Ашық тәрбие сағаты
Тақырыбы: «Азаттық аңсаған Алаш арыстары»
Мақсаты: Оқушыларға қазақ халқының ғасырлар бойы өткен қиыншылықтарын айта келіп, осы зұлмат жылдары елінің азаттығын аңсаған ұлт зиялыларына тоқталу, өз елін, жерін қорғайтын ұрпақ тәрбиелеу.
Көрнекілігі: «Алаш» атты кітап көрмесі», Алаш қайраткерлеріне арналған буклет, «Азаттықты аңсаған Алаш» атты газет, Алаш туралы жазылған сөздер.
Барысы
Ұйымдастыру кезеңі
1.Кіріспе.Бейнеролик «Алаш партиясы және Алаш қозғалысы»
2. «Алаш туы астында» Тұлғалардың өмірі мен қызметін айту
3. «Ұлт мүддесі жолында» Көрініс
4. «Тұлғаны таны» шығармашылық тапсырма.
5. ПОПС формуласы-кері байланыс
6. «Жасасын,Алаш,жасасын!» өлеңдер оқу
1.Мұғалімнің кіріспе сөзі
«XX ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани — зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал» деп елбасымыз Н. Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында айтып өтті. Өткен ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ұлы оқиғалармен есте қалады.
Сол оқиғалардың ішінде «мың өліп, мың тірілген» халқымыздың басынан өткен 1930 — 1938 жылдар ауыр да азапты кезең болды.Егемен ел, тәуелсіз мемлекет болу жолында өмірін сарп еткен Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды Алаш арыстары сұрқия саясаттың құрбандары болды.
2. «Алаш туы астында»
1-оқушы. Ахмет Байтұрсынов. Оның тағдыры — қиын, бірақ кісі қызығарлық тағдыр. Ғұмыры ащы арманға толы, алайда өнеге боларлық ғұмыр. Мақсат — мұратының мазмұны, кей тұста қайшылықтарға соқтырды десек те, өте терең. Ол 1872 жылы қаңтар айының 28 — де Торғай облысы, Торғай уезінің Тосын болысында Сарытүбек дейтін жерде дүниеге келді. Әкесі Байтұрсын қарапайым шаруа болғанымен мәрттігі, кісілігі басым, көзі ашық азамат болса керек. 1885 жылғы қазанның 12 — де ояз бастығы Яковлевтің басын жарғаны үшін інісі Ақтас екеуі 15 жылға сотталып, 17 жыл бойы “итжеккенде” айдауда болды. Ауыл молдасынан хат таныған Ахмет Торғайдағы екі жылдық орыс — қазақ училищесін тәмамдаған соң 1891 жылы керуеншілерге Орынборға барып сонда қырғыз (қазақ) мұғалімдер мектебіне оқуға түседі.
2-оқушы Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Қарқаралы оязы, Әлтеке – Сырым облысы, Желтау баурайындағы Мырзатай қыстауында дүниеге келген. Қазіргі әкімшілік аймақтық атауы бойынша бұл елді – мекен Жезқазған облысы Ақтоғай ауданы, ”Қаратал “ совхозына қарайды. Қазақтың болашақ саяси көсемі, бір басында сан түрлі ғылым тоғысқан бірегей тұлғаның білім дариясынан сусындаған ілкі қадамы бұрынғы Мырзатай аталған, қазіргі Қасым қыстағында ауыл молдасынан сауат ашудан басталады. Ресейдегі жоғары дәрежелі амандар даярлайтын білім ордасының есігін 1888 жыл ашқан, ол 1892 жылы ойдағыдай бітіріп шықты.
3-оқушы Міржақып Дулатов (1885 — 1935) Ол 1885 жылы 25 қарашада бұрынғы Торғай облысы, Торғай уезіне қарасты Сарықопа болысында қазіргі Торғай облысының Жанкелдин ауданында “Қызбел” кеңшарында дүниеге келген. 1897 жылы Торғай қаласындағы Ы. Алтынсарин ашқан екі кластық орыс — қазақ мектебіне түсіп, 1902 жылы ойдағыдай бітіреді.
3. «Ұлт мүддесі жолында»
Көрініс: Алғыс,Досымжан,Жалғас,Мейірбек
Түрменің қапас бөлмесі. Бір орыс, бір қазақ тергеушісі Әлихан Бөкейхановтан жауап алып отыр.
Қазақ тергеушісі: Қалай Бөкейханов мырза, Қазақстанды Ресейден бөліп алмақ болған әрекетініңізді мойындайсыз ба?
Бөкейханов: Әрине мойындаймын. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетін құруға әрекеттену қылмыс емес шығар….
Орыс тергеушісі: Қылмыс емес?! (Столды періп періп қалды). Қалай қылмыс емес?! Егер Ресейге бағынып келген әрбір халық өз алдына мемлекет болып бөлініп шыға берсе, Ресейде не қалады?! Жо оқ. Бұл тек жаудың әрекеті.
Қазақ тергеушісі: Мә, мойындаңыз да қолыңызды қойыңыз. (қағаз қалам ұсынады)
Бөкейханов: (қағазға үңіліп) Мына қағазда халыққа қарсы әрекет етті делінген ғой. Бұған қол қоя алмаймын.
Орыс тергеушісі: «Жә, жетеді! Мен қазір басшыларға барып баяндаймын. Жендетке тапсыру керек. Мықты болса шыдап көрсін. Мен қазір келемін.
Қазақ тергеушісі: (Есікті барып қарап келеді) Ағатай ай, мен сізге не жақсылық жасай алам? Сізді қашыруға да шамам жетпейді. Бар билік осылардың қолында. Бізге де сенбейтінін сеземіз.
Бөкейханов: Сен қуыршақсың ғой, шырағым. Менде бәрін түсінем.
Қазақ тергеушісі: Ағатай ай бәрібірде мойындатпай қоймайды ғой. Азап шегіп қайтесіз. Одан да қол қоя салмайсыз ба?
Бөкейханов: Ей,шырағым-ай, артымда маған қарап қара орманым – халқым тұрған жоқ па? Мен өзімді алдасам да оны алдай алмаймын.
Қазақ тергеушісі: Сізді Ленин мен Мұстафа Шоқаймен кездескен дейді, сол рас па?
Бөкейханов: Ол түрменің әңгімесі емес шырағым, қайтесің.
Қазақ тергеушісі: «Ағатай, мен де еліме, халқыма пайдамды тигізсем деймін. Бірақ қалай? Білмеймін….
Бөкейханов: (күбірлеп) Бәрі алдамшы, бәрі жалған болғаны ма?
Қазақ тергеушісі: Ағай сізге не болған, Мә су ішіп жіберіңіз. Қазір жаңағы жан алғышта келіп қалар…. Құдайым ай соншама дәрменсіз етіп жаратармысың?! Келіп қалды бекем болыңыз.
Бөкейханов: Рахмет, мен үшін қам жеме, бауырым. (бөлмеге орыс тергеуші және жендет келеді)
Қазақ тергеушісі: (ұшып тұрып) Жолдас капитан айтқанынан қайтар емес.
Орыс тергеушісі: (мырс мырс күліп) Онда өз обалы өзіне. (Қасындағы жендетке алып кет деп белгі берді. Жендет сүйрей бастаған кезде Бөкейханов жендетті итеріп жібереді де былай дейді)
Ей, халқым,Еліміз үшін
Етегімізді түрген екенбіз,
Бар Алашқа ұран сап,
Елдікке шақырып жүрген екенбіз.
Шешінген судан тайынбас,
Ойымыз бір, мақсат бір,
Сорлы елімнің шіркін ай Жыртылған жағасын бүтіндеп.
Жығылған туын көтерсек.
Бар Алаштың ұрпағы болып қайтадан,
Ұрандап атқа қонсаң бір,
Дүние дүр сілкінер еді, деп айта алам
Сонда менің болмас еді ау арманым
Арнар едім, сол елімнің жолына
Мына қысқа ғұмырымның қалғанын.
4.«Тұлғаны таны» шығармашылық тапсырма
1.Әкесі оны бала күнінде Қарқаралыға алып барып, медресеге оқуға берген. Ол онда оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш мектепті оқып шығады. 1879-1886 жылдары Қарқаралыдағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жылдары Омбыдағы техникалық училищеде оқып, «техник» мамандығын алып шығады. 1890-1894 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман институтының экономика факультетінде оқиды. (Ә.Бөкейхан)
2. Ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Атасы Шошақ — мінезі салмақты, шындықты бетке айта білетін ақылды да беделді адам болған. Мырзалығы сондай, немересі дүниеге келгенде, құтты болсын айтқан адамдарға бір ат, бір түйеден сүйінші беріпті. Торғайда, Орынборда білім алғаннан кейін Ақтөбеде, Қостанайда, Қарқаралыда орыс-қазақ мектептерінде сабақ берген.Өзінің сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап ұлттық «Қазақ» газетін шығарып, оның жұмысына жетекшілік етті. (А.Байтұрсынұлы)
3. Кең даласында алаңсыз өмір сүріп, мал бағып жатқан бейқам халқын: «Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты» деп жырымен жұлқылап оятып, оларды білімге, ел үшін пайдалы іс әрекетке шақырады. Бүкіл халықтың еркіндікке жетуінің басты шарты түнек болып торлаған қараңғылық ұйқысынан ояну, дүр сілкініп, надандықтан арылу деп білген ол: «Оян, қазақ!» деп ұрандаудан танған жоқ. Сондықтан да оның үні қалың ұйқыдағы қазағын құлағының түбінен «маса» болып, маза бермей ызыңдап оятуды мұрат тұтқан өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының үнімен қатар естіліп, қазақ даласын қатар шарлады. (М.Дулатұлы)
4. Оның тарихи зор еңбегінің бірі — Қазақ автономиясы шекарасының біртұтастығын жанқиярлықпен қорғауы. Онда ол Қазақстанның шекарасы туралы мәселелерді қамтып, өктемшіл,отаршылдық пиғылдағы өкілдермен қызу айтысқа түсіп, өз пікірін тиянақты, жан-жақты, бұлтартпас дәлелдермен қорғап шығады. Оккупанттар өз кінәсін мойындап, нәтижесінде, кезінде қазақтардан тартып алынған Каспийдің теріскей жағалауындағы ені бір шақырымдық және Ертістің сол жағалауындағы он шақырымдық ұлан-ғайыр жер Лениннің тікелей қолдауымен Қазақ еліне қайтарылады. (Әлімхан Ермекұлы)
5. Ол В. Шекспир, В. Гюго, Г. Мопассан, А. С. Пушкин, Н. В. Гоголь, Л. Н. Толстой шығармаларын, «Интернационалды», бірқатар ғылыми еңбектерді аударды, педагогика, психология, методика, эстетик. тәрбие туралы зерттеулер тудырды; әдебиет, эстетика, сын саласына араласты; сан алуан публицистик. мақалалар жазды; «Қартқожа», «Күнекейдің жазығы», «Шернияз», «Ел қорғаны», «Мансапқорлар» пьесалары, «Комплексті оқыту жолдары», «Жан жүйесі», «Өнер таңдау», «Мағжанның ақындығы туралы» еңбектері — күрделі таланттың қазақ әдебиеті тарихындағы өлмейтін орны бар шығармалар. (Жүсіпбек Аймауытов)
6. Ол қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алашорда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері. 1900-1906 жж. Санкт-Петербург қаласындағы Императорлық жол қатынасы институтын бітіріп шыққан. Институтты бітірген соң инженер маман ретінде Орта Азия темір жол құрылысына қызметке жіберілді. 1907 жылы ол ІІ Мемлекеттік Думаға Жетісу облысынан депутат болып сайланды.(М.Тынышбаев)
7. Оның өмір жолы өнегеге толы болды. Бүкіл түркі әлемінің тарихи тұлғасына айналған ол 20 ғасыр кезеңінде адамзат баласының айтулы перзенті болды. Оның бойында біз біліп үлгірмеген, тарихымен таныспаған талай рухани қазыналар жатыр. Ол Түркістан халқын орыс диктатурасынан қорғауға күш салды, бірақ озық және адал ойлы славян халқының өкілдері Я.Газовский, И.Пильсудский, В.Чайкин, В.Наливкинге деген құрметі ерекше еді. Өмірлік жары Мария Яковқызы да орыс ұлтынан болатын.( Мұстафа Шоқай)
8. Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын: саяси және қоғам қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші, ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы. 1913-18 жылдары «Қазақ» газетінде «Тамыр дәрі хақында», «Сары кезік — сүзек», «Жұқпалы ауру хақында» сынды кәсіби, әлеуметтік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қамтыған еңбек болды. (Х.Досмұхамедов)
9. Ол қазақ халқының мүддесіне қайшы келетін Кеңес өкіметінің солақай саясатын сынға алып, балама жол ұсынған С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақұлы, т.б. тобында болды. 1926 жылы 25 қаңтарда Қазақстан өлкелік комитетінің пленумында бұл топқа ұлтшылдар деп айып тағылып, қатал сынға ұшырады. Ф.Голощекиннің тапсырмасымен БК(б)П қазақ өлкелік комитетінің бақылау комиссиясы Мыңбаевтың үстінен іс қозғады. Мыңбаев ұлтшыл атанып, сынға ұшырады.Балық шаруашылығын жандандырды, бұл кәсіпшілікке қазақтардың тартылуына жол ашты. Гурьевте электрстанса құрылысын салу жұмысына тікелей басшылық етті. 1929 жылы ауыр науқастан көз жұмды. (Жалау Мыңбаев)
5. ПОПС (ПТМС) формуласы кері байланыс
Азаттық аңсаған Алаш арыстары
Бірінші сөйлем. «Менің ойымша,… »
Екінші сөйлем. «Себебі, мен оны былай түсіндіремін … »
Үшінші сөйлем. «Оны мен мына фактілермен, мысалдармен дәлелдей аламын … »
Соңғы сөйлем. «Осыған байланысты мен мынадай қорытынды шешімге келдім … ».
6. «Жасасын,Алаш,жасасын!»
Ақбота Сұлтанмахмұт Торайғыров «Алаштың Әлиханы»:
«Ас-Салаумағалейкум, данышпаным,
Қамын жеп мұсылманның алысқаным.
Көп айдың көрмегелі жүзі болды,
Жүрмісің есен-аман, арыстаным!…
Заманда басқан аяқ кейін кеткен,
Жасымай Алашына қызмет еткен.
Болса да қалың тұман, қараңғы түн,
Туатын бақ жұлдызына көзі жеткен.
Түймеге жарқылдаған алданбаған,
Басқадай бір басы үшін жалданбаған.
«Қай кезде Алаш көркейер»-деген ойдан,
Басқа ойды өмірінде малданбаған…
Аида
Қазағым, қақтықпа, қамалма,
Ел болар халыңды амалда!
Кетті туы, атты таң, шықты күн,
Сал малды, сал жанды аянба!
Не көрсем де Алаш үшін көргенім,
Маған атақ ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де алаш өлмес көркейер,
Істей берсін қолдарынан келгенін
Досымжан
Енді бізге қайта оралды заңғарлар,
Сталиндік тозақтарда жанғандар.
Ахметтер, Жүсіпбектер, Сәкендер,
Ілиястар, Бейімбеттер, Мағжандар.
Әмина
Алаш туы астында
Біз-Алаштың баласы.
Қүніміз туып көгерді
Сарыарқаның даласы.
Құрт аурудай жайлаған,
Құртпаққа бізді ойлаған,
Қанымызға тоймаған,
Қолымызды байлаған,
Ерімізді айдаған,
Елімізді лайлаған,
Өшті залым қарасы.
Жасасын, Алаш, жасасын!
Жасасын, Алаш, жасасын!
Хормен: Жасасын, Алаш, жасасын!
Алаш туы астында
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді ешкімнің алашты
Қорлығына бармейміз.
Адамдықтың жолына
Бастаған ерлер соңында
Басқаға көңіл бөлмейміз
Қандай шайтан келсе де,
Алдауына көнбейміз.
Өлер жерден кеттік біз,
Жасайды Алаш, өлмейміз.
Жасасын,Алаш, жасасын!
Хормен: Жасасын, Алаш, жасасын!
Хор: «Жаса,Қазақстан!»
Мұғалімнің қорытынды сөзі
Базаргул Делек
Алаш туы астында, Күн сөнгенше сөнбейміз!
Сценарилер- Ainuramanc
- 16.11.2017
- 1
- 1
- 11566
І жүргізуші: — Тұғыры биік, қасиетті Алаш есімі Қазақ елінде тағы бір жаңғыратын болады. Тарихтың талауына түсіп, ата-бабаларым берген батаның ішінде негізі болып, анам көлдеткен көз жасының əрбір тамшысындай болған, қастерлі — Тəуелсіздік ұғымы біздер үшін, яғни жас буын өкілдері үшін ҰЛЫ ұғым болуы тиіс. Қан мен терге малынған ағаларыммен, мұз үстінде болашағынан айырылып, жаураған апаларымның, көзі ашық, көкірегі ояу зиялы қауымның, түйсігі мен білімі қатар ұштасып, келешекке көзқарасы бөлек болған ұлтжанды азаматтардың арқасында жетті емес пе бұл — Тәуелсіздік.
ІІ жүргізуші: Cолай ғой, қыл үстінде жүрседе қолынан келгенін істеп баққан Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабайларды əдебиет, тарих пəндерінде бір-екі парақтық тақырып ретінде өткізе салу қиянат секілді.
І жүргізуші: Жастайынан Алашты оқып, Алаштықтардың тағдырын жеті атасындай біліп өскен баланың ой өрісі бөлек, танымы кең, мінезі ұстамды, ерік-жігері мықты, сауатты болары хақ. Неге? Себебі бір Əлихан атамыздың ғұмыры, еңбектері өмірлік үлгі болуға тұрарлық. Сондықтан да, жастарымызда ҰЛТТЫҚ РУХ болуы үшін Алашқа етене жақын болуы керек. Сонда ғана оң нəтижесі болады. Болашақ ұрпақ үшін, жастар үшін Əлихан Нұрмұхамедұлының «Жастар! Жұртшылдар! Өз бетіңмен іске кіріс!» — дейтін сөзі ұранға айналуы қажет.
ІІ жүргізуші: Қазақ жері екі ғасырдан астам Ресей самодержавиясының қоластында болған жылдарда, қазақ халқының өз тағдырын өзі билеу құқығынан айырғаны, көктүрік дәуірінен бастау алған бірегей саяси тарихы бар халық, түгелдей империялық заңдардың бұғауына түскені, біздерге тарихтан белгілі. Қазақ қоғамының осы бір қасіретін халықтың озық ойлы,көзі ашық өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси күрес додасына бастап шықты. Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі қос төңкеріс еді. Патша үкіметінің тақтан құлауы саяси күресті одан әрі қыздыра түсті. Қазақ зиялылары саяси қызметтің қатерлі жолына жалтақтамай, жанқиярлықпен күрескен көрнекті тұлғалар шықты.
І жүргізуші: «Алаш идеясы» – қазақ мемлекетінің ұлттық идеясы. Өйткені, Алаш — халқымыздың бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде, бойына күш-қуат және сенім берген ұлттық идея.
Алаш — ұлттың аспан асты, жер үстінде өз орны бар ел ретінде өз еншісі мен үлесін анықтау харакеті. Зиялылардың Алаш атауын таңдауы да жайдан-жай емес еді. Алаш жаңа елдігіміздің, байырғы аймағымыздың рәмізі еді. ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихында ең ұлы идея қайсы десек, ол – Алаш идеясы деп жауап беруге болады.
ІІ жүргізуші: Бүгінгі тәуелсіздігіміздің негізі де осы идеяда жатыр. Алаш идеясы үшін күрескен кезең 30 жылдай уақытты ғана қамтыған. Аз болса да ғасырға тең уақыт.
1-жүргізуші.
Ал халайық! Ата мекеніміз арсыздықпен отарлау объектіне айналдырылған қазақ елінің бір туар азаматтары, зиялы қауымы бірлесіп, Алаш партиясын, Алашорда өкіметін орнатты. Төрағасы Ә.Бөкейханов болып сыйланған, үкіметінің 15 мүшесі түгелдей өз заманының білімдарлары және өз елінің мүддесін өзінен жоғары бағалаған, қазақтың дүниесі мен мүлкін жатқа қимайтын жайсандар еді.
2- жүргізуші.
Алаштықтардың қай-қайсысын алсаң да бастарын қауіпке тіккен,елім деп,жерім деп-халқының жарқын болашағын ойлаған,ыстығына күйіп,суығына тоңған асыл ерлер еді.
Соның бірі де бірегейлі Ә.Бөкейханов. Біздің бүгінгі алға қойған мақсатымыз-Қазақтың көсемі, ұлтжанашыры Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қызметі арқылы бүкіл алаштықтардың еңбектері мен ерліктерін, 100 жылдық мерейтойға байланысты еску алу, құрмет көрсетіп,қадыр тұтып, Қазақ иісті халқына қаншалықты маңызды екенін білдіргіміз келеді. Қабыл алыңыздар құрметті халайық.
2- жүргізуші.
Ия дұрыс айтасың,уақыт озған сайын, жас ұрпақты өткен тарихына жақындастыру,елін сүйіп,Ұлыларын ұмытпай болашаққа нық басу үшін Рухани жаңғыру қажеттілігі туындайды.
1- жүргізуші
Олай болса,көпшілікті көп күттірмей, Аталарымызға арналған мерекемізді бастайық.
2- жүргізуші.
1866ж. Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын облысының жетінші ауылында Ә.Бөкейханов дүниеге келді. Ол Шыңғысханнан тарайтын атақты көкжал Барақтың ұрпағы. Ауылдағы татар молдадан тіл сындырып,тоғыз жасында орыс тілін үйрену үшін мектеп-интернатқа оқуға түседі.
1 жүргізуші.
Осы интернат-мектепте оқып жүргенде, келешек тағдырына әсер еткен күтпеген оқиға болды. Мектепке ойда жоқта, жолай генерал-губернатор Колпаковский соғады.
(көрініс. Сахнада 3парта қойылады. Оқушылар сабақ оқып отырады. Осы тұста қызметші колпаковскийді ертіп, рұқсат сұрап кіріп келеді. Бір оқушы колпаковскийге орындық ұсынады. Олшіреніп тұрып орындыққа жайғасады)
Қызметші: Сәлеметсіндер ме, балалар! Алдарыңызда Жетісу генерал-губернаторы Колпаковский Герасим Алексеевич. Колпаковский мырза сендердің жағдайларынды білуге келді.
Колпаковский: Балалар қалайсыңдар? Оқу сендерге қиынға соғып жатқан жоқ па?
Оқушылар хормен: Жоқ, үлгеріп жатырмыз.
Колпаковский: Ондай болса, маған мына есептің шешімін табыңдаршы:
— Омбы мен Қарқаралының арасы 750 шақырым дейік. Осы екі араны өткенше арбаның доңғалағы неше рет айналауы мүмкін. Кәне балалар кім есепке жүиірік?
Бөкейханов:
Сұрасам болады ма?
Дөңгелектің диаметрін қанша деп алуымыз керек?
Колпаковский: Сен кімсің ? Аты –жөнің кім?
Мен Бөкейханов Әлиханмын
Колпаковский: Ә – ә слай ма? Айталық 150см
Ондай болса 1млн 500 рет айналады екен.
Колпаковский: Жарайсың бала! Талабың бар екен. Омбының техникалық училищесіне оқуға қалай қарайсың, оқығың келе ме?
Б.Ә: Оқығым келеді.
Колпаковский: Онда дайындал Әлихан. Осы баланы техникалық училищеге түсуге дайындаңдар,- деп қызыметкеріне қарады
Қызметші: — Құп болады, жоғары мәртебелім – деп қызметкері шығып кетеді.
Жүргізуші: — Техникалық училищені бітіргеннен кейін 1890ж СанктПетербургтегі Орман шаруашылығы иниституның экономика факультетіне түседі.
2 Жүргізуші: Санкт-Петербуркте Орман шаруашылық иниститутында оқып жүрген жылдары үлкен саясатқа араласады, Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы көптеген пікірлер қақтығысына куә болады, өз ойын да шыңдай түсті .
Ол Омбыдағы Орман шаруашылық училищесінде математика пәнінен оқытушы бола жүріп, «Степной край» газетінің қызметіне белсене араласады. Осында жүріп Ольга Яковленаға үйленеді.
1- Жүргізуші:
Ә.Бөкейханов дала облыстарын зерттейтін Щербинаның ғылыми — зерттеу экспедициясына қатысып, туған елінің экономикасын, шаруашылық санағын жүргізді. Халықтың тұрмыс тіршілігімен танысты, мәдениетін, салтын, тарихын жан-жақты зерттеді. Экспедиция барысында Ә.Бөкейхановтың көзқарасы үлкен өзгерістерге ұшырады.
2- Жүргізуші:
Иә, 1905жыл тұңғыш орыс – революциясы қазақ зиялаларына үлкен серпін берді, ұлттық қозғалысқа ұйытқы болды. Газет шығару, күреске шақыратын кітаптар бастырып тарату, петициялар ұйымдастыру сияқты қазақ тарихында болмаған саяси күрес құралдарын игере бастады.
Жүргізуші:1 Алаш қозғалысы- бір жылдың немесе 2-3 жылдың жемісі емес, өзінің бастау көзін әлдеқайда бұрын,1905 жылғы Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген Қарқаралы құзырлы хатында айтылады. Алаш қозғалысының өріс алуы осы тұстан басталады. Олай болса көрініс көрейік.
Қарқаралы петиция
(Сахнада жәрменке көрінісі, қазақша музыка, базарда адамдардың әңгімесі. Сауда қызып жатыр. Ауыл-ауылдан келген қазақтар қымбат дүниеге таң қалысып, келісіп керектерін алып жатыр )
Жүргізуші1: 1905 жылы шілде айы, Қарқаралы уезінің Қоянды жәрмеңкесі император II Николайға арналған петиция дайындық үстінде…
— Ал, келіңдер келіңдер , не істейтін болдық?
— Жақындаңдар, жақындаңдар.
(Бір топ адам отыра қалды , ортадан Әлихан шығады.)
Бөкейханов: Құрметті ағайындар, ұлт тағдыры алдыңғы орында тұр. Патша саясатына қарсы әр түрлі наразылықтар шығып жатыр. Сондықтан Патша атына өз талап — тілектерімізді білдіретін жеделхат жөнелтейік деген ниетіміз бар. Біздің пікірімізге қосылушылар болса жақындаңыздар.
Ақбаев Жақып: Ия, ағайындар үндемей қалуға болмайды. Енді сол құзыр хаттың мазмұнын талқылайық.
Бөкейханов: Менің ойымша біріншіден, оқу ағарту жұмыстарын іске асыруды қолға алсын, медреселер салуға, кітап, газет шығару үшін баспахана тұрғызуға рұқсат етілсін дегеніміз дұрыс болар.
Екіншіден, Қазақтарды басқаратындар қазақ тілін білу керек. Жоғары лауазымды орындарға жеткілікті білімі бар қазақтар тағайындалуы тиіс.
Үшіншіден, Мектептерде христиандық діни сабақтар жүргізілмесін.
Төртіншіден, Жаппай қоныстандыру қарқынын тоқтатып, қазақтар орналасқан жерлерді олардың заңды меншігі екендігін мойындалсын.
Оқушы -1. Ауылдарда сабақ орыс тілімен бірге қазақ тілінде жүргізілетін мектептер ашылсын.
Цензурасыз газет және баспахана ашуға рұқсат беру
Оқушы: — 2. Құнарлы жерлерді қазақтардың заңды меншігі
екенін мойындау;
Оқушы: — 3. Мемлекеттік апаратта,сот орындарында іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу,олардың жұмысында қос тілділікті жолға қою қаралдсын.
Оқушы 4: — Діни сенімдерді атқаруда, оқу – ағарту жүйесін ұйымдастыруда жергілікті халықтың еркіне қайшы келетін шектеулілер жойылсын.
Байтұрсынов: Сонымен талаптардың саны 47 ге жетті,ал ағайын тағы да алып қосатындарыңыз бар ма? — Болса ұсыныңыздар.
— Мақұл, жарайды. Алла жар болсын. Әзірге осы ұсыныстарды іске асырып алайық.
— Олай болса Жамағат, қол қойыңыздар
— Кәне, кәне… Міне мына жерге, мына жерге.
— Әзірше ағайын, осы талап тілектеріңізді Қарқаралы құзыр хаты деп атап Патша атына аттандырайық.
Жүргізуші(за сценой): Осылайша дүниеге Қарқаралы петициясы келді, оған Қарқаралы уезінен халық арасында кеңінен танымал беделді 14500 қазақ қол қойды. Кейінірек оған Семей және Ақмола облыстарының басқа да уездеріндегі қазақтар қосылды. Петиция Қарқаралы қаласынан жіберілген еді. Ол жерден 1905 жылғы 22 шілде күні жергілікті пошта-телеграф арқылы патшаның өз атына жолданды. Петицияны жазуға белгілі саяси қайраткерлер Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, Т. Нүрекенов, т.б. белсене ат салысты.
Жүргізуші: Әлихан осы жылғы оқиғаға қатысқаны үшін, мән – жайына түсініктеме беріп, Ішкі істерге жедел хат жолдағаны үшін 1906 жылы 9 қаңтарда тұтқынға алынды. Міне осыдан бастап жалпы қазақ съезін ашу мәселесі 1917 жылға дейін жалғасты.Отаршылдықтың қатал саясаты қазақ зиялыларының мақсатын іске асырмай келді.Оны жүзеге асырудың сәті Ақпан төңкерісінен кейін ғана мүмкін болды.
Бірінші жалпықазақ съезі көрінісі
Жүргізуші: (сахна сыртында)1917 жылы 21-26 шілде аралығында Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарынан және Бөкей ордасынан 20-дан астам қазақ өкілдерінің қатысуымен Орынбор қаласында өткен сиез. Ол Х.Досмұхамедұлының төрағалығымен, А.Байтұрсынұлының, М.Дулатовтың, А.Сейітовтың хатшылығымен өтті. Бірінші жалпықазақ сиезінің күн тәртібіне сол тарихи кезендегі елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне Қатысты төмендегідей 14 мәселе қойылды:
Бөкейханов: Бүгін бірінші Бүкіл қазақ съезінде «Алаш» партиясы программасының жобасын әзірлейік, күнтәртібінде программа жобасының негізгі мәселелері қарастырылсын
Бірінші мүше: — Ең бастысы ол мемлекет құрылысы мәселесі болуы тиіс; Үкімет басында учередительное собрание мен Гос.Дума қалауынша келісімді жылға сайланатын президент болу және Президент учередительное собрание мен Гос.Дума алдында жауаптар болсын;
Бөкейханов: Өте орынды, бұл бірінші мәселе болсын.
Екінші мүше: — Келесі мәселе автономия болсын; Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Россия Республикасының федерациялық бір ағзасы болу.
Байтурсынов: Тәуелсіз автономиялық мемлекет құру керек, Қазақ автономиялық мемлекет болсын.
(барлығы хормен «Ия, дұрыс тәуелсіз автономия болсын», «болсын, болсын»)
Үшінші мүше: — жер мәселесі; негізгі закон жасалғанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деуі; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеуі.
Төртінші мүше: — негізгі құқық мәселесі; Россия Республикасында дінге, қанға қарамай, еркек – әйел демей адам баласы тең болуы, сот сұрамай, билік айтылмай тұтқын қылмаушылық;
Бесінші мүше : — Дін ісі мәселесін енгізі керек; Дін ісі мемлекет ісінен айырылу керек, муфтилік қазақта өз алдына болуы…
Алтыншы мүше: — Ғылым және білім беру мәселесін қарастырайық, оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық және ақысыз болуы; бастауыш мектептерде ана тілінде оқуы; ел ішінде кітапханалар ашылуы керек.
Жетінші мүше: — салық мәселесін қосайық, салық мал – ауқат табысқа қарай байға – байша, кедейге – кедейше әділ жолмен таратылуы тиіс.
Жүргізуші: Осылайша, 1917 ж 21-26 шілдесінде өткен бұл съезде мемілекеттік құрылыс, саяси партия, құрылтай жиналсына, Мұсылмандар кеңесіне депуттаптар сайлау, партия бағдарламсын дайындау мәселелері көтерілді.
Жүргізуші: Ия, 1917 ж ІІ Жалпықазақ съезінде бүкіл қазақ жерін , оның халықының бір тұтас мемлекет туы астында жинауға бағытталған батыл қадам жасалды. Бұл қазақ мемлекетінің іргесін қалаудың бастамасы еді.
Жүргізуші: Ал сонымен, алаштықтардың қазақ мемлекеттігін құру қадамы қалай аяқталды?
Жүргізуші: 1918 ж көктемінде Алашорда мен Кеңес өкіметі арасында өз ара түсінушілікке ұмтылыстың нышандары байқалды.
Мәскеуге Алашорда өкіметінің тапсыруымен Халел және Жаһанша Досмұхамедовтар Халық комиссарлар Кеңесінің төрағасы В.И.Ленинмен және ұлт істері бойынша Халық комиссары И.В.Сталинмен кездесті. Оларға екінші жалпықазақ-қырғыз съезінің қаулысын табыстады. Соның нәтижесінде Сталин сонау Семейде жүрген Бөкейхановты өзара қатынас пен байланысты қандай негізде құрамыз деген тұрғыда келіссөзге шақырады.
Көрініс:
(Сахнада Сталин мен Әлихан Бөкейханов)
Сталин И.В. – Сіздер біздің кеңестік өкіметтің, Ресей халықтарының деклорациясын мойындасаңыздар, біз сіздерді мойындаймыз.
Әлихан: Жарайды, біз сіздердің деклорацияны мойындаймыз, онда сіздер де Алаш өкіметін, оның жергілікті органдары қазақ комитеттерін мойындаңыздар, Алаш партиясында…
Сталин: — Мұның орынды ултиматум, дегенмен ойланатын жағдай, шешімін ойланып айтайын… Боссыз.
(Ә.Бөкейханов кетеді, есіктің қағу дыбысы естіледі, подхалим кіреді)
Подхалим: – Сталин мырза рұқст етіңіз
Сталин: – Төрлет. Алаш орда үкіметін мойындауға қалай қарайсың?
Подхалим – Сталин мырза, жергілікті жерлерде бір — ақ билік болуы тиіс еме па? ол – Кеңес өкіметі. Ал қазақ комиттері болса екінші мемлекеттер еді. Оны мойындау – ұлттық мемлекетті мойындау деген сөз…
Сталин: — Ия, Оның рас.
Подхалим: — Кеңес өкіметінің саяси теориясының негізін салушы сіз – Сталин мырза, кеңес өкіметінің құрамындағы әр ұлтқа өзін басқаруға мүмкіндік берсек, кеңес өкіметінің біртұтас болып сақталуының қаупі төнеді. Дегенмен, бұл ұлтшыл партияның тағдырын тез арада шешу қажет…
Сталин: Жетер, оны өзім шешермін…Әрине, бізге біртұтас мемлекет керек…
Жүргізуші 1: Осы келіссөзден соң көп ұзамай 1918 ж сәуірде Сталин Әліби Жангельдинге хабарласып, «Алаш» орда үкіметі ұлтшылдық ұстанымдағы партия, ал бізге біртұтас мемлекет керектігін және оны Қазақстанда осы советтік негізде мемлекет құру ісін тапсырады.
Жүргізуші 2: Осыдан бастап Алаш өкіметінен қазақ комитеттерінің іргесі алыстай бастайды. Кеңес өкіметі де тікелей текетіреске бармай, Алашордамен екіжақты саясат ұстанды.
Жүргізуші 1: Әлекеңді 1922ж ұлтшыл деген себеппен елден аластап, Мәскеуге жер аударды. Ол – жаңа өкіметке қызмет етуден бас тартқан тұңғыш қазақ. Алдау тәсілімен кеңес өкіметі оны Мәскеуден шығармады, еліне жақындатпаудың амалын жасады. Бұл екі ортада ол сан рет абақтының бетін көрді.
(Көрініс тұтқындағы Бөкейханов)
Жүргізуші 2: Қазақстан картасында КарЛАГ (ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері) пайда болды. Оның бірі Отанға опасыздық жасағандар отбасыларының мүшелеріне арналған лагерь» деп аталды. Ол «Алжир» деген атаумен кеңінен мәлім. Бұл азап лагерінде әр түрлі ұлт өкілдерінен шыққан атақты ғалымдар, ақындар, өнер адамдары ұзақ жылдар бойы қамауда болып азап шекті. Тергеушілер Әлихан Бөкейхановтан жауап алып отыр.
Қазақ тергеушісі: Қалай Бөкейханов мырза, Қазақстанды Ресейден бөліп алмақ болған әрекетініңізді мойындайсыз ба?
Бөкейханов: Әрине мойындаймын. Әр ұлт өз егемендігін аңсайды, Тәуелсіз мемлекетін құруға әрекеттену қылмыс емес шығар….
Орыс тергеушісі: Қылмыс емес?! (Столды періп періп қалды). Қалай қылмыс емес?! Егер Ресейге бағынып келген әрбір халық өз алдына мемлекет болып бөлініп шыға берсе, Ресейде не қалады?! Жо оқ. Бұл тек жаудың әрекеті.
Қазақ тергеушісі: Мә, мойындаңыз да қолыңызды қойыңыз. (қағаз қалам ұсынады)
Бөкейханов: (қағазға үңіліп) Мына қағазда халыққа қарсы әрекет етті делінген ғой. Бұған қол қоя алмаймын.
Орыс тергеушісі: «Жә, жетеді! Мен қазір басшыларға барып баяндаймын. Жендетке тапсыр керек. Мықты болса шыдап көрсін. Мен қазір келемін.
Қазақ тергеушісі: (Есікті барып қарап келеді) Ағатай ай, мен сізге не жақсылық жасай алам? Сізді қашыруға да шамам жетпейді. Бар билік осылардың қолында. Бізге де сенбейтінін сеземіз.
Бөкейханов: Сен қуыршақсың ғой, шырағым. Менде бәрін түсінем.
Қазақ тергеушісі: Ағатай ай бәрібірде мойындатпай қоймайды ғой. Азап шегіп қайтесіз. Одан да қол қоя салмайсыз ба?
Бөкейханов: Ей шырағым ай, артымда маған қарап қара орманым – халқым тұрған жоқ па? Мен өзімді алдасам да оларды алдай алмаймын.
Қазақ тергеушісі: Сізді Ленин мен Мұстафа Шоқаймен кездескен дейді, сол рас па?
Бөкейханов: Ол түрменің әңгімесі емес шырағым, қайтесің.
Қазақ тергеушісі: «Ағатай, мен де еліме, халқыма пайдамды тигізсем деймін. Бірақ қалай? Білмеймін….
Бөкейханов: (күбірлеп) Бәрі алдамшы, бәрі жалған .
Орыс тергеушісі: (мырс мырс күліп) Әлі отырсыз ба?! Онда өз обалың өзіңе. Әкетіңдер!!! (Қасындағы жендетке алып кет деп белгі берді. Жендет сүйрей бастаған кезде Бөкейханов жендетті итеріп жібереді де былай дейді)
Ей, халқым
Еліміз үшін
Етегімізді түрген екенбіз,
Бар Алашқа ұран сап,
Елдікке шақырып жүрген екенбіз.
Шешінген судан тайынбас,
Ойымыз бір, мақсат бір,
Сорлы елімнің шіркін ай
Жыртылған жағасын бүтіндеп.
Жығылған туын көтерсек.
Бар Алаштың ұрпағы болып қайтадан,
Ұрандап атқа қонсаң бір,
Дүние дүр сілкінер еді, деп айта алам
Сонда менің болмас еді ау арманым
Арнар едім, сол елімнің жолына
Мына қысқа ғұмырымның қалғанын.
Жүргізуші 1: 1937жылы 27 қыркүйекте КСРО жоғары сотының әскери коллегиясы «возглавлял контрреволюционную войну против советской власти, устоновил связи с руководителями террористического центра в Казахстане и Москве» деген жалған айыппен қазақтың ұлт – азаттық жолындағы күрескен аса көрнекті қайраткері, ұлт көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановқа елден тыс жерде – Мәскеуде өлім жазасына кесілсін деген үкім шығарады. Үкім сол күні орындалады…
Жүргізуші2: Қазақ тарихында Алаш арыстарының орны ерекше. Олар Қазақ елінің сан ғасырлық даму тәжірибесін, салт-дәстүрін төңкерістік әдіспен күрт өзгертуді емес, қайта оларды өркениетті елдердің өмір тәжірибесін ескере отырып, одан әрі дамытуды, білім алып, көппен терезе теңестіруін көздеді. Ең алдымен, қазақтың өз атамекеніне ие болуын мақсат етті. Сол жолда күресті. Сонымен қатар елге демократия, білім-білік алып келу үдерісінің бастауында тұрғандар да – солар болды.
Алаш зиялылары – елшілдік пен Отанға адал қызмет етудің рәмізі. Олар – барды көбейтуші, үзілгенді жалғастырушы, жоқты жасаушы.
Алаш қозғалысының тарихи негізі Ресей отаршылдығының қазақ жеріндегі аса асқынған кезеңінен басталды десек те, Алаш идеясы одан әлдеқайда бұрын өмірге келіп, күні бүгінге дейін елім, жерім деп ұлт болашағын ойлаған әрбір қазақ жүрегінің терең түкпірінен орын тепкен. Өйткені Алаш қозғалысы қазақ қауымындағы отаршылдыққа қарсы бағытталған, прогреске ұмтылған жалпыхалықтық демократиялық қозғалыс еді. Қазақ халқының үздік білім алған, кең ойлы патриот саңлақтарының пайда болуымен тұңғыш ұлттық Алаш үкіметі құрылып, қазақтың саяси идеясының негізі қаланды.
Жүргізуші: «Мәңгілік ел» идеясының негіздері: тарихи сабақтастық; қазақ мәдениеті; еркіндік; бірлік; күшті мемлекет; жоғарғы мақсаттар; ұлы болашақ. «Мәңгілік елдің негізгі кезеңдері: ұлттық мемлекетті құру және халықты біріктіру идеясының пайда болуы; ұлттық мемлекетті қолдау үшін күрестер; халықты қорғаушылардың қасіреті. Елбасының мемелкеттіліктің жаңғыруы және халықтың бірігуіндегі орны өте зор. Осы идеяның бастамасы санғасырлар жылдар бұрын басталған, ал нағыз ұйтқысы ол – алаштықтар болды.
Ей, жас ұрпақ! Сондықтан да, «Алаш» идеясы – ұрпақтың бойына отаншылдық пен мемлекетшілдік идеясын сіңірудің басты құралы, ұраны болуы керек!!!
Күні:28.11.2015ж
Сабақтың тақырыбы: Алаш арыстары -елдің ардағы
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға қазақ халқының ғасырлар бойы өткен қиыншылықтарын айта келіп, осы зұлмат жылдары елінің азаттығын аңсаған ұлт зиялыларына тоқталу, өз елін, жерін қорғайтын ұрпақ тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Алаш қайраткерлеріне арналған буклет, портреттер, слайд жиынтығы
Барысы
Ұйымдастыру кезеңі
Мұғалімнің кіріспе сөзі
«XX ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани — зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал» деп елбасымыз Н. Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында айтып өтті. Өткен ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ұлы оқиғалармен есте қалады.
Сол оқиғалардың ішінде «мың өліп, мың тірілген» халқымыздың басынан өткен 1930 — 1938 жылдар ауыр да азапты кезең болды.
Егемен ел, тәуелсіз мемлекет болу жолында өмірін сарп еткен Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин сынды арыс азаматтарымыз сұрқия саясаттың құрбандары болды.
“Алаш”туы астында
Куә болсын арымыз!
Көркейтуге Алашты
Құрбандық біздің жанымыз!
Жасасын, Алаш, жасасын!!!
С.Торайғыров.
1917 жылы 5-13 желтоқсан Орынборда ІІ Жалпықазақ съезі өткізілді. Съезде Б.Құлманов және орынбасарлары Ә.Бөкейханов, А.Кенесарин, Х.Досмұхамедов, О.Қарашевтың төрағалық етуімен “Алашорда” үкіметі құрылды. Алашорданың орталығы-Семей қаласы, халық Кеңесін (үкіметін)-Ә.Бөкейханов басқарды. Съезден кейін “Алашорда” автономиясының Батыс бөлімі-Жаһанша және Халел Досмұхамедовтар басқарған “Ойыл уалаяты” құрылды.
«Алаш жылнамасына» тоқталып кетемін. Бүгінгі «Алаш арыстары – елдің ардағы» сайыс сабағымыздың бөлімдерінде:
1.Таныстыру
2.Алаш арыстары (Ассоциация)
3.Алаш деп соқса жүрегім… (Өлең авторын табу)
4.Мың сауалға бір жауап (топтарға сұрақтар қою)
5.Болашаққа айтар сөзім бар… (Домино ойыны)
6.Мен түйген ойлар… (Оқушылар пікірі)
І. Топ мүшелері өздерін таныстырады.
ІІ. «Алаш арыстары» Ахмет Байтұрсынов, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров туралы білетін мәліметтерін жинақтап постер қорғайды.
ІІІ. Алаш деп соқса жүрегім… (Өлең авторын табу)
Ей, халқым Еліміз үшін
Етегімізді түрген екенбіз,
Бар Алашқа ұран сап,
Елдікке шақырып жүрген екенбіз.
Шешінген судан тайынбас,
Ойымыз бір, мақсат бір,
Сорлы елімнің шіркін ай
Жыртылған жағасын бүтіндеп.
Жығылған туын көтерсек.
Бар Алаштың ұрпағы болып қайтадан,
Ұрандап атқа қонсаң бір,
Дүние дүр сілкінер еді, деп айта алам
Сонда менің болмас еді ау арманым
Арнар едім, сол елімнің жолына
Мына қысқа ғұмырымның қалғанын. (Әлихан Бөкейханов)
Алаш туы астында,
Біз – алаштың баласы.
Күніміз туып көгерді,
Сарыарқаның даласы.
Құрт аурудай жайлаған,
Құртпаққа бізді ойлаған,
Қанымызға тоймаған,
Қолымызды байлаған,
Ерімізді айдаған,
Елімізді лайлаған.
Жерімізді шимайлаған,
Өшті залым қарасы.
Жасасын, алаш, жасасын! (Сұлтанмахмұт Торайғыров)
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып!
Қанған жоқ па әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сиқың?! (Ахмет Байтұрсынов)
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты –
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты — (Міржақып Дулатов)
Не көрсем де Алаш үшін көргенім,
Маған атақ — ұлтым үшін өлгенім!
Мен өлсем де, Алаш өлмес, көркейер,
Істей берсін қолдарынан келгенін!
Алаш айбынды ұраны,
Қасиетті құраны,
Алаштың олар құрбаны,
Мен жастарға сенемін!
Алаш атын аспанға
Шығарар олар бір таңда,
Мен жастарға сенемін! (Мағжан Жұмабаев)
ІV. «Мың сауалға бір жауап» Әрбір топ жасап келген буклеттерін алмастырып, буклетке көз жүгірте отырып, бес сұрақ қояды.
V. Болашаққа айтар сөзім бар… (Домино ойыны)
«Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс, әйтпеген де болашақ ұрпағымызға аса көп жүк қалдырып кетеміз. Кейінгі ұрпақ не алғыс, не қарғыс беретін алдымызда зор шарттар бар» Әлихан Бөкейханов
VІ. Мен түйген ойлар… (Оқушы пікірі )
VІІ. Қорытынды Топтардың ұпай қоржындарын есептеу
Елбасы Н.Ә.Назарбаев:
«Алаштың» басты мақсаты — қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, заманға бейімдеу еді. Бұл біздің жедел жаңғыру, яғни модернизация бағытымызға да сай келеді… Алаш арыстары бізге мемлекеттік идеясын ту етіп көтеруді табыстап кетті… Алаштың асыл аманаты бізге тарихи-мәдени бірегейлігімізді, қарапайым тілмен айтсақ, қазақы қалпымызды қасиеттеп сақтауға міндеттейді. Алаштың асыл аманаты бізді ауызбірлігімізді күшейтуге шақырады».
Ақкемер орта мектебі
«Алаш арыстары – елдің ардағы»
(сайыс)
7-класс
Өткізген: Қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі:Р.Т.Утепбергенова
2015-2016 оқу жылы
Эпиграф:
«Свойства личности раскрываются
через трагические переживания,
когда она наталкивается в своем
движении к истине, к справедливости,
на противодействие отрицательных
сил действительности»
Ч.Айтматов
(Звучит гимн Республики Казахстан)
Ведущие : Здравствуйте уважаемые гости! Мы рады приветствовать Вас в
стенах нашей школы.
Ведущий: История движения «Алаш» одна из самых ярких и волнующих
страниц нашего прошлого, именно это движение предприняло серьезные
политические и организационные шаги к современному национальному
демократическому государству.
Ведущая: Лидерам «Алаш» удалось не разрушить свой нравственный и
идейный стержень, сохранить верность базовым принципам, не поддаться
амбициям и тщеславию и стать для нас безусловным образцом патриотизма,
бескорыстия и преданности национальному долгу.
Ведущий: Революция и гражданская война вывели на авансцену множество
ярчайших личностей и вполне мелких людей – преданных Родине и жаждущих
славы и власти любой ценой, людей чести и карьеристов, отважных и
трусливых,
романтиков,
авантюристов и циников. Претенденты на лидерство в каждом из регионов
великой страны вместе с ней прошли через жесточайшие испытания,
определившие нашу историю в ХХ веке и сохраняющие глубинное влияние на
наше самосознание.
милосердных и бессмысленно жестоких,
Ведущая: Немногочисленная казахская интеллигенция начала ХХ века,
трудившаяся в народном образовании и просвещении, науке и литературе,
социальноправовой сфере, закономерно стала тем критическим мыслящим
центром сосредоточения вековых надежд, устремлений и ценностных
ориентиров, которые составляли сущность духовной жизни казахского
общества, выражали самые острые проблемы его жизнедеятельности.
Просветительские инициативы Алихана Букейханова, Ахмета Байтурсынова,
Мухамеджана Тынышпаева, Мыржакупа Дулатова, Мустафы Шокая, создание
периодической печати, решительное включение в политическую борьбу в
составе социалистических, либеральных, мусульманских организаций, партий
и движений, уникальный по богатству и разнообразию опыт сотрудничества
с многочисленными общественными деятелями, учеными и политиками дали
замечательные плоды.
Презентация «АлашОрда: путь к независимости» Стихотворение «Родная Земля» Ведущий: Через попытку создать самостоятельную партию, через бурные
дебаты в первой национальной газете «Казах», через короткий опыт
парламентаризма и многотрудную практику защиты народных интересов в
страшном 1916 году появился замысел и развернулась масштабная
деятельность по этнополитической консолидации общества. Сегодня мы, сами
того не подозревая, живем в том государстве, границы которого в начале
1920х годов были примерно очерчены участниками АлашОрды. Образование
в 1920 году Киргизской (Казахской) АССР в составе РСФСР явилось
результатом компромисса между АлашОрдой и Советской властью. Алашские
лидеры приняли активное участие в процессе национальнотерриториального
размежевания Средней Азии и воссоединения Казахских земель.
Ведущая: Еще при поступлении в СанктПетербургский Императорский
Лесной институт весной 1890 года абитуриент А.Букейханов так рассуждал в
своем сочинении: «Желать другим зло – значит делать себе, потому что мы с
другими составляем то, что называется человечеством, что царит над
природой в силу своего ума. Самое трудное, что невозможно достигнуть ни
умом, ни богатством, спокойствие душевное, доступное только высшей
нравственности, присущей только всестороннему образованию, мы
почувствуем только тогда, когда ни душой, ни телом не сделаем никому зла».
Позже лидер АлашОрды А.Букейханов проникновенно писал: «Я живу, дышу,
существую внутренними делами своей Родины, для меня судьба ее превыше
всех благ… Я не могу спать спокойно, если не знаю, в каком положении она
находится». Да, деятели Алаш боролись за обретение государственности
казахов, они мечтали видеть свой народ свободным и независимым.
Сообщение об А.Букейханове
Ведущий: Как известно, история не дала возможности партии Алаш,
Алашской автономии и ее правительству АлашОрде осуществить свою
программу создания и укрепления казахской государственности на основе
единства всех слоев народа. Отвергая насилие, отрицая классовую природу
государства, алашские деятели выступили против диктатуры одного класса в
обществе.
Стихотворение «Слышишь судьба, не хочу подаяний!»
Ведущая: Все тяготы и лишения выпавшие на долю передовых личностей
первой половины ХХ века поделили пополам их супруги. Разве справедливым
было обвинение в национализме тех людей, которые через всю жизнь
пронесли любовь к женщинам русской национальности. На родине Ахмета
Байтурсынова до сих пор из уст в уста передаются легенды о чистой и
красивой любви между Ахметом и Александрой, молодой учитель и дочь
лесничего, их отношения никто из родных не одобрял, но как показало время,
это была настоящая любовь, Ахмета Байтурсынова не раз арестовывали, он
прошел через тюрьмы и ссылки и его любимая всегда была рядом. После расстрела Байтурсынова ей пришлось скрываться, краеведы до сих пор
расходятся во мнении, что стало со вдовой Байтурсынова.
Стихотворение «Ты со мной – и каждый миг мне дорог» (Гоп Варвара)
Биография Ахмета Байтурсынова
Ведущий:
Супругой Алихана Букейханова была Елена Яковлевна
Севостьянова, дочь ссыльного деятеля народного движения, Елена Яковлевна
умерла задолго до расстрела А.Букейханова, в 1921 году. До конца своих дней
Букейханов сохранял чувство любви и глубокой благодарности той, которая
подарила ему двоих детей: дочь Елизавету и сына Укитая.
Стихотворение «Так ждать, чтоб даже память вымерла»
Ведущая: Супруга Мустафы Шокая оперная певица Мария Яковлевна
Горина прошла вместе с ним его непростой путь, пожертвовала своей
карьерой ради любимого человека. Благодаря ей сохранились многие труды
известного лидера «Алаш».
Сообщение о Мустафе Шокае
Ведущая: Во французском городе НожансюрМарн установлена стена
памяти Мустафы Шокая, установлен его памятник. В Париже в честь
Мустафы Шокая – борца за свободу своего народа, был назван один из
городских скверов. Умерла Мария Яковлевна 14 апреля 1969 года и
похоронена во Франции.
Презентация: отрывок из фильма «Мустафа Шокай»
Баллада о прокуренном вагоне
Ведущая: Совместный труд и творчество, профессиональные занятия и
увлечения, взаимный обмен уникальным социальнохозяйственным и
культурным опытом, скрепленные суровыми испытаниями, дружба и
товарищество, любовь и семья, единственная и неотъемлемая от гражданского
понимания и этнического самосознания Родина служили мощным основанием
объединяющего всех патриотизма.
Презентация «Сын степей»
(видеоролик о Мыржакупе Дулатове)
Ведущий: Алашская идея, рожденная в начале ХХ века, продолжает служить
интересам Независимого Казахстана. Пройдет время, придут новые
поколения, но и в последующие десятилетия и столетия достойное наследие
общественной мысли и духовного опыта алашской интеллигенции будет
поддерживать казахстанский народ.
Новенький жалпы орта білім беретін мектебі
“ Aзaттықты aңсaғaн
Aлaштың аpыстapы”
Тарих пәнінің мұғалімі:
Султангалиева Багдагуль Кенесовна
“ Алаш” туының астында
Куә болсын Арымыз!
Көркейтуге Алашты
Құрбандық біздің жанымыз!
Жасасын, Алаш, жасасын!
– деп С.Торайғыров өткен ғасырдың басында “Алаш” қозғалысы жайлы жырлаған болатын. Қазақ тарихының ақтаңдық беттерін қарап отырсақ, ұлт, тағдырын, халық қамын жете ойлаған Алаш арыстары қызыл империяға қарсы қаймықпай күресіп, тәуелсіздік үшін жандарын құрбан еткен.
Алаш партиясына – 100 жыл
Алаш қозғалысы — 20 ғ-дың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс.
Ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында мүлдем жаңа жағдай қалыптасты. Ресейлік әскери-монархиялық басқару жүйесі, қазақ жерінің орыс мемл-нің меншігі етіп жариялануы, осыған орай ішкі Ресейден қоныс аударушылар легінің күрт өсуі, қазақ бұқарасының зорлықпен егіншілікке жарамды жерлерден ығыстырылуы, дәстүрлі қазақ шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауы сол қалыптасқан жағдайдың нақты көріністері еді. Сол кездегі қазақ қоғамы дамуының күн тәртібінде қазақ халқының ұлт ретінде жоғалуы, не өзін-өзі сақтауы үшін күреске шығу мәселесі тұрды. Бірақ ендігі уақытта жеке батырлар бастаған қол түзіп, қару асынып көтеріліске шығу нәтиже бере қоймайтын еді. Қалыптасқан жаңа саяси ахуалға лайық жаңа күрес құралдары, әдіс-айла қажет болды, ең негізгісі халыққа оның алдында тұрған негізгі мақсат-мүдделерін түсіндіріп жеткізетін, сөйтіп оны заман талабына сай күрес құралдарымен қаруландырып, азаттық үшін қоғамдық қозғалысты бастап кете алатын мүлдем жаңа саяси-әлеум. күшке сұраныс үлкен еді. Ал ондай саяси күштің қалыптасып келе жатқанын 1905 — 07 жылдардағы оқиғалар көрсетіп берді. Ол күш — сан жағынан аз болғанымен, бірақ саяси күрес қазанында қайнап, тез ысыла бастаған ұлттық интеллигенция болатын.
Осы бірінші орыс революциясы жылдары ұлттық зиялылар кейін А.қ. атанған қоғамдық қозғалыстың негізін қалады. 1905 ж. Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген Қарақаралы хұзырхаты (петициясы) оның бағдарламалық құжаты болатын. Осы мезгілден бастап Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов жетекшілік еткен ұлттық зиялылар жаңа өрлеу ала бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа нысаналы сипат беру үшін газет шығару, азаттыққа үндеген кітаптар бастырып тарату, Мемл. Дума жанындағы мұсылман фракциясы жұмысына, жалпыресейлік мұсылман, түркішілдік қозғалыстарға атсалысу сияқты қазақ қоғамына бейтаныс күрес әдістерін игере бастады. Ал 1911 жылдан шыға бастаған «Айқап» журналы, 1913 жылдан жарық көріп, жалпыхалықтық басылымға айналған “Қазақ”, оның артын ала өмірге келген “Бірлік туы”, “Сарыарқа”, “Ақжол” газеттері ұлт-азаттық күрес идеологиясының қалыптасуына қызмет етті. А. қ-ның басты мақсаты — қазақ елінің өзін-өзі басқару, яғни ұлттық мүддесін қорғай алатын мемл. жүйе құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес мемл. құру, қазақ жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек қою, әлемдік озық тәжірибені пайдалана отырып, дәстүрлі мал ш-н өркендету, сонымен қатар егіншіліктің, өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз ету, рыноктық қатынастарға жол ашу, жеке адам құқын және басқа демокр. принциптерді қадір тұту, ұлттық мәдениетті өркендету, оқу жүйесінің, тілдің дамуына қажет шарттар түзу болды. Бірінші орыс рев-сы жылдарынан бастау алатын Алаш ұлт-азаттық қозғалысы 1917 ж. ақпан және желтоқсан айлары аралығында өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы жылдың жазы мен көктемінде Қазақ к-ттерінің пайда болуы, күзіне қарай Алаш партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясы (Қоқан автономиясы) және Алашорда үкіметтерінің құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болатын. 1917 ж. пайда болған бұл саяси құрылымдар большевиктер тарапынан күшпен таратылғанымен, ұлт-азаттық қозғалыс күштері саяси күрес сахнасынан бірден кете қойған жоқ
«Алаш» партиясының өмірге келуі 1917 жылдың 21 қараша күні «Қазақ» газетінде Алаш партиясы бағдарламасының жобасы және съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының өмірге келуі үлкен саяси мәселе еді. Сол кездегі қазақ зияларының ғылыми жұмыстарымен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару әрекетімен де, көркем әдебиетімен де айналысқанын көруге болады. «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасындағы тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде — оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы; — жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады; — қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға; — оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы; — үкімет оқу ісіне кіріспеуі; — мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы; — ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады. — газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік — деп көрсетілген. 1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ съезі өтеді. Съездегі қаралған аса маңызды мәселелер: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б..
Алаш қозғалысының көрнекті басшыларының бірі Міржақып Дулатов сол кезде «Қазақ» газетіне «Қайтсек жұрт боламыз?» деген мақала жазып, «Жауап біреу-ақ, әскеріміз болса ғана жұрт боламыз» — деп өзі жолын көрсетеді. Алаштың көрнекті қайраткерлерінің бірі Жақып Ақбаев «Әскер құрамы 26,5 мың адам болуы қажет» деген ұсыныс жасайды. Алаш әскерінің атқаратын басты міндеті: ақтар мен қызылдардың арасындағы соғысқа бару емес, елінің тыныштығын сақтау, сырттан келген жауға қарсы тұрып, еліне қорған болу, делінген. Әскердің түрі — атты һәм тұрақты әскер принципімен құрылады. Патшалық Ресей қарулы күштерінің құрылымы үлгі ретінде алынады .
Ұлттық әскер құруда ақгвардияшылдардан көмек алу ұйғарылып, ақгвардияшылар мен казак офицерлері алаш әскерін құруға нұсқаушы ретінде тартылды. Оларға жылына 810 мың сом жалақы тағайындалады. 100 милиционерге (жауынгерге) бір офицер, елу милиционерге бір нұсқаушы бекітіледі. 30- 35 жастағы қазақ азаматтары ерікті түрде әскерге алынатын болады. Сарбаздарға Алаш үкіметі қазынасынан жалақы төленеді. Оның мөлшері жергілікті жердің қаржы мүмкіндігіне байланыс-ты шешілді. Мысалы, Қостанай уезінде 650 сом болса, Ойылда 50 сом болды. Әр жауынгер өзіне қару-жарақ, ер-тұрман, жүген, киім сатып алуға тиісті делініп, ол қаржыны жергілікті Алашорда үкіметінің органдары бөлді. Әскери қызмет мерзімі 1 — 1,5 жыл болып белгіленді. Бірқатар уездерде 19-25 жастағы қазақ жігіттерін әскерге мобилизациялау жүргізіліп, дені сау, дәрігерлік тексеруден өткен азаматтар алынды. Әр 25 үйден (кейбір жерлерде 50 үйден) бір азамат әскерге тартылып, жалғыз ер азаматы бар үйлер басқа асыраушысы болмаса, әскерге алынбайтын болды.
- 1917жылы қазаннан 1918 жылы наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес үкіметі орнады.
- Кеңес үкіметі орнаған қала Перовск (Қызылорда) болды.
- Қазақ халқының өкілдерінен Уақытша үкіметтің комиссарлары болып:
Торғай облысында — Ә.Бөкейханов,
Жетісуда – М.Тынышбаев,
Түркістанда – М.Шоқай тағайындалды.
“ Алаш” партиясының басшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов т.б. буржуазиялық-демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері еді. Алаш партиясының қатарына ғылыми және шығармашылық зиялы өкілдері: М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы т.б. кірді.
«Қазақ газеті» және «Серке» – қазақтың тұңғыш тәуелсіз баспасөзі
«Қазақ газеті», ол 1907 жылдың наурыз айында жарық көрді.
«Серке» газеті – 1905–1907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз. «Серке» газетінің шығуы туралы 1911 жылы Мұхамеджан Серлиннің оқырманға арнап жазған бас мақаласында: «1907 жылы ІІ мемлекеттік думаның мүшесі Шаһмардан Қосшығұловтың іжтиһаты менен Петербурда «Серке» есімді журналы шыға бастап еді, ұзаққа бармай, үкімет тарапынан тоқтатылды» («Айқап», 1911, №1) делінген.
Екі нөмірі ғана шығып тоқтап қалған басылым туралы Ш.Қосшығұловтың айтуы бойынша, «Серке» деген сөз, ол боранда қой бастайтын көсем мағынасында қолданатын ұғым. Ол «Улфат» газетінің 67-санына қосымша болып шықты. Газет шыққан соң бірер күннен кейін полиция келіп, басқармадағы бүкіл даналарын жиып алып, құлыптап кетеді. «Серке» газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жазылған.
Ал бүгінгі таңда бұл газеттің жабылуына басты себеп белгілі ақын- журналист Міржақып Дулатұлының «Жастарға» атты өлеңі мен «Біздің мақсатымыз» деген мақаласының жариялануы болды деген де дерек бар.
Айқап газеті
Қазақстанда қоғамдық – саяси өмір үлкен өзгеріске ұшырады. 1917 жылы шілдеде Орынборда бірінші Бүкілқазақ съезі шақырылды. Онда мемлекеттік басқару, автономия, халықтық милиция құру, оқу ағарту, сот, саяси партиялар құру т.б. жөніндегі мәселелер қарастырылды. Съезд “Алаш” партиясын құру жөнінде шешім қабылданды.
1917 жылы желтоқсанда “Алаш” партиясының Екінші Бүкілқазақ съезі болып өтті. Съезде автономия мен оның үкіметін құру жөніндегі құжаттар қабылданды. “Алаш” атауымен қазақ автономиясының құрылғанын мәлімдеді. “Алашорда” деп аталды. Құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстары, Закаспий облыстары мен Алтайдың қазақтар мекендеген аудандары енуге тиіс деп қаулы қабылданды.
Алашорда орталығы Семей қаласы.
Алашорда үкіметті Әлихан Бөкейханов басқарды.
Қазақ зиялылары. XIX ғ. басы.
А. Байтұрсынов қазақ зиялыларымен бірге.
1873 жылы қазіргі Қостанай обл. Жангелдин ауд. Сарытүбек ауыл. туған.Ұлт-азаттық қозғалыс жетекшісі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы. Ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Торғайда, Орынборда білім алғаннан кейін Ақтөбеде, Қостанайда, Қарқаралыда орыс-қазақ мектептерінде сабақ берген. 1909 жылы саяси белсенділігі үшін Семей түрмесіне жабылады. 1910 жылы Орынборға жер аударылады және сонда 1917 жылға дейін болады. Өзінің сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап ұлттық «Қазақ» газетін шығарып, оның жұмысына жетекшілік етті. Ресейде патша билігі құлағаннан кейін қазақ жерінде Алашорда үкіметін құру үшін бар күшін салды. Большевиктерді мойындамады, оларға қарсы шықты. 1921-1928 жылдары Қазақ халық ағарту институтында сабақ береді. 1929 жылы 2 маусымда Алаш қайраткерлерімен бірге Алматыда тұтқынға алынып, Ресейдің солтүстік обылыстарына жер аударылады. Кейіннен босап шығып, бірақ 1937 жылы қайтадан қамауға алынып, атылған.
Ахмет Байтұрсынұлы
Қ оғам және мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық қозғалыс жетекшісі әрі публицист ғалым, аудармашы. Ол 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының 7 – ауылында дүниеге келген. Әкесі оны бала күнінде Қарқаралыға алып барып, медресеге оқуға берген. Ол онда оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш мектепті оқып шығады. 1879-1886 жылдары Қарқаралыдағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жылдары Омбыдағы техникалық училищеде оқып, «техник» мамандығын алып шығады. 1890-1894 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман институтының экономика факультетінде оқиды. Студент болып жүрген кезінде–ақ саяси талас-тартысқа белсене араласып, ұлт-азаттық қозғалыстарға қатысты.Сол кездің өзінде «саяси белсенділігі үшін» патша жандармериясының қара тізіміне іліккен. Патша үкіметі билігі жылдарында қазақ елінің тәуелсіздік үшін күресін басқарды, сол үшін Павлодарда, Семейде бірнеше рет қамауда отырды. Кеңес үкіметін мойындамады. Қазақтың егеменді ел болуы үшін күресті, сол себептен 1937 жылы ату жазасына кесілген.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов
1885 жылы қaзipri Қостанай обл.Жанкелдин ауд. қарасты «Қызбел» ауылы.көрнекті қазақ ақыны, жазушы, педагог, қоғам қайраткері.
М. Дулатовтың өмірі мен шығармашылығы «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметімен тығыз байланысты. Ол «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің бағдарламалық құжаттарын дайындауға қатысты, А.Байтұрсыновпен бірге қүқықтық мемлекет қағидаларын жасады. Ол халық тарихында бірінші рет ашыққандарға көмек беру қорын ұйымдастырды. М. Дулатов өз әңгімелері мен өлеңдері жарияланып тұрған бірінші қазақ журналы «Айқаптың» жұмысына белсене араласты. 1917-1919 жылдары «Қазақ» газетінің редакциясында, кейінірек «Ақ жол», «Еңбекші қазақ» газеттерінде жұмыс істеді. Қазақ мемлекеттік университетінде ұстаздык етті. М. Дулатов Абай шығармашылығы, Ш. Уәлиханов,
А. Байтұрсыновтардың мұралары, қазақтар мен қырғыздардың шығу тегі жөнінде зерттеу мақалаларын да жазды. 1928 жылы М. Дулатов тұтқындалып, 10 жыл бас еркінен айыруға үкім етілді. Екі жыл түрмеде өткізіп, соңынан Соловецк лагеріне жер аударылды. Сонда 1935 жылы 5 қазанда қайтыс болды.
Міржақып Дулатов
Қазан революциясына қарсы болды. Қоқан автономиясы қуып таратылған соң шетелге эмиграцияға кетті. Антикеңестік оппозицияның көрнекті өкілі болды. Шетелде журналдар шығарып тұрды. Өзінің көптеген мақалалар-да, әсіресе «Кеңестердің билігіндегі Түркістан» атты кітабында большевиктер партиясы мен Кеңес өкіметінің Қазақстан мен ОртаАзия республикаларындағы әлеуметтік-экономикалық және ұлт саясатын сынға алды. Мұстафа Шоқай Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ежелгі ірі бай мәдениеті мен тарихын насихаттаған ағартушы болды. Ол орыс әдебиетінің білгірі саналып, ағылшын, француз, неміс, түрік және араб тілдерін тамаша меңгерді. Ол бүкіл өмірін Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ар-абыройы, шындығы жолындағы күреске арнады, оның жаны мен жүрегі өз туған халқымен әрдайым бірге болды. Қоқан Республикасы талқандалған соң Грузия мен Түркия арқылы қашып, Германияга, Берлинге келіп орналасты.Ол мұнда Ресейлік мұсылман эмигранттардың ұйымын басқарды, ғылыми жұмыспен айналысып,«ЕңиТүркістан»мен«ЯшТүркістан» журналдарын басып шығарып түрды.1940 жылы маусымда М. Шоқайды фашистер тұтқындап,Компьен лагеріне жабылды. 1941 жылы желтоқсанда Берлинде жұмбақ жағдайларда қайтыс болды.А.Шульгин ол жөнінде: «бұл түркістандық сонымен бірге жоғары білімді Еуропалық болды, «жеке өзі» бүкіл елді көрсете алатын еді» деп жазды.
Мұстафа Шоқай
(1890-1941) аса көрнекті саяси, қоғам жөне мемлекеткайраткері, публицист, журналист, гуманист, демократ. XX ғасыр басындағы еліміздің тәуелсіздігі мен бостандығы жолындағы күрескерлердің ірі өкілі. Бастауыш білімді отбасында алып, Ташкент гимназиясын орыс тілінде бітірді. Петербург университетінің заң факультетін үздік бітірді. 1917 жылдың ақпанына дейін Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясының Түркістан жөніндегі істері бойынша хатшысы болып істеді. Петербургтен Түркістанға кайтып оралған соң либерал-демократиялық азаттық қозғалыс басшыларының бірі болды. 27 жасында ол бүкіл Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыстың бас-шыларының біріне айналды. Түркістан (Қокан) Республикасының құрылуымен қорғаныс министрі, үкімет төрағасының орынбасары, төрағасы қызметтерін атқарды.
1917 жылы «Алаш» партиясын, “Алашорда” үкіметін ұйымдастырушы қайраткерлердің қатарында болды. Осы жылдың 21-28 шілдесінде Орынборда өткен Бүкілқазақтық съезге қатысып, оның басшы құрамында болады. 5-13 желтоқсанда өткен Орынбордағы 2-бүкілқазақ съезінде “Алашорда” үкіметінің мүшелігіне еніп, съезде 26,5 мың адамнан құралған тұрақты әскер құру идеясын көтереді. Сондай-ақ үш алаш полкін құруға басшылық жасайды, олардың екеуі Семейде, үшіншісі Торғайда орналасады.
Алаш қайраткерлерімен үндесіп, пікірлесе жүріп, қазақтың әдет-ғұрып заңдары, отбасы-неке құқығы туралы зерттеулер жүргізеді, түрлі баспасөз беттерінде публицистикалық мақалалар жариялайды. 1909 жылы Абай Құнанбаевтің өлеңдерін петербург қаласында жинақ болып басылып шығуына қолқабыс жасайды, өз еңбектерін Абай қарасөздерімен үндестіреді. 1907 жылы «Қазақстандағы семья-неке қатынастары», 1927 жылы «Қазақтың шығу тегі туралы» жазады, бұлардан бөлек, басқа да көптеген еңбектердің авторы.
Жақып Ақбаев – Алаш зиялысы, күрескер, қайраткер, Алашорда үкіметінің мүшесі, заңгер. Құқықтану магистрі, 1876 жылы 25 қазанда Семей облысы, Қарқаралы уезі, №3 ауы¬лының Төңіректас деген жерінде дәулетті отбасында туған. 1886 жылы Қарқаралы қаласындағы қазақ интернатында оқып, 1889 жылы Омбы гимназиясына түсіп, онда 7 жыл, онан кейін Томск гимназиясына ауысып онда бір жыл оқып, 1893 жылы бітіріп шығады да, Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне түседі. 1903 жылы
1-дәрежелі дипломмен бітіріп шығады.
«Алаш» Қазақ мемлекеттілігін 1917 жылы желтоқсанда Алаш автономиясын жариялау арқылы қайта жаңғыртуға қол жеткізді. Оның үкіметінің, яғни Алашорданың құрамына М. Тынышбаев та кірді.Уакытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі болды. Сонымен бір мезгілде М. Тынышбаев Жетісу обл-ғы Уақытша үкіметтің комиссары болып тағайындалды. Осы қызметтерді атқара жүріп 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті патша жендеттері қатал басып-жаныштаған соң Қытайға өтіп кеткен қазақтар мен қырғыздарды Жетісуға қайтаруда қажырлы жұмыс жүргізеді. Қоқан қаласында өткен IV Төтенше мұсылман съезінде Түркістан Уақытша үкіметінің төрағасы (кейіннен ішкі істер министрі) болып сайланды. 1919 жылы Кеңес өкіметі жағына шықты. Алматыда оқытушылык, ғылыми-зерттеушілік, шаруашылық жұмыстармен айналысты. М. Тынышбаев 30-жылдары Кеңес өкіметіне қарсы қызметі үшін жалған айыпталып, «халық жауы» ретінде екі рет сотталды, соңынан атылды. 1958 жылы акталды.
Мұхаметжан Тынышбаев
(1879-1838) — XX ғасыр басындағы қазақ ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, Алаш қайраткері, тұңғыш кәсіби-техникалық маман, тарихшы-ғалым. Верный қаласындағы гимназияны алтын медальмен бітірген (1900) соң, Санкт-Петербургтегі Императорлық қатынас жолдары инженерлері институтына түседі. Оны 1906 жылы үздік бітірген. Оқып жүрген жылдарында саяси өмірге белсене қатысып, социалист-революционерлер партиясына кірді. «Сын Отечества», «Речь», «Радикал», «Русский Туркестан» тәрізді либералдық, радикалдық басылымдармен байланыс жасады. Екінші Мемлекеттік Думанын депутаты, оның мұсылман фракциясының мүшесі болды. Қатынас жолдары инженері ретінде М. Тынышбаев Түркісіб құрылысын жобалау мен жүргізуге белсене қатысты.
депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. «Алаш» партиясының Ақмола облыстық комитетінің мүшесі болды. М. Жұмабаев Қазақстан педагогикалык ғылымының бастауында тұрды. Ол біркатар окулықтар мен әдістемелік құралдар дайындады. Оқу-ағарту саласында еңбек ете жүріп, «Педагогика», «Бастауыш мектеп-і ана тілін оқыту жөні», «Сауатты бол!», «Әліппе», «Тарту», «Оқу-жазуға үйрету», «Ересектерге оқу кітабын» жариялады. Мағжанның поэзиядағы алғашқы қадамдарынан-ақ жарқын, өзіндік
таланттың белгілері аңғарылды. «Шолпан» өлеңдер жинағы ақынды кеңінен танымал етті. Ол «Батыр Баян» поэмасын, Түркістан туралы өлеңдер топтамасын, «Қойлыбайдың қобызы», «Оқжетпестің қиясында» поэмаларын жазды. Шығармашылық жоспарлары мол, еңбек етуге құлшынған, жер аударудан босатылған ақын үйіне қайтып оралады. Алайда бостандықта болу ұзаққа созылған жок. 1937 жылы 30 желтоқсанда қарадай жағылған жаламен тұтқындалып, 1938 жылы атылды.
1988 жылы ақталды.
тарихи, философиялык та-қырыптардағы еңбектер жазуға мүмкіндік берді. Ол батыс философтары Огюст Кант, Артур Шопенгау-эр т. б. еңбектерімен танысып, олардың философия-лык көзкарастарын ой елегінен өткізді. «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартай-Айсұлу» поэмалары мен 1988 жылы ғана жарық көрген «Әділ-Мәрия» романының кейіпкерлері. Поэмаларында адамдар арасындағы үнемі болатын күрделі қарым-қатынастар мәселесі, ғашықтардың қайғылы тағдырлары суреттеледі. 1930 жылы ол: «Өз ағайындарына деген жүрек жылуы, акыл-ойы, ар-намысы бар адамдар бірін-бірі қырып-жойып, бір-біріне жауыздық жасап өмір сүре алмайды» деген көреген жолдар жазып қалдырды. Ақын-ойшыл өмір ақиқатын танып-білуге ұмтылды. Бүл оның барлық шығармаларынан аңғарылып тұрады. Оның сан-салалы шығармашылық мұрасында Хафиз, Физули, Гарриет Бичер-Стоу, Пушкин, Толстой т. б. ақындар мен Жазушылардың шығармаларынан жасаған аудармалары елеулі орын алады. Шәкәрім Құдайбердиев 1931 жылы Шыңғыс-тау тауына таяу жерде НКВД офицерінің қолынан қаза тапты.
Мағжан Жұмабаев (1893-1938) — Алаш қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, аудармашы, педагог. Мұсылманша бастауыш білім алып, Уфа қаласындағы «Ғалия» медресесін бітірді. Омбы мұғалімдер семинариясында оқып жүрген кезінде «Бірлік» жастар ұйымының жұмысына белсене араласты. 1923-1927 жылдары Мәскеуде Жоғарғы әдебиет-көркемөнер институтында оқыды. Осы жылдары Д. Н. Мамин-Сибиряк, М.Горький т. б. шығармаларын, В. И. Лениннің бірқатар еңбектерін қазақ тіліне аударды. 1927 жылдан бастап өзін педагогтік кызметке арнады. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына.
Шәкәрім Құдайбердиев
(1858-1931) — ақын, жазушы, философ,тарихшы, композитор, аудармашы. Шәкәрім есімі оқырмандарға XX ғасырдың соңғы онжылдығында қайта оралды. Оның шығармашылығы жөнінде айтылмауының бірнеше себептері (Абаймен туыстық жақындығы, Кеңес өкіметіне деген салқын көзқарас танытуы)болды. Шәкәрімнің әкесі Абайға аға болып келетін. Ерте жетім қалған ІПәкәрім Абайдың қамқорлығында болды. Жан-жақты терең білім, араб, парсы, түрік және орыс тілдерін меңгеру Шөкерімге тек кана әдеби еңбектер
Сонымен бірге, Нәзипа қазақ әліппесін дайындаған маман ретінде белгілі. 1923-1925 жылдары «Қызыл Қазақстан», «Әйел теңдігі», «Айқап» журналдарында жұмыс істеп, «Қазақ», «Бірлік туы», «Алаш» басылымдарында өз мақалаларын жариялаған. 1922 жылы Сәкен Сейфуллин Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы және «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы тағайындалды. Сейфуллин Нәзипаны аталмыш газетке жұмысқа шақырды. Қызмет барысында әріптестердің арасында беделі артып, Нәзипа Сегізбайқызы тез арада танымал авторлардың біріне айналды. Сонымен бірге педагогика саласында көптеген кітаптардың авторы: «Мектептегі дәстүрлі тәрбие», «Ана мен бала тәрбиесі», т.б. Қазіргі кезде де ғалымның еңбектері өзінің өзектілігінен айырған жоқ. Нәзипа Сегізбайқызы Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Молдағали Молдабаев, Аманғали Сегізбаев секілді әдебиет және қоғам қайраткерлерімен көп араласқан.
Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанова .
Ол 1887 жылы 27 шілдеде Торғай қаласында дүниеге келген. Бұл уақытта қалада туылған қыздардың болашақ мүмкіндіктері ауыл өңірінде туып-өскен құрбылардың келешегіне қарағанда жақсы болған. Үлкен талант иесі Нәзипа 1902 жылы Қостанай қаласындағы орыс-қазақ гимназиясын тәмамдап, 1903-1904 жж. оқытушылар семинариясында ұстаз еткен. Нәзипаның өтініші бойынша орыс композиторы Александр Затаевич «Қадыр зары», «Ғайни-ау, сәулем» әндеріне музыка жазды. 1920 жылы Н. Құлжанова Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариатының оқулықтар, кітаптар шығару бойынша арнайы комиссияның құрамында да
жұмыс істеді.
«Алаш» партиясы және оның айбарлы қайраткерлері
ел тарихынан үлкен орын алып, халықтың жүрегіне елдікке деген сенім мен үміт ұялатты.
Нұpсұлтан Әбішұлы Назаpбаев:
« Aлaштың» басты мақсаты — қазақ қоғамын біpте-біpте өзгеpтіп, заманға бейімдеу еді. Бұл біздің жедел жаңғыpу, яғни модеpнизация бағытымызға да сай келеді… Алаш аpыстаpы бізге мемлекеттік идеясын ту етіп көтеpуді табыстап кетті… Алаштың асыл аманаты бізге таpихи-мәдени біpегейлігімізді, қаpапайым тілмен айтсақ, қазақы қалпымызды қасиеттеп сақтауға міндеттейді. Алаштың асыл аманаты бізді ауызбіpлігімізді күшейтуге шақыpады».
Назарларыңызға рахмет !
Тақырыбы: Азаттық таңын аңсаған Алаш арыстары
«Ұлт көсемі — Әлихан Бөкейханның туғанына — 150 жыл»
Мақсаты: Алаш партиясының тарихы, ел тәуелсіздігін аңсаған, ұлт болашағы үшін жанын пида еткен Алаш қайраткерлерінің өмірі, қоғамдық — саяси қызметі туралы ақпараттандыру, Алаш партиясы бағдарламасын қазіргі кезеңдегі қоғамдық — саяси жағдайға сай салыстыра отырып, баяндау. Алаш партиясы тарихын сыни тұрғыдан қабылданған ақпараттар негізінде хабарлау.
Көрнекілігі: Фото суреттер, слайд, бейнебаян, интерактивті тақта, шарлар, плакаттар.
Мұғалімнің кіріспе сөзі:
«XX ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани — зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал» деп елбасымыз Н. Ә. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында айтып өтті. Өткен ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ұлы оқиғалармен есте қалады. Егемен ел, тәуелсіз мемлекет болу жолында өмірін сарп еткен Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды арыс азаматтарымыз сұрқия саясаттың құрбандары болды.“Алаш автономиясының құрылуы туралы деректі фильм” бейне түсіріліміне назар салайық!
1 — жүргізуші: Қайырлы күн, құрметті ұстаздар, оқушылар бүгінгі «Азаттық таңын аңсаған Алаш арыстары» атты тәрбиелік шарамызға қош келдіңіздер! Алаш арманы – бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан! Ендеше біз, әрбір азамат осы жүз жыл бұрынғы ұлттық ұлы идеялардың бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанның да негізі ретінде берік орнығуына мүдделі болуға тиіспіз. Өйткені Алаш идеясы – ұлттық идеология! Ол отаншылдыққа, мемлекетшілдікке, бірлікке үндейді.
2 — жүргізуші: Алаш қозғалысы – ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт — азаттық қозғалыс. Алаш қозғалысының басты мақсаты – қазақ елінің өзін — өзі басқару, яғни ұлттық мүддесін қорғай алатын мемлекеттік жүйе құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес мемлекет құру.
Міржақып Дулатовтың «Алашқа» өлеңі.
Орындайтындар: Амантай Ш, Черников Н, Байдуллаев Т
Ән: «Көңілді күн» Серимбет Шаттықтың орындауында
1 — жүргізуші: 1917 жылдың 5 — 13 желтоқсанында Орынбор қаласында өткен екінші жалпықазақ съезінде Ұлттық Кеңес құрылды. Құрылтайдың күн тәртібіне 10 мәселе қойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: қазақ — қырғыз автономиясын жариялау, милиция һәм Ұлт кеңесін құру мәселелері болды. Құрылтай делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген жағдайында елді аман сақтау үшін, «уақытша Ұлт Кеңесі» түріндегі берік билік құру, оған «Алаш Орда» деген атау беру, сондай — ақ милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады.
2 — жүргізуші: Алашорда үкіметінің құрылып, ХХ ғасырдың басында қазақ даласында автономиялық биліктің болуы ұлт — азаттық қозғалыс тарихында елеулі кезең болып саналады. Ғұмыры ұзақ болмаса да қазақтың тұңғыш үкіметі құрылып, қазақ халқының мемлекеттікке лайықты ел екені паш етілді. Алаш арыстарының ең басты еңбегі – олар сол қиын уақытта толыққанды саяси партия мен үкімет құрып, өз халқының мүдделерін батыл қорғау жағына шыға алуында. Ел тағдыры таразыға түскен сын сағатта Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер бастаған ұлт зиялылары қазақтың болашағы үшін шешуші қадам жасап, ұлы мұрат жолында ұланғайыр қайрат көрсетті.
Кезек: «Батырлар» өлеңі – Көпбосын Бейсейіт.
«Алаш туы астында!» өлеңі Төлебек Ақнұр, Алдан Динара.
1. Жүргізуші: «Алаш» партиясы – қазақтың тұңғыш ұлттық демократиялық партиясы. 1917 жылы шілдеде Орынбордағы бүкілқазақ сезінде құрылды. Көп ұзамай он тараудан тұратын партия бағдарламасының жобасы жасалды. Алаш партиясын ұйымдастырушы – Әлихан Бөкейханов. ХХ ғасырдағы қазақ тарихында терең із қалдырған Алаш партиясының негізгі мақсаты Ресей Федерациялық демократиялық республикасының құрамында қазақ автономиясын құру болды.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы,
«Бөкейхан» атындағы жалпы орта мектебі
Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Рыскулова Эльмира Эмирасановна
Азаттық таңын аңсаған Алаш арыстары. жүктеу
Алаш партиясы, азаттық таңын аңсаған Алаш арыстары,31 мамыр, қуғын сүргін құрбандарын еске алу
© Дереккөзі