ал

Слайд 39СОТТЫЛЫҚазаматтық істерді қарауды соттар жүйесіндегі белгілі бір соттың өкілеттілігіне жатқызуТоптық соттылықАумақтық

Слайд 40СОТ ШЫҒЫНДАРЫМЕМЛЕКЕТТІК БАЖЖай баж Пропорционалды бажнақты сомамен есептелінеді (талаптың құнына сəйкес)талап

Слайд 41ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒЫНДАРКуəгерлерге, сарапшыларға жəне мамандарға төленуге тиісті

Слайд 42ТАЛАП ҚОЮ БАҒАСЫАқша қаражатын өндіріп алу туралы талаптанмүлікті талап ету туралы

Слайд 43СОТТА ДӘЛЕЛДЕУДəлелдеу нысанасыСотта дəлелдеуСот дəлелдемелеріСот жəне іске қатысушы тұлғалармен анықталатын жəне

Слайд 44ДƏЛЕЛДЕУДЕН БОСАТЫЛҒАН МƏН-ЖАЙЛАР Жалпыға белгіліПреюдициялдыкөпшілікке белгілі мəн- жайлар, мысалы, тарихи деректерсоттың

Слайд 45ПРЕЮДИЦИЯ (латын сөзі praejudicio-алдын ала шешімі бар)- кейіннен шығарылатын сот шешімі

Слайд 46ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДәлелдеу құралдарыТараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелері куəнің айғақтарыжазбаша жəне заттай дəлелдемелерсарапшылардың

Слайд 47НАҚТЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІСотқа қажетті деректер жайлы мəліметтерДəлелдемелік деректер-Бұл нақты деректердің қайнар

Слайд 48ДƏЛЕЛДЕМЕ РЕТІНДЕ ЖОЛ БЕРУГЕ БОЛМАЙТЫН НАҚТЫ ДЕРЕКТЕРКүш қолдану, қорқыту, алдау, сол

Слайд 49СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУАлыну қайнар көзі бойыншажекезаттайқайнар көздері адамдар болып табыладықайнар көздері

Слайд 50СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУҚалыптасу əдісі бойыншаАлғашқыӨндірмеліяғни бірінші қайнар көздерден алынған;яғни «екінші қолдардан»

Слайд 51СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУҚорытындылау сипаты бойыншаТікелейЖанамаолардан (нақтышарттар болғанда) дəлелдемелікдеректердің бар болуы (немесежоқ

Слайд 52СОТТА ДӘЛЕЛДЕУсотпен іске қатысушытұлғалардың іс бойынша мəн-жайлардыанықтау мақсатындағы қызметі. субъектілеріміндеттеріІске қатысушы тұлғалар

Слайд 53ДƏЛЕЛДЕУДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІҚатыстылығыДəлелдеу міндетіережесі бойынша, егер дəлелдеме үшін маңызды мəн- жайлардың

Слайд 55ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ЗЕРТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫСот тараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелерін тыңдайдыЖазбаша дәлелдемелерді маманға

Слайд 56ЗАҢМЕН ТАНЫЛАТЫН ДƏЛЕЛДЕУ ҚҰРАЛДАРЫкуəнің айғақтары;заттай дəлелдемелер;сарапшының қорытындысы.жазбаша дəлелдемелер;Тараптар жəне заңды тұлғаның

Слайд 57ТАЛАПТЫ ТАНУтараптың талабын немесе қарсылығын негіздейтін деректерді екінші тараптың мойындауы ол

Слайд 58КУƏ РЕТІНДЕ ЖАУАП АЛУҒА ЖАТПАЙТЫН ТҰЛҒАЛАР айғақберуге қабілетсіз тұлғалар;сот өкілдерінемесе қорғаушылар;судья;аралық

Слайд 59ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРіс үшін маңызы бар мəн-жайлар туралы мəліметтерді қамтитын актілер, құжаттар,

Слайд 60ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ САҚТАУ ЖƏНЕ ҚАРАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІСотқа əкелу мүмкін емес заттар тұрған

Слайд 61САРАПТАМА ТҮРЛЕРІжекекомиссиялыққайталамакешендіқосымша

Слайд 62БҰЙРЫҚ АРҚЫЛЫ ІС ЖҮРГІЗУШарттарыЕрекшеліктеріДаусыз талаптар бойынша жүргізіледіөндіріп алушы мен борышкертүсіндірмелерін тыңдау

Слайд 63ТАЛАП ҚОЮ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУмаңызымақсатыСотқа талап арызын беруарқылы қозғалады;азаматтық іс жүргізуқұқығының

Слайд 64ТАЛАПТЫҢ ТҮРЛЕРІТану талабы (анықтау)Тағайындау талабы(орындату)Қайта құру талабы(конституциялық)Талап қоюшының сотқажүгіну мақсаты-жауапкер екеуі

Слайд 65ТАЛАП ҚОЮ ҚҰҚЫҒЫМатериалдық-құқықтық мəніІс жүргізушілік мəні:алғышарттарыталап қоюшыныңжауапкерге материалдық-құқықтық талабын мəжбүрлепжүзеге асыру

Слайд 1Тақырып: Адвокаттың азаматық сот өндірісіне қатысуы.
Басқа да юрисдикциялық өндірістерге адвокаттың

Слайд 2
ҚР Конституциясына және 1999 ж. 13 шілдедегі ҚР-ның АІЖК-нің

Слайд 7Азаматтық процеске негізгі қатысушылар:
ТАЛАПКЕР
ЖАУАПКЕР
Өз мүдделеріне орай немесе талап қоюшы адамның мүддесіне

Слайд 8Сотта өкілдік етудің екі түрі бар:
Заң бойынша өкілдік ету
Шарт негізінде өкілдік

Слайд 9
Заң бойынша өкілдік ету

процесте әрекетке қабілетсіз азамттардың, әрекет қабілетіне толық ие

Слайд 10
Өздерінің өкілеттігін куәландыратын құжаттарды сотқа көрсеткен төмендегілер заңды өкіл бола алады:

ата-аналар
асырап

Слайд 11Сотта тапсырма бойынша шарт негізінде өкіл бола алатындар:

Адвокаттар

Заңды тұлғалардың қызметкерлері-осы заңды

Слайд 16Қорғаушының мiндеттi түрде қатысуы
әкiмшiлiк жауаптылыққа тартылатын адам бұл жөнiнде өтiнiшхат жасаса;

әкiмшiлiк

Слайд 17Қорғаушының өкiлеттiктерi
Қорғаушы: iстiң барлық материалдарымен танысуға; iстi қарауға қатысуға; дәлелдемелер ұсынуға;

Слайд 18Жәбiрленушiнiң өкiлi
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы іс бойынша iстi жүргiзу кезiнде жәбірленушінің

Слайд 4КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕР
Сот төрелігін тек соттың жүзеге асыруы
Əркімнің жеке өміріне қол сұғылмаушылық

Слайд 5САЛАЛЫҚ ЗАҢДАРМЕН БЕКІТІЛГЕН ПРИНЦИПТЕР
Заңдылық
сотта істі қараудың жариялылығы
диспозитивтік
білікті заң көмегін алуға

Слайд 7Материалдық құқық нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауы
Іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы

Слайд 9Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктері
билікті сипатта орын алады – сот

Слайд 10Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың ерекшеліктері
көпсубъектілігі – соттан басқа да азаматтық

Слайд 11Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастарының пайда болу алғышарттары
Азаматтық іс жүргізушілік құқық

Слайд 13Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастың субъектілері
Сот — азаматтық іс жүргізушілік құқықтың

Слайд 14ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ ТҰЛҒАЛАР
Тараптар (талап қоюшы жəне жауапкер);
ерекше іс жүргізу тəртібімен қарайтын

Слайд 15ІСКЕ ҚАТЫСУШЫ БАСҚА ДА ТҰЛҒАЛАР
Ерекшеліктері: істің ақырына заңи мүдделілік танытпайды.
Куəлар;
мамандар;

Слайд 16ТАРАПТАР
Талап қоюшы – бұзылған немесе дауланған құқығын жəне мүддесін қорғату мақсатында

Слайд 17ТАРАПТАРДЫҢ ІС ЖҮРГІЗУШІЛІК ҚҰҚЫҚТАРЫ
Жалпы – барлық іске қатысушы тұлғаларға тəн.
Арнайы

Слайд 18Тараптардың іс жүргізушілік міндеттері
Жалпы – тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізушілік

Слайд 20ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУЫ
НЕГІЗДЕРІ
НЫСАНДАРЫ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Заңда тікелей көзделгенде;
сот бастамасымен;

Слайд 22СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІ
шартты
заңды
тек тараптардың келісімінің негізінде пайда болады. Мысалы, мекеменің заңгері

Слайд 23СОТТАҒЫ ӨКІЛДІК ТҮРЛЕРІ
Қоғамдық
жарғылық
ұйымдар мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау
жарғыда көрсетілген жоғарғы

Слайд 24СОТТАҒЫ ӨКІЛ БОЛА АЛМАЙДЫ
Соттар, тергеушілер, прокурорлар жəне өкілді органдардың депутаттары
егер мүдделері

Слайд 25ӨКІЛДІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНІҢ КӨЛЕМІ
жалпы
заңды
арнайы
іске қатысушы тұлғаларға ҚР АПК-нің 60-бабымен берілген іс

Слайд 27ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІ
сот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

Слайд 28ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ҰЗАРТУ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ
Заңмен белгіленген мерзімдерді, егер ол

Слайд 29ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІ
сот ісін жүргізудің субъектілеріне атқарылуы тиіс іс жүргізушілік əрекеттерді

Слайд 30ІСТІ СОТТА ҚАРАУҒА ƏЗІРЛЕУ МЕРЗІМДЕРІ
азаматтық істерді сотта қарауға əзірлеу, егер

Слайд 31СОТТЫҢ БІРІНШІ ИНСТАНЦИЯСЫНДА ІС ҚАРАУ МЕРЗІМДЕРІ
ЖАЛПЫ МЕРЗІМ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МЕРЗІМ
азаматтық істер істі сотта

Слайд 32ІС ЖҮРГІЗУ ƏРЕКЕТТЕРІНЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН МЕРЗІМДЕР
Заңмен белгіленген
Қосымша шешім шығару туралы
сот отырысының хаттамасына

Слайд 33ІС ЖҮРГІЗУ МЕРЗІМДЕРІН ЕСЕПТЕУ
іс жүргізу əрекеттері заңда белгіленген мерзімдерде атқарылады, егер

Слайд 34Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімдердің есептелуі жəне аяқталуы
Іс жүргізу əрекетін атқару орны

Слайд 35АЗАМАТТЫҚ ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫ
құқық туралы дауды немесе басқа да заңи істерді

Слайд 36ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Айрықша ведомстволық бағыныстылық
Көптік ведомстволық бағыныстылық
істі қарап, шешу

Слайд 37ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІ
Даулы құқықтық қатынастың сипаты
Дауға қатысушылардың субъективтік құрамы
Дау

Слайд 38ІСТЕРДІҢ ВЕДОМСТВОЛЫҚ БАҒЫНЫСТЫЛЫҒЫН АЙЫРУ ӨЛШЕМДЕРІ
Сотқа ведомстволық бағыныстылығының басымдылығы
біреулері сотқа, ал

Слайд 39СОТТЫЛЫҚ
азаматтық істерді қарауды соттар жүйесіндегі белгілі бір соттың өкілеттілігіне жатқызу
Топтық соттылық
Аумақтық

Слайд 40СОТ ШЫҒЫНДАРЫ
МЕМЛЕКЕТТІК БАЖ
Жай баж
Пропорционалды баж
нақты сомамен есептелінеді (талаптың құнына сəйкес)
талап

Слайд 41ІС БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ШЫҒЫНДАР
Куəгерлерге, сарапшыларға жəне мамандарға төленуге тиісті

Слайд 42ТАЛАП ҚОЮ БАҒАСЫ
Ақша қаражатын өндіріп алу туралы талаптан
мүлікті талап ету туралы

Слайд 43СОТТА ДӘЛЕЛДЕУ
Дəлелдеу нысанасы
Сотта дəлелдеу
Сот дəлелдемелері
Сот жəне іске қатысушы тұлғалармен анықталатын жəне

Слайд 44ДƏЛЕЛДЕУДЕН БОСАТЫЛҒАН МƏН-ЖАЙЛАР
Жалпыға белгілі
Преюдициялды
көпшілікке белгілі мəн- жайлар, мысалы, тарихи деректер
соттың

Слайд 45ПРЕЮДИЦИЯ
(латын сөзі praejudicio-алдын ала шешімі бар)- кейіннен шығарылатын сот шешімі

Слайд 46ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕР
Дәлелдеу құралдары
Тараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелері
куəнің айғақтары
жазбаша жəне заттай дəлелдемелер
сарапшылардың

Слайд 47НАҚТЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
Сотқа қажетті деректер жайлы мəліметтер
Дəлелдемелік деректер-
Бұл нақты деректердің қайнар

Слайд 48ДƏЛЕЛДЕМЕ РЕТІНДЕ ЖОЛ БЕРУГЕ БОЛМАЙТЫН НАҚТЫ ДЕРЕКТЕР
Күш қолдану, қорқыту, алдау, сол

Слайд 49СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Алыну қайнар көзі бойынша
жеке
заттай
қайнар көздері адамдар болып табылады
қайнар көздері

Слайд 50СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Қалыптасу əдісі бойынша
Алғашқы
Өндірмелі
яғни бірінші қайнар көздерден алынған;
яғни «екінші қолдардан»

Слайд 51СОТ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРІН ЖІКТЕУ
Қорытындылау сипаты бойынша
Тікелей
Жанама
олардан (нақты
шарттар болғанда) дəлелдемелік
деректердің бар болуы (немесе
жоқ

Слайд 52СОТТА ДӘЛЕЛДЕУ
сотпен іске қатысушы
тұлғалардың іс бойынша мəн-жайларды
анықтау мақсатындағы қызметі.

субъектілері
міндеттері
Іске қатысушы тұлғалар

Слайд 53ДƏЛЕЛДЕУДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Қатыстылығы
Дəлелдеу міндеті
ережесі бойынша, егер дəлелдеме үшін маңызды мəн- жайлардың

Слайд 55ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ЗЕРТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
Сот тараптардың жəне үшінші тұлғалардың түсініктемелерін тыңдайды
Жазбаша дәлелдемелерді маманға

Слайд 56ЗАҢМЕН ТАНЫЛАТЫН ДƏЛЕЛДЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
куəнің айғақтары;
заттай дəлелдемелер;
сарапшының қорытындысы.
жазбаша дəлелдемелер;
Тараптар жəне заңды тұлғаның

Слайд 57ТАЛАПТЫ ТАНУ
тараптың талабын немесе қарсылығын негіздейтін деректерді екінші тараптың мойындауы ол

Слайд 58КУƏ РЕТІНДЕ ЖАУАП АЛУҒА ЖАТПАЙТЫН ТҰЛҒАЛАР
айғақ
беруге қабілетсіз тұлғалар;
сот өкілдері
немесе қорғаушылар;
судья;
аралық

Слайд 59ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕР
іс үшін маңызы бар мəн-жайлар туралы мəліметтерді қамтитын актілер, құжаттар,

Слайд 60ЖАЗБАША ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ САҚТАУ ЖƏНЕ ҚАРАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сотқа əкелу мүмкін емес заттар тұрған

Слайд 61САРАПТАМА ТҮРЛЕРІ
жеке
комиссиялық
қайталама
кешенді
қосымша

Слайд 62БҰЙРЫҚ АРҚЫЛЫ ІС ЖҮРГІЗУ
Шарттары
Ерекшеліктері
Даусыз талаптар бойынша жүргізіледі
өндіріп алушы мен борышкер
түсіндірмелерін тыңдау

Слайд 63ТАЛАП ҚОЮ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
маңызы
мақсаты
Сотқа талап арызын беру
арқылы қозғалады;
азаматтық іс жүргізу
құқығының

Слайд 64ТАЛАПТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Тану талабы (анықтау)
Тағайындау талабы
(орындату)
Қайта құру талабы
(конституциялық)
Талап қоюшының сотқа
жүгіну мақсаты-
жауапкер екеуі

Слайд 66ТАЛАП ҚОЮ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
Жағымды
Жағымсыз
егер заң іс жүргізушілік мəндегі
талапқа құқықтылықтың пайда болуын

Слайд 67ҚАРСЫ ТАЛАП
бір сот отырысында алғашқы талаппен бірге
қарау үшін жауапкердің талап қоюшыға

Слайд 68ТАЛАПТЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫ
мүлікті тыйым салудан босату туралы талап қойылған жағдайда

Слайд 69АЗАМАТТЫҚ ІСТІ ҚОЗҒАУ
іс жүргізушілік əрекеттер жүйесіндегі
алғашқы жəне өте маңызды буын

міндеттері
Істі дұрыс

Слайд 71ТАЛАП АРЫЗДЫҢ МАЗМҰНЫ
мүліктік сипатта
сипаттау бөлігі
дəлелдеу бөлігі
қарар бөлігі
кіріспе

Слайд 72ТАЛАП ҚОЮДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
Материалдық-құқықтық
Іс жүргізушілік құқықтық
Ескіру мерзімінің үзілуі;
талап қойылған уақыттан бастап
алимент

Слайд 73АЗАМАТТЫҚ ІСТІ СОТТА ҚАРАУҒА ƏЗІРЛЕУ
Арызды қабылдап, азаматтық істі қозғағаннан кейін сот

Слайд 74СОТҚА ШАҚЫРУ ҚАҒАЗЫН ТАПСЫРУ ТƏРТІБІ
Хабарлаулар мен шақырулар сотқа
уақтылы келуіне жеткілікті мерзім
болуы

Слайд 75СОТТА ІСТІ ҚАРАУ
іс бойынша негізді жəне заңды шешім шығарылуы тиіс
азаматтық іс

Слайд 76СОТТА ІС ҚАРАУДЫҢ ДАЙЫНДЫҚ БӨЛІГІНІҢ МАҚСАТЫ
Мақсаты
тәртібі
істі мəнісімен қарау мүмкіндігін

Слайд 77КУƏДАН ЖАУАП АЛУ
Əр куəдан жауап жеке алынады, əлі айғақ бермеген куəларға

Слайд 78ЖАЗБАША ЖƏНЕ ЗАТТАЙ ДƏЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ЗЕРТТЕУ
Келісім
берілмеген жағдайда, бұл мəліметтер жабық сот отырысында

Слайд 79САРАПШЫНЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫН ЗЕРТТЕУ.
Бірінші сұрақ қою
кезегі — өтінімі бойынша сараптама тағайындалған тұлға

Слайд 80ІСТІ МƏНІ БОЙЫНША ҚАРАУДЫ АЯҚТАУ.
соттағы жарыссөз аяқталғаннан кейін прокурор жалпы іс

Слайд 81ШЕШІМ ШЫҒАРУ ЖƏНЕ ЖАРИЯЛАУ
шешімге қол қойылғаннан кейін төрағалық етуші сот отырысы

Слайд 82СОТ ХАТТАМАСЫ
бірінші сатыдағы соттың отырысы туралы,
сондай-ақ сот отырысынан тыс атқарылған əрбір