Чишм?л?р турында сценарий

“Илһам чишмәләре”

бәйрәменә багышланган
сценарий.

Кызлар биюе.

Алып баручы чыга:

А.Б.

— Хәерле көн, мөхтәрәм кунаклар! Сезне шигърият бәйрәме —
“Илһам чишмәләре” фестивалендә сәламлибез.

Соклангыч яз һәм яшлек
бәйрәме “Илһам чишмәләре” шигърият фестивале унөченче тапкыр үткәрелә. Унөченче
яз борынгы Бәләбәй җирендә яшь талантларның яңа буынын башкорт, рус, татар һәм
чуваш әдәбиятларының рухи гөмбәзендә исемнәре сүнмәс нур булып балкыган
шагыйрьләрнең мәңгелек иҗатын дәвам итүчеләрне ача. Безнең гимназиябез дә бу
олуг бәйрәмнән әлбиттә читтә алмый.

Бүген бездә кунакта:

1. Бәләбәй районы муниципаль районы
хамиятеннән Тәбрис әфәнде Яхин,

2. Татарстан Республикасы язучылар
берлеге рәисенең беренче урынбасары Вакиф әфәнде Нуриев,

3. Шагыйрь Радик әфәнде Хәкимянов,

4. шагыйрә, “Башкортстан” гәҗитенең
әдәбият бүлеге мөдире Шаехзада Бабич исемендәге дәүлет премиясе лауреаты Лариса
ханым Абдуллина,

5. “Илһам чишмәләре-2009” фестиваленең
Фатих Кәрим исемендәге премия лауреаты, Фатих Кәримнең кызы Ләйлә ханым Каримова,

6. “Илһам чишмәләре-2011” фестивалендә
катнашучы, Башкорт дәүләт университетының бишенче курс талибәсе Олеся
Ахметрахимова,

7. Русиянең һәм Башкортстанның
журналистлар шурасы әгъзасы, педагогик хезмәте ветераны, “илhам чишмәләре 2011”
фестивале катнашучысы Зәлифә ханым Кашапова

8. Благовар районының район мәдәният
йорты башлыгы, “илhам чишмәләре 2011” фестивале катнашучысы Филзә ханым
Кулуева

9. Башкортстанның язучылар шурасы
әгъзасы, шагыйрә Зәйфә Салихова

нче ел төрки халыклар
арасында Габдулла Тукай елы дип игълан ителде. Безнең укучыларыбыз бу вакыйганы
шатланып каршы алды. Сүз аларга, рәхим итегез, укучылар.

Г. Тукайга багышланган
әдәби-музыкаль композиция.

А.Б.

Чишмәләр, чишмәләр… Кай
тарафлардан гына ургылып чыкмыйлар. Аларның җыры, моңы электән үк күңелдән –
күңелгә, йөрәктән –йөрәккә шигъри аһәң булып күчә килде. Заманында безнең
төбәгебезнең шул көмештәй чишмәләрнең суын уртлап, елгаларында су кереп Сергей
Аксаков, Марина Цветаева, Владимир Даль кебек күренекле шәхесләр яшәгән. Алай
гына да түгел, чуваш халык шагыйрьләре Константин Иванов һәм Яков Ухсай,
күренекле әдипләр Фатих Кәрим, Ярлы Кәрим, Габдулла Әхмәтшин, Гази Кашшаф,
Таһир Таһиров һ.б. шушы якларның данын, матурлыгын җырладылар һәм өч
республиканың да әдәбиятында җуелмас эз калдырдылар.

Мөхтәрәм
кунакларыбызны сәламләү өчен сүз гимназия директоры бирелә.

Сүзне Бәләбәй районы
муниципаль районы хамиятеннән сәламли.

Фестиваль кунакларын беренче
сыйныф укучысы “Яз килә” җыры белән сәламли.

А.б.

Шигырь яза шагыйрь

күз
нурлары белән,

Хисләр белән үреп
һәр сүзен.

Бәхет ярларына
күпер булсын

Кичкәндә дип язмыш
диңгезен.

Шигырь иңнәренә
күтәрә ул

Өметләрен, борчу,
шатлыгын.

Шагыйрь салган
шигъри бу күпернең

Вакыт үзе сыный
ныклыгын.

Сүзне хөрмәтле
кунакларыбызга — вакыт сынауларын кичкән, дуслык күперләре аша бүгенге
очрашуга килгән шагыйрьләргә бирәбез.

Сүз мөхтәрәм
кунагыбыз Вакиф әфәнде Нуриевка бирелә рәхим итегез.

Сүз Ләйлә ханым
Каримовага бирелә, рәхим итегез!

А.б. Җырлыйк әле без татлы җыр

Мең рәхмәтләр
әйтеп бу көнгә

Ишеттерик моңлы
сазыбызны!

Урлап алган җырлар
түгел лә!

Жырлыйк әле тагын
бер яңа җыр

Халкыбызның моңлы
көенә

Сезнең ничек —
минем горур күңел

Татар булуына
сөенә!

11 нче сыйныф укучылары
башкаруында җыр. Рәхим итегез!

А.б. Шагыйрьлек тә, пәйгамбәрлек кебек,

Бирелә бары Ходай
тарафыннан.

Яза шагыйрь,
каурый каләм алып

Фәрештәнең ап-ак
канатыннан.

Шул каләмен күк
нурына манып,

Ак кәгазь юллар
тезә-тезә,

Халык күңеленә
бара шагыйрь —

Мең-мең газапларга
түзә-түзә.

Сәхнә түренә Радик әфәнде Хәкимяновны чакырабыз.

Сүз Лариса ханым Абдуллинага бирелә,
рәхим итегез.

А.б. Биик әле, онытылсын

Тормышның
мәшәкате.

Биеп туа күңел
дәрте,

Тәндә кала сихәте.

7 нче сыйныф
укучылары “Татар кызлары ” биюен башкара.

Аб. Әй, бу яз! Йөрәкләрне җилкендереп, күңелләрне серле моңга
күмүче илаһи мизгел. Кайдадыр ашкыну, җанлану тойгысы табигать дөньясына гына
кагылып калмый, кешеләр тормышына да үтеп керә.

Бәләбәйдә табигать бүләк иткән яз
бизәкләренең иң күркәмнәренең берсе – “Илһам чишмәләре” шигърият фестивале. Ул
бездә бөтен тирә-юньнән агучы бик күп инешләрдән, чишмәләрдән торучы киң шигъри
елга булып җәелә.

Сүз Зәлифә ханым Кашаповага бирелә,

Сүз Филзә ханым Кулуевага бирелә, рәхим
итегез.

Җыр “Бәхетле төш”
башкара 9 нчы сыйныф укучысы

А.Б. Шагыйрьлек тә, пәйгамбәрлек кебек,

Бирелә бары Ходай
тарафыннан.

Яза шагыйрь,
каурый каләм алып

Фәрештәнең ап-ак
канатыннан.

Шул каләмен күк
нурына манып,

Ак кәгазь юллар
тезә-тезә,

Халык күңеленә
бара шагыйрь —

Мең-мең газапларга
түзә-түзә.

Сүз якташ шагыйребез Камил әфәнде Фазлыйга бирелә, рәхим
итегез!

Сүз яшҗ шагыйрә Олеся Ахметрахимовага бирелә, рәхим итегез.

Сезне сәламли 3 нче сыйныф укучысы.
Җыр “Гөлләрем”

А.б. Безнең яклар гел чишмәле, җырлы,

Бәллүр чишмә, Сөю чишмәсе…

Шул чишмәләр суын эчеп үс тә

Моңлы булмый тагын нишләсе?

Безнең яклар гел чишмәле, җырлы,

Тау чишмәсе, Илһам чишмәсе…

Адым саен изге чишмә тибә,

Шагыйранә булмый нишләсе?

Сәхнәгә гимназиянең каләм тибрәтүче
укучыларын чакырабыз. Рәхим итегез.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

А.б. Миллионлаган шәһәр арасында

Бәләбәй бар — әйе, кечкенә.

Ә
эшләре, даны, кешеләре

Күп
калалар өчен – төш кенә.

Тик
Бәләбәй күккә чөйми борын,

Аксакаллар
сыман сабыр ул;

Аның
күңелендә мең төрле гамь —

Гади
шәһәр түгел, шагыйрь ул.

Районыбызның
мөхтәрәм шагыйрьләрен сәхнә түренә чакырабыз: Хәмит Сәйран, Мәҗит Кәримов,
Фәүзия Мәхмудова,

Кадерле
дуслар! Бүген безнең бәйрәмебездә Бишбүләк районы Мәнәвез-Мәскәү авылынна да
кунаклар бар. Аларны сәламләү өчен сүз Гимназия директоры Нурмөхәммәт әфәндегә
бирелә.

Күпме чишмә бергә кушыла да

Агып китә елга,
дәръялар.

Шуңа монда гына ямьле язлар,

Монда гына шигъри
дөнья бар.

Ил1ам чишмәң суын
чиләгемә

Мөлдерәмә салдың,
жәлләмәй.

Канат куйдың миңа,
дәрт өстәдең

Шигъри чишмәм башы
— Бәләбәй!

Җыр “Бал җимеше”.
Башкара 10 нчы сыйныф укучысы

А.б. Сезнең белән бергә булу вакытлары сизелми дә үтеп китте.
Укучыларыбызның шушы кул эшләрен очрашуыбыз истәлеге итеп бездән кабул итегез.

Күңелегез түрендә һичкайчан

Өмет кояшы сүнмәсен.

Бәхетле язмыш йолдызы

Гомер күгеннән китмәсен.

Сезнең тормыш юлларыгызда

Очрамасын киртәләр.

Гел бәхетләр һәм шатлыклар

Алып килсен иртәләр.

А.б. Хөрмәтле кунаклар! Очрашуыбызның соңгы минутларын “Туган
тел” җыры дәвам итә.

Башлап җырлый и др.

Бию “Умырзая”

Без сезгә рәхмәтебезне
белдереп, тагын очрашуны көтеп, саубуллашып калабыз.

“Илһам
чишмәләре”

бәйрәменә
багышланган сценарий.

Җыр “Күз тимәсен сиңа, Бәләбәй!”

( З.Салихова сүз, Р.Ханнанов
муз.)

Күңелем
эзләгән

Халкым
моңы, серле

Чишмәләрең
җырлый, Бәләбәй.

Әниләрең
әй изге,

Кочагың
ай иркен

Күз
тимәсен сиңа, Бәләбәй!

Йөрәгем
теләгән

Әнкәй
җылылыгы

Куеныңда
синең, Бәләбәй.

Икмәгең
әй тәмле,

Суларың
ай татлы

Күз
тимәсен сиңа, Бәләбәй!

Яшәүгә
җан өргән,

Илһам
көче, ялкын

Синең
утларыңда, Бәләбәй.

Кызларың
әй дәртле,

Улларың
ай чәмле

Күз
тимәсен сиңа, Бәләбәй !

Алып баручы. Мөлдерәмә тулы күңелләрдән

Ага
җылы хисләр ташкыны

Яз,
наз көткән бөтен Бәләбәйне

Ялмап
алган иҗат ялкыны.

Бүген
гадәти көн түгел.

Бүген
– шигырь бәйрәме!

Җаннан
җанга күчеп йөри

Утлы
хисләр бәйләме.

Рәхим
ит, әйдә, түрдән уз,

Саумы,
Шигырь бәйрәме!

Хәерле
көн, мөхтәрәм кунаклар! Сезне шигърият бәйрәмендә — “Илһам чишмәләре”
фестивалендә күрүебезгә бик шатбыз. Шигърият язын быел Бәләбәй унынчы тапкыр
каршылый. Унынчы фестивальнең шәһәребезнең еллыгына, Бәләбәй районының
еллыгына туры килүе һәм күптән түгел еллыгын билгеләп узган татар гимназиясендә
үткәрелүе үзе бер мәртәбә түгелмени?!

Тәбрикләү
һәм кунаклар белән таныштыру өчен сүз гимназия директоры бирелә.

А.б. Чылтыр-чылтыр Илһам чишмәләре…

Чишмә башы кайсы төбәктә?

Үзәндә
дә түгел, тауларда да

Моңга
тулы безнең йөрәктә

Чылтыр-чылтыр
Илһам чишмәләре…

Хәерле
юл тели һәр чәчәк

Чишмәләрнең,
шигъри чылтыравын

Ишетәчәк
ерак Киләчәк.

Фестиваль кунакларын
гимназиянең “Чулпан” бию төркеме сәламли.

А.б. Җыр тумаса, шигырь язылмаса

Нишләр
күңел? Таштай ул катар

Шундый
илаһи моң синдә шагыйрь,

Ташларны
да хәтта елатыр.

Сүзне
хөрмәтле кунакларыбызга бирәбез.

1
нче кунак___________________________ рәхим итегез.

А.б. Җырлыйк әле без татлы җыр

Мең
рәхмәтләр әйтеп бу көнгә

Ишеттерик
моңлы сазыбызны!

Урлап
алган җырлар түгел лә!

Жырлыйк
әле тагын бер яңа җыр

Халкыбызның
моңлы көенә

Сезнең
ничек — минем горур күңел

Татар
булуына сөенә!

башкаруында “Туган
телем” җыры бәйрәм сәламе булып яңгырасын.

А.б. Шигырь туе. “Кәләш”
назлы Сүзгә

Баш
ияргә килгән кунаклар

Дуслык
чәчәгенең таҗларымы?

Чуваш,
урыс, башкорт туганнар.

Кияү
кемме? Илһам, илһам үзе!

Гыйшкы
– шигьри сүзгә табына

Шигырь
туа, моңлы җырлар туа –

Илаһи
моң – алар кавыша!

Бәләбәйдә
шигырь туе бүген

Тыеп
булмый хисләр ташкынын

Шигырь
булып тама йөрәкләрдән

Тылсым
көче – иҗат ялкыны.

Сәхнә түренә _____2нче
кунакны______________________________________ чакырабыз.

Аб. Әй, бу яз! Йөрәкләрне
җилкендереп, күңелләрне серле моңга күмүче илаһи мизгел. Кайдадыр ашкыну,
җанлану тойгысы табигать дөньясына гына кагылып калмый, кешеләр тормышына да
үтеп керә.

Бу чорда аларның
күңелләре дә тулышкан елгалар шикелле гади дөнья ярларына гына сыеп калмыйча,
хис дулкыннары булып ташып – ургылырга гына торалар. Ә хисләр, язгы хисләр,
әлбәттә, шигъри юлларга әверелә.Шуңа күрә “Илһам чишмәләре” шигърият фестивале
табигатьнең әлеге иң хозур мизгелендә уздырылуы да һич очраклы түгел. Табигатькә
кабат яз килде. Ә тәүге тамчылар, көләч кояш елмаюы һәм кыюсыз кечкенә инешләр
белән бергә шәһәрәбезгә “Илһам чишмәләре” килде.

“Туган як” җыры.

А.б. Чишмәләр, чишмәләр… Кай
тарафлардан гына ургылып чыкмыйлар. Аларның җыры, моңы электән үк күңелдән –
күңелгә, йөрәктән –йөрәккә шигъри аһәң булып күчә килде. Заманында безнең
төбәгебезнең шул көмештәй чишмәләрнең суын уртлап, елгаларында су кереп Сергей
Аксаков, Марина Цветаева, Владимир Даль кебек күренекле шәхесләр яшәгән. Алай
гына да түгел, чуваш халык шагыйрьләре Константин Иванов һәм Яков Ухсай,
күренекле әдипләр Фатих Кәрим, Ярлы Кәрим, Габдулла Әхмәтшин, Гази Кашшаф,
Таһир Таһиров һ.б. шушы якларның данын, матурлыгын җырладылар һәм өч
республиканың да әдәбиятында җуелмас эз калдырдылар.

А.б. Биик әле, онытылсын

Тормышның
мәшәкате.

Биеп
туа күңел дәрте,

Тәндә
кала сихәте.

башкаруында мари биюе

А.б. Миллионлаган шәһәр
арасында

Бәләбәй бар — әйе, кечкенә.

Ә
эшләре, даны, кешеләре

Күп
калалар өчен – төш кенә.

Тик
Бәләбәй күккә чөйми борын,

Аксакаллар
сыман сабыр ул;

Аның
күңелендә мең төрле гамь —

Гади
шәһәр түгел, шагыйрь ул.

Шәһәребезнең
мөхтәрәм шагыйрьләрен чакырабыз: Хәмит Сәйран, Мәҗит Кәримов,

А.б. Туктый иде узып баручылар

Пианино
моңы ишетеп.

Оча
иде кебек сандугачлар

Мең-мең
төрле телдә сайрашып.

Ю.Виноградов
“Татар кызы бии”.

А.б. Кулда үткен каләм барда

Мин
көрәшми буламмы?

Йөгән салып жыеп булмый

Ходай биргән бу аңны,

дип әйтә торгандыр инде һәр шагыйрь.

Сүзне гимназиянең каләм осталарына бирәбез: Ф.Х.Махмудова;

Нәсимә ханым Багаева

А.б. Җырлар өчен килдек без бу җиргә

Җырламаган
йөрәк яналмый.

Җырламаган
йөрәк – йөрәк түгел,

Моңланмаган
йөрәк кирәк түгел,

Җырламыйча,
дуслар ярамый.

Сәхнәбез түренә
шәһәребезнең күренекле сәхнә йолдызларын Урал-батыр халык иҗаты үзәге
артисларын чакырабыз. Татар халык җыры “Зөләйхә” башкара Рәзидә Ибатуллина.

Дуэт Гульнара Садыкова
, Эдуард Егоров

Эдуард Егоров

Дуэт Р.Ибатуллина,
Хамит Таухетдинов

Гульнара Садыкова

Гульсина Валеева

А.б. Сәхнәгә гимназиянең каләм
тибрәтүче укучыларын чакырабыз. Рәхим итегез.

Регина Ганиева

Алина Муллагалиева

Гүзәл Усманова

“Бииләр итек,
читекләр” җыры

А.б. Хөрмәтле кунаклар! Очрашуыбызның
соңгы минутларын “Туган тел” җыры

дәвам итә.

А.б. Сезнең белән очрашу минутлары
сизелми дә үтеп китте.

Без сезгә рәхмәтебезне белдереп, тагын очрашуны көтеп, саубуллашып
калабыз.

Күңелегез түрендә һичкайчан

Өмет кояшы сүнмәсен.

Бәхетле язмыш йолдызы

Гомер күгеннән китмәсен.

Сезнең тормыш юлларыгызда

Очрамасын киртәләр.

Гел бәхетләр һәм шатлыклар

Алып килсен иртәләр.

“Илһам
чишмәләре – 2007”

бәйрәменә
багышланган сценарий.

Җыр “Әссәламәгаләйкем”

( Р.Әхиярова муз.)

4 милләт вәкиле
сәламли:

— Исәнмесез, хөрмәтле
милләттәшләр! Хуш килдегез!

— Һаумыһыгыз, мөхтәрәм
кунактарыбыз!

— Мы рады
приветствовать вас в
стенах нашей гимназии.

— Аван-и, ыра кун сунатпар сире хаклы
тавансем!

Алып
баручы. Тылсымлы
бер җылы учак кебек,

Дусларыңны
ел да җыясың.

Олы,
нурлы бәйрәм — төрле милләт

Халкы
йөрәгенә сыясың.

Кыю
уз син, алга, Шигъри бәйге,

Шагыйрь
табынының түренә.

Хөрмәт
һәм дан җыры күтәрелсен

Башкортстаныбыз
күгенә!

Хәерле
көн, мөхтәрәм кунаклар! Сезне шигърият бәйрәмендә — унберенче “Илһам чишмәләре”
фестивалендә сәламлибез.

Көтеп
алынган Иҗат бәйрәме безне тагын очраштырды.

Бүген
бездә кунакта: Бәләбәй районы муниципаль районы хамияте башлыгының төзелеш
буенча урынбасары

________________________________________________________________________

Мөхтәрәм
кунакларыбызны сәламләү өчен сүз гимназия директоры бирелә.

Сүзне
Бәләбәй районы муниципаль районы хамияте башлыгының төзелеш буенча урынбасары
бирәбез.

А.б. Чылтыр-чылтыр Илһам чишмәләре…

Чишмә башы кайсы төбәктә?

Үзәндә
дә түгел, тауларда да

Моңга
тулы безнең йөрәктә

Чылтыр-чылтыр
Илһам чишмәләре…

Хәерле
юл тели һәр чәчәк

Чишмәләрнең,
шигъри чылтыравын

Ишетәчәк
ерак Киләчәк.

Фестиваль кунакларын “Йолдызлар
яңгыры” конкурсы лауреаты “Чулпан” бию төркеме сәламли.

А.б.
Шигырь яза
шагыйрь

күз нурлары белән,

Хисләр
белән үреп һәр сүзен.

Бәхет
ярларына күпер булсын

Кичкәндә
дип язмыш диңгезен.

Шигырь
иңнәренә күтәрә ул

Өметләрен,
борчу, шатлыгын.

Шагыйрь
салган шигъри бу күпернең

Вакыт
үзе сыный ныклыгын.

Сүзне
хөрмәтле кунакларыбызга — вакыт сынауларын кичкән, дуслык күперләре аша
бүгенге очрашуга килгән шагыйрьләргә бирәбез.

1
нче кунак_________________________________________________________________________________ рәхим итегез.

А.б. Җырлыйк әле без татлы җыр

Мең
рәхмәтләр әйтеп бу көнгә

Ишеттерик
моңлы сазыбызны!

Урлап
алган җырлар түгел лә!

Жырлыйк
әле тагын бер яңа җыр

Халкыбызның
моңлы көенә

Сезнең
ничек — минем горур күңел

Татар
булуына сөенә!

“Йолдызлар яңгыры”
конкурсы лауреаты башкаруында “Туган телем” җыры бәйрәм сәламе булып яңгырасын.

А.б. Шагыйрьлек тә, пәйгамбәрлек кебек,

Бирелә
бары Ходай тарафыннан.

Яза
шагыйрь, каурый каләм алып

Фәрештәнең
ап-ак канатыннан.

Шул
каләмен күк нурына манып,

Ак
кәгазь юллар тезә-тезә,

Халык
күңеленә бара шагыйрь —

Мең-мең
газапларга түзә-түзә.

Сәхнә түренә _____2нче
кунакны______________________________________ чакырабыз.

Муз. номер

Аб. Әй, бу яз! Йөрәкләрне
җилкендереп, күңелләрне серле моңга күмүче илаһи мизгел. Кайдадыр ашкыну,
җанлану тойгысы табигать дөньясына гына кагылып калмый, кешеләр тормышына да
үтеп керә.

Бәләбәйдә табигать
бүләк иткән яз бизәкләренең иң күркәмнәренең берсе — “Илһам чишмәләре” шигърият
фестивале. Ул бездә бөтен тирә-юньнән агучы бик күп инешләрдән, чишмәләрдән
торучы киң шигъри елга булып җәелә.

____3нче кунак__________________________________________________________

Муз.
номер______________________________________________________________

А.б. Биик әле, онытылсын

Тормышның
мәшәкате.

Биеп
туа күңел дәрте,

Тәндә
кала сихәте.

“Татар кызы биюе”.
Башкара

А.б. Безнең яклар гел чишмәле, җырлы,

Бәллүр чишмә, Сөю чишмәсе…

Шул чишмәләр суын эчеп үс тә

Моңлы булмый тагын нишләсе?

Безнең яклар гел чишмәле, җырлы,

Тау чишмәсе, Илһам чишмәсе…

Адым саен изге чишмә тибә,

Шагыйранә булмый нишләсе?

Сәхнәгә гимназиянең
каләм тибрәтүче укучыларын чакырабыз. Рәхим итегез.

Йолдыз Гатиятуллина

Виолетта
Насибуллина

Эльвира Дзюина

Муз. номер

А.б. Күпме чишмә бергә кушыла да

Агып
китә елга, дәръялар.

Шуңа
монда гына ямьле язлар,

Монда
гына шигъри дөнья бар.

Ил1ам
чишмәң суын чиләгемә

Мөлдерәмә
салдың, жәлләмәй.

Канат
куйдың миңа, дәрт өстәдең

Шигъри
чишмәм башы — Бәләбәй!

Сәхнәгә
шәһәребезнең мөхтәрәм шагыйрьләрен чакырабыз:

Хәмит Сәйран, Зәйфә Салихова

А.б. Туктый иде узып баручылар

Пианино
моңы ишетеп.

Оча
иде кебек сандугачлар

Мең-мең
төрле телдә сайрашып.

_____________________________________________
Башкара “Бәләбәй — балачак планетасы” конкурсы лауреаты

А.б. Сүзне гимназиянең каләм осталарына
бирәбез:

Ф.Х.Махмудова

А.б. Җырлар өчен килдек без бу җиргә

Җырламаган
йөрәк яналмый.

Җырламаган
йөрәк – йөрәк түгел,

Моңланмаган
йөрәк кирәк түгел,

Җырламыйча,
дуслар ярамый.

Сәхнәбез түренә
шәһәребезнең күренекле сәхнә йолдызларын Урал-батыр халык иҗаты үзәге артисларын
чакырабыз.

__“Берләшик!” Рәзидә Ибатуллина.

___Татар халык
көйләре тезмәсе. Гармунчылар төркеме___

____________________________________________________

А.б. Хөрмәтле кунаклар! Очрашуыбызның
соңгы минутларын “Туган тел” җыры

дәвам итә.

А.б. Сезнең белән очрашу минутлары
сизелми дә үтеп китте.

Без сезгә рәхмәтебезне белдереп, тагын очрашуны көтеп, саубуллашып
калабыз.

Күңелегез түрендә һичкайчан

Өмет кояшы сүнмәсен.

Бәхетле язмыш йолдызы

Гомер күгеннән китмәсен.

Сезнең тормыш юлларыгызда

Очрамасын киртәләр.

Гел бәхетләр һәм шатлыклар

Алып килсен иртәләр.

Источник

Башлангыч сыйныф укучыларыны? актив эзл?н? эшч?нлеген оештыру.
Инновацион педагогик методлар арасында проект методы (эзл?н?ле эшч?нлек) аерым урын алып тора. Проект – нинди д? булса проблеманы ?йр?н? ??м аны? гам?ли н?ти??сен к?рс?т? ?чен укучыларны? м?ст?кыйль эшч?нлеген? нигезл?нг?н укыту методы.Белем ??м к?некм?л?рне, м?ст?кыйль, и?ади эшли бел?не, анализларга, ?з эше?не? н?ти??сен б?ял?рг? ?йр?т?г? башлангыч сыйныфларда нигез салына. Эзл?н? к?некм?л?ре аша кече яшьт?ге м?кт?п баласыны? и?ади — интеллектуаль потенциалын ?стер? максат итеп куела.Бурычлар билгел?н?:
1. Кече яшьт?ге м?кт?п укучыларын ?йр?н?ле – эзл?н?л?рг? ?йр?т?.
2. Балаларны? и?ади эзл?н? активлыгын ?стер?.
3. Ф?н бел?н кызыксыну уяту.
4. Укыту – т?рбия процессына ата-аналарны ??леп ит?.
Проектны сайлаганда ??рвакыт укучыны? кызыксынуы ис?пк? алына. 1 сыйныфтан ук “ эзл?н?без”, “тикшер?без” с?зл?рен? к?нектерел?. Проект эше бернич? этаптан тора:
1. И? элек тема т?къдим ит?.
2. Эшне? гомуми юн?леше, максатлары , бурычлары а?лату,?т?? вакыты билгел?н?.
3. Тикшер? гипотизасы.
4. Эзл?н?не оештыру. Укучылар т?ркемн?рг? б?лен?, ?ит?кчел?р сайлана.
5. ?з проекты?ны яклау.
1-3 сыйныфларда эш коллектив характерда була. Тема да укытучы тарафыннан т?къдим ител?, л?кин ??рбер укучы ?з хезм?тен керт?.Бу балаларны коллективта эшл?рг? ?йр?т?. 4сыйныфта бала инде ?зен? кызыклы теманы сайлый бел?. Укытучы а?а сораулар ярд?менд? булыша:
— Ми?а бигр?к т? н?рс? кызык?
— Мин н?рс? бел?н ш?гыльл?нерг? телим?
— Буш вакытларымда мин н?рс? бел?н ш?гыльл?н?м?
— Нинди предметлар буенча минем билгел?рем бик яхшы?
— Н?рс? турында мин к?бр?к белерг? телим?
— Мин н?рс? бел?н горурлана алам?…
Шушы сорауларга ?авап тапкач, бала укытучы бел?н ки??ш? ала, тема сайлый. Эзл?н?ле проект методы укучыны китап , вакытлы матбугаттан файдалана белерг? ?йр?т?. Бала эшен? ?лк?нн?р д? битараф калмавы кир?к. Ул ?зене? файдалы , алдагы укуына кир?кле эш бел?н ш?гыльл?нг?нен тойсын. Укучыга ярд?мг? т?рле к?рс?тм?л?р бирерг? була:
1.Уйла: бу турыда син н?рс? бел?се?? Бу турда син нинди фикерл?р ?йт? аласы?? Белг?нн?ремн?н чыгып, мин нинди н?ти?? ясый алам?
2. Китаплар ??м вакытлы матбугат аркылы м??им дип санаган информацияне язып ал.
3. Бу турыда башка кешел?рд?н сорап белеш, тапкан материалны язып куй.
4. Телематериаллардан файдалан ??м га??пл?ндерг?н н?рс?л?рне язып куй.
5. Интернеттан файдалан ??м компьтердан тапкан я?алыкларны язып куй.
6. К?з?т. Кызыклы к?з?т?л?ре?не язып куй.
7. М?мкинлек булганда с?ер тоелган фактларны фотога т?шер.
8. Эксперемент ?тк?р. Аны? планын ??м н?ти??л?рен яз.
??р тикшер? эше якланырга тиеш. Моны? ?чен алдан х?зерлек алып барырга кир?к. Х?зерлек этабы ?з эчен? ала :
1.Биремн?н т?п т?шенч?не билгел??
-Мисал китереп а?лату
— сур?тл??
— характеристика бир?
— чагыштыру
— аерымлыкларын табу.
2. К?ренеш ??м вакыйгаларны классификациял??.
3. Т?п идеял?рне м??имлегенн?н чыгып урнаштыру.
4. Чагыштыру
5. ?з фикере?не ??м н?ти??не чыгару.
6. Проблеманы д?вам ит? юлларын к?рс?т?.
7. Доклад тексын х?зерл??.
8. Докладны? к?рс?тм?лелеген барлау.
?лб?тт?, балага проектны яклау авыр. А?а укытучы ??м ?ти-?нил?р ярд?мг? кил?. Яклау вакытында ?ти-?нил?рне? катнашуы у?ай н?ти?? бир? ??м м?кт?п бел?н араны ныгыта.
1.Тема сайлау. Без чишм?л?ребезне бел?безме?
2. Максат. Балаларны? авыл чишм?л?ре турында белемн?рен активлаштыру, 3. Бурычлар: экологик белем формалаштыру, туган ?ирг? м?х?бб?т т?рбиял??, чишм?л?рне тасвирлау, аларны сакларга кир?клеген исбатлау, саклау буенча ?з т?къдиме?не керт?.
4. Тикшер? объекты: чишм?л?р. Эзл?н?не 4 нче сыйныф укучылары алып бара.
5. Эзл?н? гипотизасы. Без чишм?л?рне сакламасак, алар корырга м?мкин дип фараз кылабыз.
6. Эзл?н? методы: анализ, сораулар бир?, к?з?т?, матбугаттан информация ?ыю, интернет куллану , эксперемент уздыру.
7. Н?ти??л?р.
Укытучы.Халкыбызда: “Без ?ирне ата-бабалардан мирас итеп алмадык. Без аны кил?ч?к буыннардан бурычка алдык”,- диг?н ?йтем бар. Татарстан Республикасыны? м?йданы- 68 000 кв.км. Сулыкларыны? м?йданы-3 400 кв.км. Безне? республика к?нчыгыш Европа тигезлегенд? ике зур елга – Идел ( ул Татарстан ?ире буйлап 230 км га сузылган) бел?н Чулман (Кама-280 км) кушылган урында урнашкан. Республика территориясе аша Идел, Чулман (Кама), Нократ (Вятка), Агыйдел кебек зур елгалардан тыш, тагын 500 г? якын кечкен? елга ага. Дим?к безне? республикабыз суга бай. Х?зерге заманда к?п кешене? ?енд? краннан су кил?. Шулай булгач чишм?л?р турында проблеманы к?т?рерг? кир?к мик?н? Бу д?ресебезд? “Чишм?л?р – халык й?р?ге” проектын якларбыз, т?ркемн?рне? эшч?нлеген? б?я бирербез, н?ти?? ясарбыз.
1нче т?ркем. Безне? т?ркемд? 3 укучы. Без су турында матбугат битл?ренн?н т?рле материаллар тупладык. ( к?рс?т?).
22 Март-Су к?не
1 апрель – Кошлар к?не,
22 апрель – ?ир к?не,
5 июнь- ?йл?н? – тир?не саклау к?не,
26 сентябрь – Ди?гез к?не,
4 октябрь – Хайваннарны саклау к?не.
(Слайд). Кызыклы м?гъл?м?тл?р.
1 кешег? 1 т??лекк? 500л су сарыф ител?,? галимн?р ?йт?енч? , кешег? к?нг? 250 л су кир?к.
1 кг к?газь ясау ?чен 50-140л,.
1 кг к?мер алу ?чен 3-5 л,
1кг корыч кою ?чен 20-120 л
1 кг д?ге ?стер? ?чен 4000 л
1 кг бодай ?стер? ?чен 900л су кир?к.
Без ?зебезне? эзл?н? объекты итеп Атлар чишм?сен сайлап алдык. Аны? паспортын т?зедек. ( таныштыра).

2 т?ркем. Без ?тил?ребез т?зекл?ндерг?н Г?л??л?р чишм?сене? тарихын ?йр?ндек, паспортын ясадык, презентация ясадык. Чишм?без турында шигырь чыгардык. ( таныштыра).
3 т?ркем. Без авылыбыз чишм?л?ре картасын сыздык. Бу эшт? безг? ?лк?нн?р ярд?м итте.

Чишм?л?ребезг? багышлап иллюстрациял?р ясадык. (??р чишм?не? фотосын, ?зл?ре ясаган р?семн?рне к?рс?т?). М?кт?п укучылары арасында анкета уздырдык ( анкета сораулары бел?н таныштыра). Анкетадан к?ренг?нч?, укучыларыбызны? 75 %ы чишм?л?рне? х?зерге торышы бел?н кан?гать т?гел. Ч?нки чишм? буйларына ч?п ату, пычрату аларны борчый. Без сораштырган ?лк?нн?рне? 82% ы чишм?л?рне? м??имлеген, алардан башка авылны? яме юклыгын ?йтте. К?з?т?л?рд?н чыгып шуны ?йтерг? була: тиресне д? шул ?лк?нн?р ташлый. Алар ташу вакытында яр ишелм?сен ?чен шулай эшл??л?рен ?йттел?р. Безне?ч?, бу д?рес фикер т?гел. Ч?п т?гелг?н чишм? суы ?зене? сафлыгын югалта, чишм?не? серлелегед?, матурлыгы да бет?. Чишм? безг? р?н?еп киб?рг? д? м?мкин.
Укытучы. Йомгаклап шуны ?йт?се кил?: кешене? Ватаны туган туфрактан , суларыннан, табигатенн?н башлана. Саклагыз сез аны, яратыгыз, изгелек эшл?гез.

Источник

Югары Симет «Ромашка» балалар бакчасы тәрбиячесе Нигматова Гөлнәзирәнең район тәрбиячеләре алдында «Авылым чишмәләре. Әбием йолалары» дип аталган ачык семинар эшчәнлеге.

Максат: Балаларны уз авылыңның милли йолалары, чишмәлэре белән таныштыру, туган якның табигатенә, чишмәләренә сакчыл караш тәрбиялэү,табигатькә катнашуыннан соң туган уңай нәтиҗәләрне алдан күрә белергэ өйрәтү,кеше тормышында чишмәләрнең тоткан урыны, әхәмияте турында белем биру. Балалар аңына борынгы милли уен-йолаларны кара- каршы җыр- бию, фольклор аша кертү.

Чишмә тавышы. Чиләк- көянтәләр белән балалар чыгалар.

Исламия: -Карагыз әле дусларым, челтер- челтер килеп чишмәбез безгә сәлам бирә бит. Әйдәгез, чишмә белән исәнләшик, тәмле суыннан авыз итик.

Диләрә: Сәрбикамал әби бу чишмәне “Ургый” чишмә дип атый. Ни өчен икән?

Зәлия: Ә мин беләм. Мул сулы булганга, ургылып акканга курә.

М.Ислам: Әнә күрәсезме, чишмә бит ярты таудан шаулап агып тошә. Шуңа күрә дә ургылып агадыр ул.

Сәрбикамал әби чыга. -Иии, балакайларым, менә бит ничек матур итеп жыелып килгәнсез, рәхмәт яугырлары.

Балалар, бергә: -Исэнме Сәрбикамал әби!

Әби: —Исән- сау, Аллага шөкер бәбкәләрем! Үзегез әйбәт кенә килеп җиттегезме?

Х.Ислам: -Әйбәт әбекәй,әйбәт. Әбекәй, бу чишмә буенда нишлибез соң без?

Сәрбикамал әби: —Менә балакайларым сезне авылыбызның элек- электән килгән изге йоласы белән таныштырасым килеп чакырдым. Чишмә тибеп чыккан урынның изге урын икәнен аңлатасым килде.

Инсаф: -Нинди йола инде ул Әби?

Эби: —Без яшь чакта кар сулары китеп жирләр бераз кипшергәч чишмә буена җыела торган идек.

Илшат: -Анда нишли идегез Әбекәй?

Әби: —Чишмә буен тазарта торган идек улым. Су юлын ача идек. Ир-егетләр улагы тузса алмаштырырлар иде, басмасын тәртипләп куярлар иде. Тирә- ягын чуп-чардан, ботаклардан арындыра идек.

Шамил: -Әбекәй, әйдә без дә чишмә буен чистартыйк.

Әби: -Әйдәгез балакайларым, мин сезне шунын өчен чакырдым да инде. Су юлын ачыйк, чишмә янын чистартыйк.

Жыр: Ургый чишмә.

1.Ургый чишмәнең сулары

Ургылып аксын әле.

Су юлларын ачып куейк

Сөенеп калсын эле.

2.Чут- чут итеп кошлар сайрый

Чишмә буе тал- тирәк.

Матур булсын дисэң әгәр

Чистартып алу кирәк.

3.Тирә- ягы чиста булып

Ерактан балкып торсын.

Хәрбер узган юлаучыны

Үзенә тартып торсын.

-Менә рәхмәт балакайларым. Чишмә буйларын чистартып тору изге эшләрдән санала. Ә изге эш эшләгәч күңелгә ничек була?(Рәхәт була) Сезгә дә рәхәт булдымы? (Әйе әбекәй)

Илшат: -Әбекэй, минем дә Дәү әтием Сөләмбәй чишмәсен чистартты, матурлады, койма тотты.

Әби: -Әйе балам беләм. Изгелек кылган кешенең күңеле дә изге була аның. Кул- аяклары сызлаусыз булсын! Шуңа күрә дә ул чишмәне хәзер Илдар чишмәсе дип атап йортәләр бит. Ә сез авылыбыздагы башка чишмәләрнең атамаларын беләсезме соң? (беләбез Әбекәй, беләбез)

(экранда чишмәләр чыгып бара)

Диләрә: Безнең авыл –бай авыл!

Күп аның чишмәләре.

Күңелләргә ял бирәдер

Аларның челтерәве.

Хас-в Ислам: Әби, Хапса, Хаҗивәли,

Хәлиулла чишмәсе.

Ургылып ага Ахунҗан.

Тирәсенә килеп баскач

Бер дә килми китәсе.

Мул-в Ислам: Шәми тавы астында,

Шәми бабай коесы.

Бире килгәч Бәдри Әби,

Хэм Сөләмбәй чишмәсе.

Исламия: Закир чишмәсе тын гына

Челтерәп агып ята.

Тегермәнче Вәчкәнеке

Ерактан балкып тора.

Зәлия: Илдар, Илнур, Динар абый

Чишмәләргә җан өрә.

Изге гамәлләре өчен,

Рәхмәт әйтәсе килә.

Әби: Иии, рәхмәт яугырлары, бик күп беләсез икән бәбкәләрем. Менә без яшь чакта тагын бер матур йола бар иде. Чишмә буйларын тазартканнан соң бар яшь жилкенчәк су буена уенга җыела торган идек.Ии куңелле булыр иде дә соң!

Исламия: -Әбекәй, без дэ уеннарны беләбез. Әйдәгез «Ал кирәк, Гөл кирәк» уенын уйныйбыз. Бал-р:-Әйдэгез! (кара каршы басалар, җырлыйлар)

Малайлар: —Ал кирәк, гөл кирәк

Сезгә нинди җыр кирәк.

Сезнең алда җырлау өчен

Сандугач теле кирәк.

Кызлар: Ал кирәк, Гөл кирәк

Алсу булса да ярый.

Сандугач теле кирәкми

Үз телегез дә ярый.

Малайлар хор белэн: Ал кирәк, гөл кирәк

Бездән сезгә кем кирәк?

Кызлар: Ал кирәк, гөл кирәк

Безгә Илшат дус кирәк.

Малайлар: Илшатны нишләтәсез?

Кызлар: Җырласын!

Илшат:-Әйдәгез инде дусларым, миңа булышыгыз. Бергә җырлыйк.

Җыр: Дүдәк- дүдәк.

1.Йөгерә үрдәк, йөгерә каз

Боты озынга курә.

Без кызларны яратабыз

Бите кызылга курә.

Куш: Әй дүдәк, дүдәк, дүдәк,

Басма өстендә каз- үрдәк.

М: Кыйгак- кыйгак

К: Бак-бак-бак – бак

Басма өстендэ каз- үрдәк.

2. Йөгерә үрдәк, йөгерә каз

Кала эзеннән тамга.

Үтә матурларны сайлап

Урта матурдан калма.

Кызлар: Ал кирәк, гөл кирәк

Сезгә нинди кыз кирәк?

Безнең кебек матур кызлар

Бу дөньяда бик сирәк.

Малайлар: Ал кирәк, гөл кирәк

Бездәй егетлэр сирәк!

Безнең кебек батыр егет

Бу дөньяда бик кирәк!

Кызлар , хор белэн : Ал кирәк, гөл кирәк

Сезгә нинди кыз кирәк?

Малайлар: Ал кирәк, гөл кирәк

Безгэ Диләрә кирәк.-

Малайлар: -Санамыш әйтеп курсәтсен!

Диләрә: Ак бүрегем бар дисең, нигэ аны кимисен?

Сөйгән ярым бар дисең, нигэ аны сөймисең?

Су буенда тал- тирәк, бездәй кызлар бик сирәк

Озын буйлы егетләргә, кыска буйлы кыз кирәк.

Малайлар: Челтерәп аккан чишмәдә

Бармы яулык юганың?

Сезнең кебек җан дусларның

Онтыласы юк аның.

Кызлар: Су буенда чишмәдә

Чайкыймын керләремне.

Сез дусларыма сөенеп

Уткәрәм көннәремне.

Малайлар: Ал кирәк, гөл кирәк

Сезгә бездән кем кирәк?

Кызлар: Ал кирәк, гөл кирәк.

Безгә Муллагалиев Ислам кирэк!

Малайлар: Исламны нишләтәсез?

Кызлар: Тизәйткечләр әйтеп бирсен.

М.Ислам: Саран Сара сарыкларга саламны да санап сала. Егетлэр, булышыгыз!

Х.Ислам: Синең мускул мускулмыни, мускул тугел ул- мыскыл!

Менә Мостафа мускулы- мускул дисэн дэ мускул!

Илшат: Эчтем эчтем су эчтем.

Чәй эчмичә су эчкәнгә.

Бик авырта шул эчем.

Шамил: Андый төймә Ләбидәдә дә бар, Нәфисәдә дә бар.

Марсель: Абагага бага-бага, башым бәрдем баганага.

Инсаф: Җылы җәйнең көннәрендә Җәймә тау итәгендә

Җизни кызы Җәүхәрия җиләк җыя чиләгенә.

Диләрә: Ә мин рус телендә беләм.

Егетләр: -Сөйләп җибәр.

Диләрә: Белый снег, белый мел. Белый зайчик тоже бел. Только белка не бела. Белой вовсе не была. Кызлар, булышыгыз!

Исламия: Бык- бык тупогуб. Тупогубенький бычок! У быка бела губа была тупа!

Зәйнәп: У Сашки в кармашке шишки да шашки.

Нәзилә: Наш полкан попал в капкан.

Алинә: Сало было.Стало мыло.

Зәлия: У Маши на кармашке-маки и Ромашки.

Әби: Иии, замана балалары шул бәбкәләрем, әллә ниләр беләләр рәхмәт төшкерләре.

Малайлар: Ал кирәк, гөл кирәк.

Алсу булса да ярый.

Кызлар: Сандугач теле кирәкми

Үз телегез дә ярый.(малайлар биюе.татарча)

Бию: Су юлында. Эх көянтә- чиләгең.

Илшат:-Рәхмәт сиңа Әбекәй! Минем бар кешегә әйтәсем килә.

Әй кешеләр! Тыңлагыз сез! Чишмәләрне саклагыз сез! Улакларын ватмагыз сез! Чишмә янын чистартыгыз!

Бабайларның, әбиләрнең,

Йолаларын, гадәтләрен

Онытмагыз, саклагыз сез!(

Зәлия: Кыш та, яз да, жәй дә, көз дә

Шаулап аксын чишмәләр.

Чишмәләр агып торсалар

Авылыбыз да яшәр.

Алинә: Табигатьнен күзе диләр

Шаулап аккан чишмәне.

Авылыбызның йөзе матур.

Авылыбыз-чишмәле!

Зәйнәп: Чишмә суы шифалы ул.

Бисмилласыз эчмәгез.

Яратып, кайгыртып торсак,

Гөрләп агар чишмәбез.

Нәзилә: Челтер- челтер чишмәбез!

Ярдан балчык ишмәгез!

Суны шуннан эчегез!

Башка жирдән эчмәгез!

_Иии, бәбкәләрем шул, никадэр изге эшләр башкадык сезнең белән рәхмәт яугырларым. Чишмәгә юлны оныта күрмәгез бәбкәләрем. Чишмәләрне карап, саклап, тәртипләп тору сезгә кала бәбкәләрем! Чишмә суы бик шифалы, бик пакъ ул. Борынгылар чишмәгә теләкләр теләп тәнкәләр салганнар.Теләкләре кабул булган. Әйдәгез алмаларым, без дә теләкләр телэп тәнкәләр салыйк әле.

_Бәхетле булсак иде!(Әби тәңкә сала)-Акыллы булсак иде(тәңкә сала) –Сәламәт булсак иде(тәңкә сала)(Амин әйтеп битләрен сыпыралар)

Әби: Ай рәхмәт,бәбкәләрем, яшь чакларыма кайткандай булдым сон.Матур уен-йолаларыбызны беләсез икән әле, Аллага шөкер. Йола дигәннән тагын бер борынгы матур йолабызны әйтеп китим әле. Менә яшьләр яратышып кавышканнан соң, никахның икенче көнендә, яшь киленне чиләк- көянтәләр белән Чишмә юлы курсәтергә алып тошә торганнар иде. Теләкләр теләп чишмәгә тәңкәләр сала торганнар иде. Яшь киленнең суын чайпалтмыйча матур итеп кайтуларын курсәгез сееез. Ул чәч үргечендәге чулпылары чылтыр- чылтыр килеп торыр иде. Әйдәгез әле минем арттан, менә шулааай. (бию) Шулай балакайларым. Тормышлары да чиста, матур булсын дип очраган бер кеше яшь киленнең чиләгеннэн су эчәр иде. Менә шулай. Суны чайпалтмыйча матур итеп кенә алыгыз. Элеккеге матур гадәтләребезне онытмыйк. Дәвам иттерик.

(көй астында балалар залдан чыгып китәләр)

Источник

Саекмас рухи чишмэ
(Китап соючелэр конкурсы)
                                               «Китаплар белэн  шогыльлэну яшьлекне туендыра,
                                           картлыкнынкунелен кутэрэ, бэхетне бизи, бэхетсезлек
                                           килгэндэ сыену урыны була хэм юата,ойдэ чакта
                                           шатландыра,  ойдэн читтэ булганда комачауламый».
Цицерон.
II курс укучылары белэн уткэрелгэн «Китап соючелэр» конкурысынын девизы итеп
безнен эрага кадэр яшэгэн рим язучысы Марк Туллии Цицероннын менэ шушы сузлэрен
алдык.
Ул менэ шундый план нигезендэ уздырылмы:
1. Матур эдэбиятнын кеше тормышындагы эхэмияте (жаваплы: эдэбият
укытучысы).
Г.Тукайнын «Китап» шигыре (китапханэче).
Татар милли китапханэсе турында мэгълуматлар (китапханэче).
2.
3. Конкурс сораулары  (китапханэче).
4. Конкурс йомгаклары (жюри).
5.
Конкурснын максаты тубэндэгелэрдэн гыйбарэт:
Укучыларда матур эдэбиятка, гомумэн, китапка мэхэббэт уяту, аларны
китапханэнен даими укучылары итеп куру, укучыларнын эдэби китапларны ни
дэрэжэдэ белуен тикшеру.
Кичэдэ беренче суз эдэбият
укытучысына бирелэ. Ул ин элек матур
эдэбиятнынтоткан урыны турында сойли. Аннары болай ди: теге яки бу халыкнын,
чорнын яки ботен кешелекнен фэнни, эдэби, философик хэм башка эсэрлэрнен барлык
жыелмасы эдэбия дип атала. Эдэбия узе берничэ торкемгэ буленэ: техник эдэбия,
педагогик эдэбия, фэнни эдэбия, матур эдэбия.
Буген без сезнен белэн матур эдэбия турында суз алып барабыз. «Матур» икэн,
димэк, нэфис, бизэкле, матурлыкны чагылдыра, канэгатьлэну, лэззэтлэну хэм башка
хислэр уята торган эдэбия ул.
Матур эдэбиянын топ максаты – кешелэрнен рухи доньясын баету, аларда характер,
куркэм сыйфатлар тэрбиялэу,
доньяга караш формалаштыру, зэвыкларын
камиллэштеру. Матур эдэбия тормыш козгесе. Менэ ни очен хэркем эдэби эсэрлэрдэн,
эстетик лэззэттэн тыш, узен борчыган сорауларга жавап эзли.
Матур эдэбияны яратучылар тормышка икенче куз белэн карыйлар, яхшы белэн
яманны, актан караны аералар. Китап укучыларга инша язарга ярдэм итэ, тел байлыгын
устерэ. Хичшиксез, матур эдэбия кеше тормышында гаять зур эхэмияткэ ия.
Хэзер куренекле кешелэрнен фикерлэре белэн танышыйк: «Китап – бакча ул, андагы язучылар шул бакчанын голлэре».
(К.Насыйри)
«…Син кулына китап алдын. Сизденме – анын шаклыгын ачканда
син гузэл бер доньянын ишеген ачтын».
(Г.Бэширов)
«Беренче битен ачканда татлы хыялга чумдырган,
сонгы битен япканда рухынны баеткан китап яхшы була».
(Амос Олкотт)
Г.Тукай да укырга бик яраткан. Анын шундый боек шагыйрь булып китувенэ
китапларнын да ярдэме тигэн. Ул бик боеккан, узузен кая куярга белмэгэн
минутларында кулына китап алган хэм аны укып юанган узе дэ китап турында менэ
шундый язган. (Китапханэче укый).
Китап.
Хич тэ кунелем ачылмаслык эчем пошса,
Узуземне курэ алмыйча, рухым тошсэ,
Жэфа чиксэм, йодэп бетсэм, бу башымны
Куялмыйча жанга жылы хичбер тошсэ.
Хэсрэт сонра, хэсрэт килеп алмаш – алмаш,
Кнелсез уй белэн хаман эйлэнсэ баш,
Кузлэремдэ кибеп тэ житмэслек булса
Хэзер генэ сызылып – сыгылып елаган яшь,
Шул вакытта мин кулыма кита палам,
Анын изге сэхифэлэрен актарам;
Рэхэтлэнеп китэ шунда жаным – тэнем,
Шуннан гына дэртлэремэ дэрман табам.
Укып барган хэрбер юлым, хэрбер сузем
Була минем юл курсэтуче йолдызым;
Сойми башлыйм бу доньянын ваклыкларын,
Ачыладыр, нурланадыр кунелем, кузем.
Жинеллэнэм, мэгъсумлэнэм мин шул чакта,
Рэхмэт эйтэм укыганым шул кипатка,
Ышанычым арта минем узуземэ,
Омет берлэн карый башлыйм булачакка.
                                                                                                     Г.Тукай
Укучылар тубэндэге  сораулар бирелэ:
1.
беренче татар китабы кайчан басылган? (1772 нче елнын 15нче июлендэ Петр I
нен хэрби кучмэ типографиясендэ гарэп шрифты белэн татар телендэ Петр I
манифесты басыла. Дмитрий Кантимир татарча тэржемэ иткэн).
2. Китапнын нэрсэдэн торганын (топ элементларын) кайсыгыз эйтэ ала? (Тышлык,
титул бите, форзац, кереш суз, аннотация, иллюстрация, эчтэлек ахры). Тубэндэге озек кайсы китаптан? Авторы кем?
3.
Ул да исэн,мин дэ исэн, – диде Албуга, куеннан ботине чыгарып.
Син… Исэн, диде Алтын – Бортек, анын кузлэренэ, узгэргэн йозенэ карап. – оч ел
узгач без инде синен исеменне дэ телгэ алмый башлаган идек.
Албуга ботине муеннан салдырып алды.
Мэ, инде узен сакла, диде ул.
Синдэ торсын. Ул сине гел саклап йортер, Алтын –Бортек.
Миннэн сон ул безнен улыбызга калырмы? – диде Албуга.
Ул минем кызыма калачак, диде Алтын – Бортек, безнен кызыбыз бар.
(«Сызгыра торган уклар», Н.Фэттах).
4.
«Фронтовиклар», «Яра», «Голэндэм туташ хатирэлэре» китапларнын
авторлары кем? (М.Мэхдиев, А.Гыйлэжев, Э.Еники).
Г.Эпсэлэмовнын ин таралган эсэрлэрен эйтеп китегез. Бу эсэрлэрнен топ
геройларын санагыз. («Ак чэчэклэр» Эбузэр Гиреевич, голшахидэ, мансур, Янгура,
Юмартша х.б., «Алтын йолдыз» Хажэр , Галим, Монирэ, Лэлэ, Хафиз, «Газинур»
Газинур, Миннурый).
6. Китап турында мэкальлэр эйтегез.
Китап белем чишмэсе.
Китап бер нэселнен икенче нэселгэ калдырган мирас.
Китап – тормыш козгесе.
Китап укысан белемен артыр, укымасан – белгэнен дэ онтылыр.
Китап – галим, телсез могаллим.
Китапсыз ой – тэрэзэсез булмэ.
7. Бу озек кайсы эсэрдэн? Авторы кем? Эсэргэ кыскача анализ ясагыз.
«Узам!» диде тешлэрен кыскан Мидхэт. «Уздырмыйм!» дип пышылдап янак
сояклэрен сынар дэрэжэгэ китереп кыскан Хэйдэр.
Машиналар бер – берсенэ тия язып калалар, ике арада зэнгэр су очкыннар сибелэ.
Инде урта юлдга ерак та калмады… Очып диярлек барган шэпкэ ике машина икеседэ
казылган жиргэ борыннары белэн барып тортелделэр.
(«Этэч менгэн читэнгэ» А.Гыйлэжев).
8. Г.Ахуновнын «Хэзинэ» романындагы топ геройлар Арслан хэм Кэрим
образларына характеристика бирегез. Романдагы Фэйрузэ сезгэ кайсы яклары белэн
ошады? Аны Монэвэрэ белэн чагыштырыгыз.
9. Шушы китапнын исемен хэм авторын эйтегез?
«Э минем кунелдэ коне буе давыл котырды. Кичкесен кайтырга чыккач та, башымда
шул уй гына булды. Уйлан – уйлана чишмэ янына да килеп житкэнмен. Чишмэгэ карап
кызыгып куйдым». «Чишмэ, чишмэ! Комеш суы йогерек чишмэ! Кая ашыгасын! Бераз туктап тор! Минем серлэремне тынла! Минем алда катлаулы мэсьэлэ тора. Мина
ничек уз – уземне табарга?
Бу тормыш тоташ карурманнан торамыни сон? Юлым янадан карурманга алып керэ.
Узем юллар чатында калды. Барыр юлым икегэ аерылды. Шунын кайсысыннан китсэм,
ялгышмам микэн?
Ике сукмактан икесе. Фэрит хэм Рафаэль… Берничэ коннэн жавабым эзер булырга
тиеш.
Хатаны ясавы тиз, тозэтулэре ай – хай авыр!».
(«Эллэ ялгышым, эллэ язмышым» В.Касыймова).
Югарыда язылганнарга карап, сез Динарага нинди кинэш бирер идегез? Уз
фикерлэрегезне эйтегез.
10. Китап турында нинди табышмаклар белэсез?
Кабат – кабат катлама, акылын булса ташлама.
Юк аягы, юкк узе,
  Сойли, ойрэтэ узе.
  Телгэ аннан оста юк,
  Аннан якын дус та юк.
Агач тугел, яфраклы,
  Тун тугел тегелгэн.
  Кеше тугел, сойли ул,
  Житмеш торле тел белэн.
11. Г.Исхакый нинди язучы? Сез анын нинди эсэрлэрен белэсез? (Милли язучы.
«Зиндан», «Телэнче кыз», «Кэжул читек»).
12. Татарстан Милли китапханэсе турында кыскача мэгълуматлар.
1865 нче елда Казанда халык китапханэсе эшли башдый. 1906 нче елнын февралендэ
китапханэдэ моселманнар очен аерым булэк ачыла. Бу, элбэттэ татар халкы очен зур
вакыйга була. Башта элеге булектэ 915 исемдэге 1277 китап санала. Тора бара ул
татарча – гарэпчэ китаплар белэн байый, тулылана.
1913 нче елнын 25 нче ноябрендэ китапханэ комитеты татар хатын – кызларына
моселман булегенэ керергэ рохсэт биргэн карар чыгара. Хатын – кызларга якшэмбе
коннэрендэ кондезге 12дэн 16 сэгатькэ кадэр китапханэдэ ирекле кереп момкинлеге
туа.
1919 нчы елда моселман булеге бу китапханэ М.Вахитов исемендэге Ерак
Кончыгыш китапханэсе дип йортелэ башлый.
Татарстан милли китапханэсе 1995 нче елда узенен 130еллыгын бэйрэм итте.

Источник

^ТР Әлмәт муниципаль районы

“Иске Михайловка урта мәктәбе”

Проект эше

Чишмәләргә сакчыл караш

Эшне башкардылар: Гыйләҗев Айнур, Алмакаева Розалина

Проектның җитәкчесе: Хаҗиева Зөһрә Ахияр кызы

2019

Эчтәлек

Кереш 3

1. Нәрсә ул чишмә? 4

2. Туган авылым чишмәләре 5

3. Йомгаклау 14

Кулланылган әдәбият 15

Кереш

Чишмәләр иле син, Туган як!

Еракка китмәгез, су сорап.

Бу җирдә таулардан көй алып,

Чишмәләр яшиләр чылтырап.

Ә.Исхаков.

Туган як! Туган җир! Туган туфрак! Туган төбәк! Туган табигать! Һәрбер кеше өчен нинди газиз, тирән мәгънәле сүзләр! Алар һәркем йөрәгендә яши һәм вакытлар үтү белән тагын да байый, тулылана, ачыграк төс ала бара. Туган якның бай тарихы һәм культурасы, табигате һәм көнкүреше – болар барысы да кече яшьтән үк безнең тормышыбызның бер кисәгенә әверелә.

Табигать – кешеләргә гаҗәеп хәзинәләр биргән. Сый-нигъмәтләр белән туендыручы кара туфрак, чиста һава, эчәр су. Болар – бәяләп бетергесез байлык: берсе генә булмаса да, җирдә тормыш юк.

Чишмәләр – тереклек чыганагы, җир куенының җиденче катламнары аша бәреп чыгучы саф су. Иделебез, Кама, Нократ, Агыйделләр үзләренең мул сулары белән чишмәләргә бурычлы бит. Һәр елга башы – чишмә, ә инеш – елгалар диңгезләрне тулыландыра.

Мин 4 нче сыйныфны тәмамлагач, мәктәптә оештырылган лагерьда ял иттем. Анда безнең әйдаманнарыбыз булып өлкән сыйныф укучылары булды. Безнең лагерьның исеме “Ромашка” иде, һәм ул экологик сукмак рәвешендә ясалды. Без һәр көнне шуларның бер сукмагыннан үттек. Лагерьдагы бер көн, әлбәттә, чишмәләргә багышланган иде. Ул сукмакны безгә әйдаман Розалина күрсәтте. Менә шул көннән алып чишмәләр белән кызыксынып киттем. Хәзерге вакытта минем кызыксынуым тагын да артты. “Чишмәләрне барлау” проект эше билгеле булуга, без, җитәкчем Зөһрә Ахияр кызы белән “Чишмәләргә сакчыл караш” дигән теманы сайладык. Укытучым минем чишмәләр турында тагын да күбрәк белергә, эзләнергә теләвемне хуплады һәм Розалина белән бергә бу эшкә алынырга тәкъдим ясады. Бу теләгемне дусларым да хуплады. Якында гына урнашкан “Ирекле” һәм «Родник-колодец» дигән чишмәләргә алар белән бергә бардык. Ә калган чишмәләрнең аралары ерак булу сәбәпле, миңа абыем булышты.

Зур кызыксыну белән без эзләнү эшенә тотындык. Ни өчен бу теманы сайладык соң без? Нәрсә соң ул чишмә? Һәр кешенең өендә суы, ишегалдында коесы бар. Хәзерге вакытта кешеләргә чишмәләр кирәкме? Каян барлыкка килгән бу чишмәләр? Кем аңа җан өргән? Кемнәр бу чишмәләрне төзекләндереп тора? Татар халкында чишмәләргә бәйле нинди гореф-гадәтләр бар? Шушы сорауларга җавап табу максатыннан без әлеге эзләнү эше белән шөгыльләндек.

Тикшерү эшенең темасы – “Чишмәләргә сакчыл караш”.

Теманың актуальлеге – Табигатькә сакчыл караш булдыру, туган авылымның чишмәләрен барлау, атамаларның килеп чыгу тарихын белү.

Эзләнү объекты – Туган авылым чишмәләре.

Эшне башкардылар – Гыйляҗев Айнур, Алмакаева Розалина.

Проектның җитәкчесе – Хаҗиева Зөһрә Ахияр кызы.

Эзләнү максаты – Чишмәләр турында күбрәк белү, туган авылымда урнашкан чишмәләрнең килеп чыгышы турында төрле чыганаклардан файдаланып, мөмкин кадәр күбрәк материал туплау һәм өйрәнү. Чишмәләрнең торышын тикшерү.

Бурычлары:

1. Күркәм йолаларны барлау.

2. Авылым чишмәләренең килеп чыгышы турында өлкәннәрдән сораштыру.

3. Җыелган материалны проект эшенә туплау.

Гипотеза:

Чишмәләр турында күбрәк белү, авылым чишмәләре турында кызыклы материал табып башкаларга җиткерү.

Эзләнү методлары:

1. Интернет чыганакларда казыну.

2. Чишмәләргә сәяхәт.

3. Өлкән кешеләрдән авылымдагы чишмәләрнең килеп чыгышын, атамаларының нәрсә аңлатуын сораштыру.

6. Нәтиҗә чыгару.

1. Нәрсә ул чишмә?

Ата-бабаларыбыз суның кадерен белгәннәр, зурларын һәм кечерәкләрен дә аерым атама белән йөрткәннәр. Ә нәрсә соң ул чишмә? Җир астыннан агып, бәреп чыга торган су чишмә дип атала. Чишмәләр кечкенә генә булсалар да, табигатькә җан кертүчеләр, елга, күл, инеш, диңгез һәм океаннарга тормыш өрүче.

Безнең Болгар бабаларыбыз да үз авыл, шәһәрләрен нәкъ менә чишмә, су буйларына корганнар, суның кадерен белгәннәр. Чишмәләрне халык гомер-гомергә яраткан, кичке уеннар су буенда үткән. Көянтә чиләк белән су буена төшкән кызларны егетләр күзләгән. Һәр авылның иң хөрмәтле картлары чишмәләрне карап, барлап торганнар, кизләүләргә (чишмәләргә) кибәргә ирек бирмәгәннәр.

Чишмәләр – чисталык, сафлык, пакълек билгесе дә.

Чишмәне халык изге урын дип исәпли. Чит җирләрдә яшәүче авылдашларыбыз, туган якларына кайткач, иң беренче чишмә янына баралар. Чөнки Туган ил, туган нигез, туган авыл нәкъ менә шул чишмә буйларыннан, кое тирәләреннән башлана да инде.

Һәр якның, һәр авылның тәмле, шифалы сулы чишмәләре була. Авыл үзенең чишмәләре белән матур да, бай да инде ул. Чишмә буйларында шомырт, карлыган, гөлҗимеш, балан агачлары үскән. Боларның барысы да кеше өчен, кешеләрнең бәхете өчен табигать тарафыннан бүләк итеп бирелгән. Без дә туган авылымның чишмә суларын эчеп үстек. Шуңа да ул безгә газиз һәм кадерле.

2. Туган авылым чишмәләре

Безнең туган авылыбызның исеме Иске Михайловка. Авылның табигате аеруча матур, чөнки аның тирә ягында урманнар урнашкан. Ә урманнарның кырыенда чишмәләр челтерәп ага. Каян барлыкка килгән бу чишмәләр? Кем аңа җан өргән? Кемнәр бу чишмәләрне төзекләндереп тора? Үзебезне кызыксындырган сорауларыбызга җавап эзләп, чишмәләр янына юл тоттык. Эйтеп китәргә кирәк, безнең җирле үзидарә берничә авылны үз эченә ала. Менә алар: Ирекле, Иске Михайловка, Наратлы, Юкәле, Болгар, Байлар, Гөлбакча, Кәске һәм Мөгезле елга. Шунысы кызыклы, авыллар тезелеп утыралар. Бу аңлашыла да, чөнки монда чишмәләр, инешләр, бүәләр күп булган. Ә элекке халык кайда су күп, шул җирләргә урнашырга тырышкан. Күпчелек чишмәләр үз авылының исеме белән аталган.

Иске Михайловка үзидарә җирлегендә урнашкан чишмәләрнең исемнәре

№	Исеме	Урнашкан урыны	Территория
1	Бәллүр чишмә (хрустальный родник)	Ирекле авылы	107 кв/м
2	Ирекле чишмэсе	Ирекле авылы	224кв/м
3	Нурулла чишмэсе	Байлар авылы	224 кв/м
4	Исемсез	Мөгезле Елга авылы	160кв/м
5	Урман чишмәсе (хәзерге вакытта Юкәле чишмәсе)	Юкәле авылы	160,5 кв/м
6	Родник-колодец	Иске Михайловка авылы	227кв/м
7	Исемсез	Гөлбакча авылы	224,3 кв/м
8	Кәске	Кәске авылы	224,3 кв/м

Чишмәләрне барлап кайткач, җавап тапмаган сорауларыбызны юллап, без үзебезнең мәктәптә урнашкан музейга юл алдык. Андагы авыл тарихы язылган альбомнарны актардык. Кызганычка каршы, мәгълүматлар юк диярлек. Чишмәләр турында күбрәк белү өчен авылда туып, күп еллар шушында яшәгән кешеләр белән очраштык.

Ирекле чишмәсе

Күңелебезгә иң охшаган чишмәләрнең берсе “Ирекле” чишмәсе булды. Бу чишмә куәтле саф су ташкыны булып җирнең калын катламыннан ургып чыга. Ирекле авылына бик якын урнашкан.

Без килгәндә авыл кешеләре белән берлектә авыл җирлеге үзидарә советы рәисе Илсур Мансур улы да бар иде. Ул безгә кыска гына итеп, чишмә турында үзенең белгәннәрен сөйләп алды.

Гадәттәгечә, чишмә бәреп чыккан җиргә кешеләр килеп урнашалар. Шунда Гәрәй исемле кеше чишмәне торгыза, аның эшен оныгы Миргәт исемле кеше дәвам итә. Ирекле чишмәсен карап, чистартып тора. Аның өе чишмәгә бик якын урнашкан. Кызганычка каршы, хәзерге вакытта Миргәт абый да мәрхүм инде.

Мухамадъярова Сәрия Гәрәй кызы шушы авылда 1958 елда туган кеше. Менә ул безгә нәрсәләр сөйләде: “Мин “Ирекле чишмәсе” янына бик еш йөрим”, — дип башлап җибәрде ул сүзен. Ул безгә Шайхиев Шайхрам дигән кеше турында сөйләде. Бу кеше бер көн дә калдырмыйча чишмә янына килеп йөргән һәм аның чисталыгын саклаган. Шушы чишмә янына килеп догалар укып китә торган булган. “Миңа чишмә аның истәлеге буларак кадерле”, — ди ул.

Бу чишмә чиста, төзек. Ял итү өчен унайлы.

Иске Михайловка авыл чишмәсенә юл тоттык. Соңгы елларда сулыкларны, бигрәк тә чишмәләрне төзекләндерүгә, тәртипкә кертүгә игътибар артты. Мәктәп коллективлары, авыл җирлеге дә әлеге изге эштән читтә калмадылар. Быел да чишмәне яңарту буенча эшләр эшләнде. Бу чишмәгә “Родник-колодец” дигән исем бирелгән. Исем русча. Бу юкка түгел. Авылыбызның тарихына кереп китсәң, монда иң беренчеләрдән булып Михайло дигән рус кешесе үз гаиләсе белән килеп урнашкан була. Авылыбызның исеме дә шуннан алынган.

Колодец — кое дигән сүз. Башка авыллардагы чишмәләребезнең барысы да җирдән тибеп чыгып, торбалар аша улакларга аксалар, ә бу чишмәнең суы башта коега җыела торган булган. Аннары гына агып чыккан. Кызганычка каршы, бүгенге көндә бу чишмә корыган. Аның ял итү урыны гына калган.

Юкәле чишмәсе

Без чишмәләрне барлап йөргән вакытта кайбер тәртипсезлекләргә дә очрарга туры килде. Юкәле чишмәсенә баргач, башта аның иркен, чиста, җыештырылган, чүп савытларының булуына игътибар итәсең. Ләкин монда ял иткән кешеләр, нишләптер, үзләреннән калган чүпләрен савытларга түгел, ә аның кырыена гына ташлап киткәннәр. Бу күренеш шундый матур читәннәр белән әйләндереп алынган чишмәнең бөтен матурлыгын юкка чыгара, әлбәттә. Безнең фикеребез шундый: мондый тәртипсезлекне авылда эшләп үскән, авыл табигатенең матурлыгын күреп үскән кеше эшли алмый. Читтән ял итәргә килгән кешеләр, юлчылар үзләреннән соң җыештырып китсәләр мондый күңелсезлекләр булмас иде.

Юкәле чишмәсеннән соң Байлар авылының да чишмәсенә кереп чыгарга булдык. Башта чишмәне таба алмадык. Авылда бер генә урам. Тып-тын, безгә урамда очраган кеше булмады. Йөри торгач, чишмәне таптык, ул яңа төзелгән өйләр артында калган. Чишмә исән. Тау астындарак яшеренеп ята. Әкрен генә аска төштек. Чишмә буйлары чиста, саф һава, суы да тәмле.

Бу чишмә янында күңелне борчыган әйбер шул булды, элек аны караган кеше чишмәне читәннәр белән әйләндереп алган булган, ә хәзерге вакытта ул читәннәрнең кайбер өлешләрен генә күрергә мөмкин.

Безне күреп чишмә янына бер апа килде. Бу Зиганшина Зөләйха исемле кеше. Ул безгә ничек итеп, әтисенең чишмә тапканын, аны ташлар белән уратып алганын, аны чистартып торганын сөйләде. Чишмә хәзер дә аның әтисенең Нурулла исеме белән йөртелә.

Бәллүр чишмә

Алдагы чишмә “Бәллүр чишмә”. Безнең авылда бу чишмәне белмәгән кеше юк. Ул 4 юл чатында урнашкан. Күпме юлчыларны сусаудан коткарган табигый һәйкәл булып тора.

Матурлыгы, бизәлеше белән таң калырлык, кабатланмас архитектура үрнәге булган бу чишмәне төзекләндерүдә “Җәлилнефть” идарәсенең өлеше искиткеч зур. Без аларга рәхмәтле.

“Мөгезле елга” чишмәсе

Эшебезне “Мөгезле елга” чишмәсендә дәвам иттек. Чишмә авылның үзәгендә урнашкан. Авыл кешеләре белән сөйләштек. Беренче очраган кешебез Раеф абый булды. Без үзебезне кызыксындырган сорауларны бирдек. Ул безгә чишмәне “Җәлилнефть” идарәсе төзүе турында сөйләп китте. Бүгенге көндә үзләрен борчыган проблемалар турында да әйтмичә кала алмады. Элек чишмәләр авыл буенча челтерәп ага торган булган, ә хәзер аның суы торба аша килә. Чишмә башын матурлаган вакытта бетон җәелә һәм чишмәнең күп кенә чыганаклары ябыла, юкка чыга.

Алга таба Болгар 2 авылына юл тоттык. Кызганычка каршы, авылда чишмә юк. Ләкин җирдә чишмәнең тибеп чыккан урыннарын күреп кайттык.

Юлыбызны Кәске чишмәсенә таба дәвам иттек. Авыл кешеләре безне бик җылы каршы алдылар. Безгә чишмәгә бара торган юлны күрсәттеләр. Урнашкан урыны безгә бик ошады, тирә-юне бик чиста, ләкин яңартылмаган. Аңа бездән ярдәм кирәк.

Гөлбакча авылы чишмәсе

Гөлбакча авылына баргач, хәйран калдык. Бөтен кеше урамда.

Яңа килеп урнашкан кешеләр авылда чишмә барын белмиләр. Безгә аны күптәннән шунда торучы әрмән милләтеннән булган Ашот исемле абый күрсәтте. Чишмә урман эчендә урнашкан. Чишмәне табуы бик җиңел түгел, чөнки ул ике яр арасында ята. Аны күрер өчен аска таба төшәргә туры килде. Безгә ул кеше чишмә башын да күрсәтте. Анда тагын 3 чыганак барлыгын әйтте.

Йомгаклау

Барлык сорауларыбызга да жаваплар тапкач, без шундый нәтиҗәгә килдек: өйрәнүләрдән, тикшеренүләрдән күренгәнчә, җирлегебездәге чишмәләрнең торышы бик үк начар түгеллеге ачыкланды, ләкин кабер чишмәләр файдаланылмый һәм аларга бездән ярдәм кирәк.

Безгә чишмәләр кирәк. Безнең әби-бабаларыбыз да кадерләгән, хөрмәт иткән аларны. Ләкин табигать байлыгы чиксез түгел. Аны соңгы чигенә кадәр җиткермәскә, табигатькә һич кичекмәстән ярдәм итү юлларын уйларга кирәк. Киләчәктә дә чишмәләргә юл өзелмәсен иде!

Сакчыл караш белән алдагы көндә дә чишмәләрне саклыйк! Туган төбәгенең матурлыгын күрә белүче, суның тәмен тоючы кеше әти-әнисен, тирә-юньдәге кешеләрне ихтирам итә. Аны чишмәләрдән, елга-күлләрдән башка күз алдына китереп тә булмый.

Туган ил, туган нигез, ата-ана, туган авыл, туган төбәктән, туган туфрак суларыннан башлана. Онытмаска иде бу хакыйкатьне!

Әйләнә-тирә табигатькә сак мөнәсәбәт безнең яшәү рәвешенә әйләнсен иде.

Сүзебезне йомгаклап, шушы проект эшен оештырган кешеләргә рәхмәтебезне җиткерәсебез килә, чөнки алар безне табигать кочагына алып чыктылар. Алга таба да бу эшебезне дәвам итәрбез дип ышанып каласыбыз килә.

Кулланылган әдәбият

1. Интернет мәгълүматлары;

2. Өлкәннәр сөйләве;

3. “Авылым чишмәләре” альбомнары.

Источник

3

1.Байлар САБАСЫ чишмэлэре:

4

Чишмәләр…Алар бөтен тирә-якта да, бөтен төбәктә дә моңлы-җырлы, урман буйларында да, тургайлар моңына кумелгән.. Бу яктан табигать Сабаны да ким–хур итмәгән. Һәр чишмәнең үз тарихы, исеме, үз матурлыгы бар

5

САБА ЧИШМЭЛЭРЕ

6

КЭЛИ чишмэсе Әйе, Гали Инеш буйлап тагын бераз түбәнгә төшсәк, халык телендә «КӘЛИ » чишмәсе дип йөртелгән 4 нче хәзинәбезгә юлыгырбыз. Бу урамда «Кәлиләр» нәселен дәвам итүче Кәрим Әминовка сүз бирми мөмкин түгел: «1894 елда туган әтием Әмин исемле иде. Атасы Вәли, бабасы Гали атлы булган. Алар күп мал асрап, татулыкта яшәгәннәр.Төп кәсепләре терлек суеп, ит сату булган. Шулай бөркөнне ит сату сәгате билгеләнгән вакытка кешеләр җыелганнар.Ә Гали абзый кызуланып чыгып киткән җирендә нигәдер тоткарланган. Аны көтеп торучылардан түземлеген җуйган берәү,- кая китәр бу Гали-Кәли, — дип куйган. Безнең нәселнең «Кәли » кушаматын йөртүе менә шул сәгатьтән башланган да инде. Гали абзыйның малайлары Вәли, Габдрәхим, Габдрәшит, ә Вәлинең уллары — Миңнегали, Миңнегариф, Зариф, Хәлил, Әмин исемле иделәр… абзый, аның балалары биеп торган атлар белән авылларга чыгып, мал тиреләрен җыеп кайта торган булганнар. Габдрәхим абый да Кильдебәктә шушы эш белән йөргәндә очрата Бәдриҗамал исемле сылу кызны. Һәр эшкә җитез, тынгысыз Гали абый казыган бу чишмә (3нче биттәге рәсемдә) су алучыларны куандырып ага бирә. Берничә ел элек Сельхозхимиянең район берләшмәсе тарафыннан өе дә эшләнгәч, бу чишмәгә кер чайкарга килүчеләр бермә — бер артты. Кирпесен салуда катнашкан К.Әминов чыбык сузып утлы да иткәч, чишмә сукмагында кичләрен дә хатын-кыз өзелмәде

7

КЕРКӘНӘЙ чишмэсе Вахитов урамы буйлап сузылган ерганакның түбәнге итәгеннән бәреп чыгып, көнбатышка карап агучы чишмә, 1900 елда туган Керкәнәй Каюмының бабасы Габдрахман тарафыннан казылган. Шуңа күрә ул КЕРКӘНӘЙ чишмәсе дип йөртелә (халык аны күпер чишмәсе дип тә атый).

8

«Минем ө чен безне ң яндагы В ә лик ә й чишм ә се- Сабадагы и ң ист ә лекле урыннарны ң берсе. Минем бабам исеме бел ә н й ө ртел ә иде. Ул гел карап чистартып торды аны.»- дип иск ә ала Новосибирск ш ә х ә ренд ә яш ә уче М ә рьям Ш ә рип кызы В ә лиева….. «Х ә зер ана матур итеп ә й д ә ясаганнар, тир ә юне т ә ртипт ә. ( Сиразиева Р.. Саба байларыны ң берсе.- Саба таннары. 10 гыйнвар,1998 ел)

9

ӘМӘНДЕ чишмәсе Сүзне авылның көнчыгыш ярына урнашып, көнбатышка таба агучы ӘМӘНДЕ чишмәсеннән башлыйк. Инешкә иң элек аның суы килеп кушыла. Ни өчен Әмәнде соң ул ?…Минем әтинең якын дусты, кордашы Кәримулла Әхмәтша улы Мөхәммәтшин (Амаша Кәриме) бездә бик еш булып, иртән килсә, кичкә генә кайтып китәр иде. Элекке тормыш турында сөйләргә ярата иде ул. Аның аңлатуына караганда бу урамда (хәзер Бикет урамы) ат юлына, капка төпләренә түгелгән салам көленнән янгын чыга. Бары авыл читендәге Әмәндерәхим бабай нигезе генә уттан кала…(Ул урында хәзер Нурислам Хабабрахманов йорты). Урамның өлкән кешесе Шәһәрбану ападан Әмәндерәхим бабай турында сорашып, җавап таба алмагач, өстемә салкын су койгандай булды… Ярый килдең әле, көтә идем,- дип каршы алды ул өченче баруымда.- Мин кичә көннәр буе уйга чумып, күңелемнән шушы урам кешеләрен барлап чыктым. Теге юлы әйтә алмаган идем.Әмәннәрнең Мөхәммәтрәхим исемле тагын берәү барын сөйлиләр иде. Өч бертуган дип шәйлим мин, тәгаен, нәрсә дип әйтим.

10

ТАРАКАННАР чишмэсе Габдрахман к ү ршесен ә килеп урнашкан бертуган Ә хм ә т җ ан, Нигъмат җ ан, Д әү л ә т җ ан, М ө баракшаларны ң балалары Кадыйр, Шакир, Исм ә гыйльл ә р д ә ү сеп буйга җ итк ә нн ә н со ң чишм ә не карап, т ө зекл ә ндереп торалар. Бу су чыганагы «ТАРАКАННАР» чишм ә се диг ә н исем ала. Исеме арткан саен чишм ә л ә рне ң кадере д ә арта гына. Кемнеке булса да, су алучыларны ң барысын да куандырып ага бир ә ул. Тек ә ярына я ң а баскыч ясаганда, шабашчылар моннан й ө р ү чел ә рг ә у ң айлык тудыру турында уйлап та карамаганнар. (р ә семд ә чишм ә л ә р кышкы айларда фотосур ә тк ә т ө шерелг ә н)-к ү черелде * Саба та ң нары,25 май, 1995ел, 55.; *Саба та ң нары,27 май, 1995, 56.

11

БӘДЕРКӘЙ чишмэсе К ө нчыгыш ярдан агып чыгучы ө ченче чишм ә г ә килик.Анысын «Б Ә ДЕРК Ә Й» чишм ә се дип атыйлар. Килдеб ә кт ә н килен булып т ө шк ә н Ибли ә мин улы Һ идиятулла ( Һ идайлар,аны ң Б Ө Р Ә елгасы буендагы ч ү ннигенд ә 100 баштан артык умартасы булган.) кызы Б ә дри җ амал була инде ул. Мен ә шул килеп ярдан менг ә нд ә ү л ә н арасында казларны ң су эчк ә н х ә р ә к ә т ясауларын к ү реп ала. Килеп караса, чыннан да су ик ә н. Казыгач, чишм ә барлыкка кил ә, со ң га таба улак та куела.Б ә дри җ амал апа олыгайгач та к ү п гомерен су буенда мамык җ ыеп уздырган, чишм ә г ә к ү з ә тчелек итк ә н. Ул ү зе чишм ә г ә, Сабада яш әү че 87 яшьлек Таиф ә апа Гом ә рова с ө йл ә вен ә караганда, к ө янт ә сене ң бер колагына елкылдап торган җ из комган элеп й ө рг ә н. Кызыксынучыларга: «юына торган суыма шайтан т ө керм ә с, комганым ябык, суым саф.» -дип җ авап бирг ә н,имеш. «Б ә дерк ә й» Сабада суны ң йомшак, давалау ү злекл ә рен ә ия булуы бел ә н билгеле чишм ә. Бер апа кеше мен ә н ә рс ә л ә р с ө йл ә де ми ң а: «Яшь кен ә кыз баланы ң б ө тен т ә нен бетч ә баскан. Ә бисе кушуы буенча шушы чишм ә суын җ ылымса итеп ирт ә — кич коендыргач, бер атна диг ә нд ә, бетч ә л ә р юкка чыккан. К ү зл ә ре эренл ә г ә н кешел ә рг ә д ә сих ә те тиг ә н».

12

БАКА чишмэсе Тәртип буенча бишенче чишмәне дә кем чыгарганлыгы билгеле. Хәзерге Совет урамындагы 42нче йорт урнашкан нигездә яшәгән Әбелбакый исемле кеше булган ул. Шуннан БАКА чишмәсенә әйләнеп калган.Хатыны Фәхерниса, кызлары Шәмсениса, Гыйль минур, Шамсенур бакча башындагы суга бик теләп йөргәннәр. Әбелбакый абый хатыны вафат булгач, күп еллар ялгыз яшәгән. Кем ярдәмгә чакырса, шуңа тубалын киеп барган, чәчү чәчешкән. « Бакый олы тубал аскан, Җәй җитми салмас әле Синең җир дә, минем җир дә Чәчелми калмас әле,» — дип такмак чыгарганнар аның турында. Чишмә казудан тыш, менә шундый изгелеге дә тигән аның кешеләргә. Әбелбакыйны авылда Бака абый дип йөрткәннәр, үзенә дә шулай әйткәннәр.Хәтта үлеме дә шушы кушаматына бәйле рәвештә кешкләр хәтерендә калган.

13

ЯГУР чишмәсе Алтынчы саналырга хаклы ЯГҮРчишмәсе турында белүчеләр аз.Өлкәннәрдәр бары берничә кеше генә тулы булмаган мәгълүмат бирә алды. Габделгалләм бабай да: «Ягүрне минем Якуб бабай белгәндер инде,» -дип зурдан кубып сөйләргә ашыкмады. Күңелемдә әз генә булса да өмет кабызырлык сүз эзләп, йөзгә якынлашып килүче Җәмилә апа Хуҗина янына өенә барып кердем. Яше олы булсада, ул өй эчендә үз аягында йөри, күзләре күрә, колаклары ишетә. Аның беренче сүзендә үк ком тавы өстендә алтын бөртеге күреп алгандай хис иттем үземне. — — Ягүр кем булган соң ул ? — Кем дип,чылбырлы урыс дип йөртәләр иде, муенында чылбыры булган диләр. Ә менә каян килгәнен әйтә алмыйм. — Комган сатучы урыслар күк урыс авылыннан килгәндер инде.. — Әй, тукта әле, ялгышам бугай,-дип уйланып калды әби. — Дөрестерме – юктырмы, Сабаның бер бае атлар дагаларга алып килгән җиреннән торып калган дип сөйлиләр иде.Чишмәләрне төзәтеп, яңа улаклар да куйгач, халык аны үз иткән. Дөрестән дә,саваплы эш башкарган Егор, ягъни безнеңчә Ягүр. Ул урында чишмәне генә түгел, басманы да аның исеме белән атап йөртәләр.Ул заманда Сабинка елгасының ярлары бер- берсеннән ерак булмаган, әмма текәлеге белән күп мәшәкатьләр тудырган. Менә шунда кешеләргә тагын ярдәмгә килә Ягүр. Янәшәдә үскән агачларны кисеп, бик әйбәтләп басма ясый, аларны такта урынына тезеп чыга. Кичләрен исә яшь егетләр бу агачларны кузгалтып су ташучы кызлар егылырлык итеп куйганнар. Моннан 70 еллар элек авылның тау башы ягы егетләре кача –поса аръяк кызы янына килгәч һәм сөйләшеп туйгач, мондый җавап ишетә торган булган: Җаныем, бар, кайт инде, Соңга калсаң куркырсың, Ягүр басмасын чыкканда Кольһуаллаһ укырсың.

14

ЯГУР чишмәсе

15

Сигезенче чишмәбез 1866 елда туган Газизҗан абыйга, аның әтисе Әхмәтҗанга, бабасы Габбаска бәйләнгән. Бу нәселнең төп кәсебе ат асрап, симертеп сату булган. Газизҗан абый бик кызу сөйләшкән. Кешеләр аның сүзен аңламагач, бер- берсеннән сораша торган булганнар. Пә-пә дип әйтте, — дигән берсе. Чишмәгә дә әнә шул кушамат тагылган. Газизҗан абый 25 яшьтә 17 яшьлек Мәймүнәбануга (Гали кызы) өйләнеп, аларның 14 балалары булган: 5 кыз, 9малай (Гафифәбану, Габдуллаҗан, Мөбәрәкҗан, Габдерәхим, Нәҗип, Сәгыйть, Габделмәҗит, Йосыфҗан, Габделбарый, Зәйнәп, Мөхәммәткәшиф, Мазлумә, Тәкъмилә) әтиләре казыган чишмәдән су ташыганнар. Ничә буын Саба халкына хезмәт иткән бу чишмә, плотина эшләгәч,хәзер су саркып утыра торган урынга әйләнде. Суы: Безне күмелүдән коткарыгыз, – дип ага төсле.

16

КЕЛТЕР чишмэсе Көнбатыш ярдан көнчыгышка карап агучы җиденче чишмә — КЕЛТЕР чишмәсе дип атала.Элек аның турындагы тау өстендә Сәхибулла (Безди Сәхип) абыйның тутасы (апасы) Сәхипҗамал йорты булган. Ул үлгәннән, йорты улы Шаһиәхмәт абыйга калган. Анысы исә кулдан ясалган йон тетү җайланмасы белән өязгә чыгып йөргән, акча эшләгән. Бервакыт Шаһиәхмәт йон тетеп җыйган акчасына Мамадыш якларыннан ашлык суыру машинасы алып кайта. Сабада беренче машина була әле ул. Халык Шаһиәхмәт йортына агыла. Ат арбасына 4-5 ир-ат күтәреп сала торган кулдан әйләндерелүче бу машина хуҗасына ялынучылар күбәя. Менә шунда ул: Ярар, карышмам, килеп келтер-келтер итеп китәрмен,-ди торган булган Хезмәте өчен кечкенә генә чиләк белән ашлык ала. Кыскасы,Шаһиәхмәткә Келтер кушаматы тагыла, моннан тыш авылдашлары аны гадел булмый дип, артык ашлык алмаганы өчен Гадел Шаһи,дип тә атыйлар.Тау итәгендә ул төзекләндереп торган чишмә бүген дә аның кушаматы белән әйтелә. Суының керне яхшы агартканлыгын элек-электән белгәннәр, тозлы дип мал- туар эчәр өчен ташыганнар.

17

ХАҖИ чишмәсе ХАҖИ чишмәсе (9нчы),Сабада туып тату гомер кичерүче Хуҗиәхмәт гаиләсендә Әлмөхәммәт, Хаҗи, Разия, Шәмсетдин дөньяга киләләр. Әти кеше икенче улын башлы-күзле иткәч (Тимершык кызы Гафифәгә өйләнгән), аңа хәзерге Совет урамы,16 нчы йорт нигезендә йорт салуда булыша. Тормыш буыннан-буынга күчеп дәвам итә.Хаҗи абзыйның үз балалары Ситдыйк, Мәйсүфә, Маһитап, Мәгүрүфә, Хәтимә үсеп буйга җитәләр, бакча башларындагы әтиләре казыган чишмәгә суга йөриләр. Хәзер инде әтиләре Хаҗи Хуҗин нигезендә балаларның берсе дә яшәп калмаган Язмыш җилләре аларны ил-җир буйлап төрле якларга тараткан. Мәсәлән, Маһитап апа Тула өлкәсендә яши, ә Хәтимә апа Сәмәркандта. Хаҗи чишмәсен гомерләренең соңгы елларында Арча районыннан килгән Сөнгатулла Хәлиуллин (милиция хезмәткәре иде) карап төзекләндереп торды. Шуңа күрә халык арасында Сөнгатулла, Хәлиуллин чишмәсе диючеләр дә бар.

18

ЧӨГЕНДЕР чишмәсе хэм ЧОКЫР чишмәсе Унынчы чишмә. Аны котырынып үскән үләннәр арасыннан табуы да кыен һәм аның барлыгын санаулы кешеләр генә белә. -Борынгыдан ЧОКЫР чишмә дип йөрттеләр үзен,-диде Мәхүпҗамал апа.-Чәй эчә торган чокырга охшаган иде ул. Ташларына кадәр бер төсле иде. Теге кем атлы байдан калган ул. Бик җиренә җиткереп эшләгәннәр иде. Хәзер ни хәлдәдер әйтә алмыйм… Әйбәт түгел шул. Су буенда казлар куучы бер ханымның әйтүенә караганда, чишмәнең ташларын олыгаеп килүче агай өенә ташыган булса кирәк. Аблаковтан калган әлеге корылманы кире үз урынына кайтара алсак, бездән киләчәккә тарихи табигать һәйкәле булып барыр иде. ЧӨГЕНДЕР чишмәсе. Аның турында мәгүлүмат алу өчен 90яшҗне узган Әсмабикә апа Фазылова белән очраштым.Ул чишмә иске зират янәшәсендәге тыкрык турысында ук.Ә тыкрык эчендәге өйдә Хәйрулла бабай белән Мәрьям әби яшәделәр. Малайлары Шәйхелислам пә- пә Газизҗаннарда мал чалып торды.Мин казлар тешләмәсен өчен әнинең итәгенә ябышып чишмәгә төшкәндә әнидән мондый такмак ишетә идем: Хәмәй чишмәсенә төшик, Киндерне тукмакларга…

19

ТАҢСЫЛУ ИЗГЕЛӘР чишмәсе- ТАҢСЫЛУ. Ул иске зиратның урта бер җирендә диярлек, беркем казып чыгармаган килеш ага. Өлкәннәрнең сөйләвенә караганда, бу чишмә, көньяктан Сабага китерүче олы юл өстендә булганлыктан, юлчылар анда туктап, атларына су эчереп, үзләре юынып, хәл алып, хәер салып китә торган булганнар. Шулай бервакыт (Саба базарын күрергә килүче) бер әбине чишмәдә юындыргач, яулык салдырмый гына баш түбәсенә су тамызырга кушкач: Аллаһы Тәгаләм изгелегеннән миңа да өлеш чыгарды, күз алларым яктырды. Нинди матур таң, чишмәсе нинди сылу,- дигән имеш. Авылларына кайткач каршыларга чыккан туганнарына улы Әбине Таңсылу чишмәсендә юындырдым, танырсызмы?- дип сорый. Исем менә шулай туа.

20

ЗӨЛХӘБИРӘ Өмә елгасына (Өми дип тә атыйлар) урнашып, аның төньяк ярыннан агучы унөченче чишмәгә «ЗӨЛХӘБИРӘ» исеме бирелгән. З.Мөхәммәтрәхимова 1898 елгы Саба кызы. Ул үзенең өен авыл башына – елга кырыена күчереп салу уе белән яна, тик ул заманның кырыс законнары шартларында мондый рөхсәт бирелми. Буш вакытлары булса, Зөлхәбирә елга буйларын урап кайта. Җанына тынгы эзли. Анысын тапкандырмы, юктырмы, ә менә чишмә таба елның җәе була ул. Аның рәхмәтле куллары белән казып чыгарылган чишмә, кояшны күрүенә шөкер кылгандай, челтерәп агып китә. Еллар үтеп, күп санлы маллар таптый башлагач, аның суы тагын саркый гына. Бары 1982 елда ул тирәгә Роза һәм Раил Нигъмәтҗановлар күченеп киләләр һәм әлеге чишмәне яңадан су алырлык хәлгә китерәләр. Алар бу чыганакны кем тапканлыгын белмәсәләр дә, Ленин урамында элек- электән яшәүчеләр өчен ул һаман да куш йөрәкле Зөлхәбирә чишмәсе.

21

СИРАЖЕТДИН чишмэсе Сабаны ң М ә кт ә п урамындагы Габделнур Җ и һ аншин йорты ян ә ш ә сенд ә ге ерганак читенн ә н, без ис ә пл ә г ә нч ә, 14нче чиши ә башлана. Аны ң исемен ө лк ә нн ә рне ң к ү бесе ә йтеп бир ә алмады. — Белс ә Хатмулла абый гына бел ә дер,- дидел ә р ми ң а. — Без б ә л ә к ә йд ә н Сира җ етдин чишм ә се дип й ө рт ү л ә рен ишетеп ү стек, -диде Х ә тмулла абый.- Элек ул тир ә д ә бернинди каралты- кура юк иде, ә басуны Сира җ етдин бил ә м ә се буларак бел ә м: — Ул бик тырыш, ү з к ө чен ә ышанып к ө н к ү р ә торган кеше булган. Елы–елы бел ә н 100 баштан артык сарык тоткан. К ө т ү не ң бер башы авылга керс ә, икенче очы басуда иде,- диде Габделгалл ә м бабай

22

Унбишенче чишмәбез дә аны казып чыгаручы кеше исеме белән атала. Ул 1898 елда туган Нурмөхәммәт Ярмөхәммәтов. Сабада осталыгы белән дан тоткан тимерчене куандырып гаиләдә- Нәҗип, Сәлимә, Мәҗит, Саимә, Хәлимә, Фәрит, Фирдәвес туа. Алар шушы чишмә суын эчеп, аны төзекләндереп торалар. Кызганыч, плотина ясаганда НУРМЫЙ чишмәсе балчык белән күмдерелде. Халык телендә исеме калсада, күрсәтер урыны юкка чыкты

23

ОРКЫЯ чишмэсе Завод урамы тавы астындагы чишмэ.

24

Чишм ә л ә р бит ә ле алар татар жанынын илхам чыганагы да. Аккан суга карап кем туйган дибез. –К–Коръәндә дә бит ин әвәле болай дип әйтелгән «Эчкән суларыгыздан хәбәр бирегез!». –Ә–Әгәр инде эчкән суларыгыз пычранган, сафлыгын жуйган булса, тиз арада изге чишмәгә ярдәм кулы сузыгыз. Аккан сулар бит алар Ходай Тәгаләнең иң олы нигъмәте. Адәм баласы ашар ризыгын көч куеп табарга тиеш булса, тау битеннэн бэреп чыккан чишмәнең суын иелеп эчәр өчен бернинди тырышлык та куясы тугел. Юкка гынамы ни зәмзәм суы хаҗ кылу урыны санала. Зәмзәм сулары бездән ерак, чишмәләребез янда гына. –С–СУЛАРЫ САЕКМАСЫН АЛАРНЫҢ!

Источник

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

“СРЕДНЯЯ /ПОЛНАЯ/ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА №6”

Елабужского муниципального района

Алабуга шәһәре

6 нчы урта мәктәбенең

татар теле һәм әдәбиятының

I нче категорияле укытучысы

Шибаева Ризәлә Рафаил кызы

әдәбияттан фәнни-тикшеренү эше.

Алабуга, 2015

Эчтәлек.

Су – яшәү чыганагы.1 бит
Чишмәләр- табигать бизәге.
Чишмә – тормыш чыганагы.2 бит
Чишмәләр аналарга тиң.2-3 бит
Авылым чишмәләре.3-4 бит
Яшьләр тормышында чишмәләрнең роле.

Гореф-гадәтләр.4-5 бит

Чишмә образы җырларда, шигырьләрдә.5 бит
Чишмәләр – табиб.6 бит
Экология.
Сулыкларның пычрануы һәм аларны саклау

проблемалары.7 бит

3.2Халык педагогикасы суның әһәмияте турында.

Йомгаклау.8-9 бит

Су – яшәү чыганагы.

Дөньяда, тормышта иң кирәкле әйберләрнең берсе – су. Көндәлек тормышта судан башка хуҗалык итәргә мөмкин түгел. Су җир сугара – иген игүгә, җиләк-җимеш, терлек, кош-кортлар үстерүгә ярдәм итә. Җир йөзендә су булмаса, тереклек бөтенләй яшәмәс иде.

— Су – табигать күрке. Үсемлекләргә, хайваннарга, кешеләргә тереклекне ул бирә…Димәк, су – яшәү чыганагы”. (“Мәгариф”, №3, 2008, 47 бит)

Шуны истә тотып булса кирәк, борынгы бабаларыбыз элек-электән авылларны зур елга буйларына, чишмәләрдән сулар мул чыккан, җире уңдырышлы булган урыннарга салганнар.

Су – кыйммәтле минерал. Судан да кыйммәтле нәрсә бар соң? Аны бернәрсә дә алмаштыра алмый. Су дөньяга һәрвакыт кирәк. Күз алдына китерүе дә кыен булган дәрәҗәдә озын гомерле ул су! Кайбер яклардагы суларның яралуына ун миллион яшь, дияләр. Бик яшь дигәннәре дә дистә мең еллар буе шулай чылтырап ага. (“Дәрес эшкәртмәсе үрнәкләре”, Казан, 2005, 114 бит)

II.Чишмәләр – табигать бизәге.

2.1. Чишмә – тормыш чыганагы.

Чишмә. Бу сүз элек-электән тылсым көченә ия булган. Кеше дә гомер башын, туган нигезен чишмә белән тиңләгән. Чыннан да, чишмә, тау астыннан көмеш күзе белән җирне тишеп, бик зур кыенлыклар белән саркып чыга, бөдрә дулкыннар ясап, әкрен генә ага… Күп еллар дәвамында саф суы белән кешеләрне сөендерә…

Халкыбыз элек-электән чишмә-күлләрне чистартып, урман-кырларны күз карасыдай саклап, кадерләп торган, тау астыннан чишмәләр челтерәп аккан. Чишмә — гомерне чагылдыра, дидек, ә тормышыбыз, әйләнә-тирәбез матур булсын өчен, нәрсәләр эшләргә кирәк соң? Җир куеныннан көмеш балдаклар чыгарып ургылучы чишмәләр кемгә генә кадерле түгел икән?! Безнең балачагыбыз да, гүя, шуннан башлана, яшел чирәмле чишмә юлы безгә тормышка юл күрсәтә. Алар халык тормышының истәлек-хатирәләре һәм тарихы турында сөйлиләр. “Чишмәләр шавы хыялларны әллә кай заманнарда алып китә иде.

Имештер, менә бу чишмәләрне дә Алып бабай чыгарган. Элекке заманнарда илгә дошман явы ябырылгач, Алып бабай җиде улының җидесен дә сугышка озаткан. Бер улы киткән саен, тау кабыргасына бер тибә, типкән саен, бер чишмә чыгара икән.

Шул чишмәләр шавын тыңлый-тыңлый, улларын көтеп бик озак утырган бабай. Заманалар үткән, кар яуган да, кыш булган, кышны узып яз килгән. Әмма уллары кайтмаган.”(Г. Бәширов “ Җидегән чишмә”, 392-393 бит)

Суларын инеш һәм елгаларга таба юллаган күп санлы йөгерек чишмәләр, сугару чыганагы булу белән бергә, зур-зур елгалар һәм диңгезләр, тирән күлләр, буалар, тәмле сулы коелар барлыкка китергәннәр. Чишмәләр- кечкенә генә булсалар да, табигатькә җан кертүчеләр, елга, күл, инеш, диңгез һәм океаннарга тормыш өрүче. Халык әйтсә, чынлап та, хак әйтә. Чишмәләргә карата кулланылган “Башы — тауда, аягы — диңгездә” дигән табышмак аларның җитез, йөгерек, эшчән, халыкка намус белән хезмәт итүчән табигатьләрен бик дөрес сурәтли. Күзләреннән өзлексез аккан яшьләре илгә — аш, игелекле хезмәт буларак билгеле. Идел, Чулман (Кама) кебек мәһабәт елгалар да кайчандыр кечкенә генә, бала да атлап чыга алырлык бәләкәй чишмәләрдән башланып киткәннәр. Исәбе-хисабы булмаган чишмә, инеш, елга-су кушылдыклары белән туклана-туклана, алар тора-бара зур елгаларга әверелгәннәр. Чишмәләрне без мәңге яшәр өчен яратылган үлемсез, илаһи чыганаклар дип кабул итәргә өйрәнгәнбез. Һәр чишмәнең үз тарихы, үз моңы, үз агышы, үз юлы бар. Бер ише шарлап ага, тавышы еракларга ишетелә, икенчеләренең челтерәве яннарына килгәч кенә ишетелә, гүя үзалдына гына сөйләнәләр. Өченчеләре җир куеныннан кайнап, ургылып чыга. ( М., №6, 1998).

2.2. Чишмәләр аналарга тиң.

Чишмә-суларны мин аналар белән чагыштырыр идем. Балаларын кадерләп үстергән аналар кебек чишмәләр дә суларның һәр бөртеген исәпкә алып, саклап агызалар. Елгаларны тукландыралар, дым саклыйлар, халыкка зур хезмәт күрсәтәләр. Хатын-кыз – кешелекнең нәсел шәҗәрәсен саклаучы, су исә — дөньядагы тереклеккә җан өрүче. Күрәсең, инеш-чишмәләр белән хатын-кыз арасындагы үзара тартылу һич тә юкка түгел. Чишмә диюгә, без, чынлап та, иңнәренә чиләк-көянтә асып, судан кайтучы хөрмәтле газиз әниләребезне, яраткан апа һәм сеңелләребезне күз алдына китерәбәз, яшьлегебезгә кайткандай булабыз. Нинди генә ерак урыннарда йөреп, андагы матурлыкка, гүзәллеккә таң калсак та, туган төбәгебез, үз сукмагыбыз, үз чишмәбезнең якынлыгын берни дә алыштыра алмый. Шуңа күрә әби-апалар чишмәләрне кадерләп саклаганнар. Туган төбәгенең матурлыгын күрә белүче, суның тәмен тоючы бала әти- әнисе, кардәш-ыруларын, тирә-юньдәге кешеләрне ихтирам итә. Туган йортын, туган авылын, туган ягын чын күңелдән яраткан кеше генә Ватанын ярата һәм кирәк вакытта, аны саклау өчен үз-үзен аямыйча, көрәшкә күтәрелә. Аны исә чишмәләрдән, елга-күлләрдән башка күз алдына китереп тә булмый. Менә шушы эчке элемтәне сиземләгәннәр алар, күңелләргә миһербанлык һәм шәфкать салу өчен барлык мөмкинлекләрдән дә оста файдаланганнар, су хакын ата-ана дәрәҗәсенә күтәргәннәр. Туган ил, туган нигез, ата-ана, туган авыл, туган төбәктән, туган туфрак суларыннан башлана. Онытмыйсы иде бу хакыйкатьне!

2.3. Авылым чишмәләре.

Челтер-челтер чишмә ага…Һәр чишмәнең үз тарихы, үз моңы, үз юлы бар. Беришесе шарлап ага, тавышы еракларга ишетелә, җаннарны сөендерә, күңелне шатландыра. Икенчеләренең тавышы янына килгәч кенә ишетелә, гүя ул үз алдына гына сөйләшә, барыр юллары, үтәсе араларының озынлыгы турында сөйли.

Авылда туып-үсеп, читтә яшәгән кеше һәрвакыт туган җирен искә төшерә. Кушучлап тәмле суын эчкән, бала чактан ук күңеленә моңлы җыры белән кереп урнашкан таныш чишмәсен күз алдына китерә. Аны туган җиренә челтерәп аккан шул чишмәләр тарта. (“Көч һәм рух тамырлары”, 81 бит)

Тау башына салынгандыр безнең авыл

Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;

Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,

Шуңа күрә сөям җаным-тәнем белән.

Г. Тукай

Әйе, Туган авыл, Туган җир…

Йөрәккә нинди якын һәм кадерле бу сүзләр. Безнең һәрберебезнең газиз туган йорты, нигезе урнашкан кадерле туган авылы бар. Һәр авылның үзенә генә хас кабатланмас, истә кала торган урыннары күп. Сокланып туймаслык тугайлар, челтерәп ага торган йөгерек чишмә буйлары, камыш белән капланган сазлыклар, балыклы күлләр, куе әрәмәләр белән уратылган елга үзәннәре, туган ягыбызның кырлары, басулары, шаулап торган урманнары күңелләргә рәхәтлек биреп, туган туфракка мәхәббәт тәрбияли. Кая гына барсак та, туган төбәгебезнең гүзәллеген берни дә алыштыра алмый. Туган ягыбызның һәр сукмагы, һәр агачы, һәр үләне аның барча кешеләре күңелгә ифрат та якын. Туган як чишмәсе, магнит кебек, ераклардан үзенә тарта. Кайда гына йөрмә, суының тәме авызда саклана, җыры әкрен генә күңел түрендә сызыла.

Авылларыбызның яме, җирнең җаны булган чишмәләребез барыбызга да газиз, кадерле. Без барыбыз да шул чишмәләрнең суын эчеп үстек, тәннәребезгә дәрт, җаннарыбызга сихәт алабыз.

Авылларның нинди урында урнашуына игътибар иткәнегез бармы? Бәлки, сез, авыл очраклы рәвештә шундый урынга урнашкандыр, дип уйлыйсыздыр. Юк, мондый матур урынны борынгы бабаларыбыз озак эзләгәннәр. Күрәсез, алар теләсә кайсы урында төпләнмәгән. Авыл булып утыру өчен якында гына урманы, болыны,инеше, салкын чишмә чыга торган җайлы калкулыклары булган урын кирәк булган.( Г. Бәшировтан).

(Укытучы апам сөйләгәннәрдән)

“Минем дә бар үзем өчен

шундый як – Туган ягым:

дога иңгән һәр төшеннән

чишмәләр чыга аның! (Р. Фәйзуллин “Туган ягым”)

Чишмәләр, газиз чишмәләр! Сезнең тавышыгызны ишетү миңа әллә никадәр куаныч бирә. Кемнең генә күңеленә илһам салмый да, кемгә генә канат куеп, хыялларын үстерми икән соң алар?

Киң болыннар, әрәмәлек

Туган ягымда.

Башын игән бөдрә таллар

Инеш ярында. (С. Таҗиев “Туган авылыбыз Бәзәкә” шигыре).

Мин авылда тудым. Сабый чагымда челтерәп аккан чишмә тавышын да, талларга кунып сайраган кошлар тавышын да ишеттем, йолдызлы күкне, айны күреп сокландым. Безнең авылның табигате искиткеч матур. Минем туган авылымда да чишмәләр бар. Әйе, исемнәре дә төрле-төрле. Туган авылым Бәзәкәдә: Баллы чишмә, Татлы су, Олы чишмә.

Чишмә буе – җәй көне минем иң яраткан урыным. Тирә-ягы яшел чирәмлеккә күмелгән Баллы чишмә суын бик яратам. Бу исем аның җисеменә дә шундый туры килә, башкасын күңел кабул да итмәс иде. Аның суы шулкадәр чиста ки, хәтта зәңгәрләнеп, кояш нурларында, йылк-йылк килеп, ялтырап тора. Мин атна саен авылга кайтам, һәм һәр кайтуымда чишмә суына төшәм. Шифалы суын эчәм, моңын тыңлыйм. Моңы – бала чакта ишеткән җыр. Җырында кешеләргә җиткерәсе сөенеч авазы да ишетелә кебек”.

2.4. Гореф-гадәтләр. Яшьләр тормышында чишмәләрнең роле.

Чишмәләр – безнең рухи байлыгыбыз. Чишмә һәм җыр, чишмә һәм тел – бердәм алар. Чишмәләр белән безнең татар халкының гореф-гадәтләре дә тыгыз бәйләнгән. Авылга килен төшкәч, иң элек аңа чишмә юлын күрсәткәннәр. Чишмәләр кызлар һәм егетләрне таныштырган һәм кавыштырган. Чишмә буенда кичке уеннар оештырылган, кичәләр үткән. Шат, моңлы җырлардан, дәртле бию көйләреннән чишмә тирәсе яңгырап торган.

Очраштырды безне язмыш

Баллы чишмә буенда.

Тип материала:	Документ Microsoft Word (docx)
Размер:	48.96 Kb
Количество скачиваний:	30

Скачать

Похожие материалы