Құдалық – қазақ халқының әдет-ғұрпында ерекше орны бар дәстүр. Жекжаттық қатынастарға бастайтын алғашқы ресми қадам ата-ананың алдын ала келісімімен немесе қыз бен жігіттің уәделесуі арқылы жүзеге асады. Осыдан кейін құдаласу рәсімі бойынша үкі тағуға әдетте жігіт жағының ең жақын адамдарынан төрт не бес туысы барады. Екі жақ келісімге қол жеткізген жағдайда құдалық уақыты белгіленеді. Бұрынғы қазақтың үкі тағу дәстүрі бүгінде сырға тағумен алмасты.
********
Құдаларға арналған өлең
Махаббаттың күшімен отау құрды жастарым
Екі елді құда қып біріктірді бастарын
Екі жастың бақытына жақсы сөздер сөйлейік
Төрде отырған құдалар ортаға кел билейік
Ойна, ойна, құдалар
Жастық шақты еске алып
Биле, биле, құдалар
Жүрмеңіздер кеш қалып
Отыр міне құдалар, құдағилар жиналып
Кел ортаға билейік, неге отырсыз қиналып?
Екі жастың бақытына жақсы сөздер сөйлейік
Төрде отырған құдалар ортаға кел билейік
Құда құда дегізген, құйрық, бауыр жегізген
Екі жастың арқасы бізді тойға келгізген
Екі жастың бақытына жақсы сөздер сөйлейік
Төрде отырған құдалар ортаға кел билейік
********
Қазақтың құйрық-бауыр асату салты
«Ұлың өссе – ер жеткені, қызың өссе – бой жеткені» деп білген халық ұл бала ер жетіп, қыз балиғатқа толғаннан соң, әр ата-ана «ұлын ұяға, қызын қияға қондыруды» өзіне парыз деп білген. Мұндағы «балиғаттық жас»деп қазақта қыз баланың 13-ке толғанын атаса, ұл баланы «ер жетті» деп танып, «он үш жас отау иесі» деген қағиданы ұстанған. Жасөспірімдік шақтың соңы 16-17 жасты белгілеген.
Халық исламдық шариғат ережелерін ұстанғандықтан үш нәрсені басты қағида: «қызың бой жетсе, тезірек ұзату, намазды уақытынан оздырмау, сонан соң қайтыс болған адамды арулап, ел-жұртымен қоштастырып, кешіктірмей жер қойнына тапсыру. Қалған асығыстың бәрі шайтанның ісі», — делінеді. Бұдан біз ата-бабаларымыздың ұлды ерте үйлендіріп, қызды да тезірек ұзатуды мақсат етуінде өзіндік сыр бар екенін ұғынамыз. Ата-ананың тілегі – ұрпағы өсіп, ел болса екен, шаңырағы биік боп, үй болса екен деген мақсат-мүддені анық байқаймыз.
Үйлену салтындағы осы дәстүрді XX ғасырдың орта шеніне дейін қазақ жерінде, сондай-ақ шет елде тұратын қазақтар арасында біраз уақыт сақталып келді. XX ғасырдың соңғы жылдарында жастар 20-25 жас аралығында үйленіп, тұрмыс құратын болса, соңғы уақытта некелесу 28-30 жасқа дейін ұзарып келе жатқандығы етек алып барады. Бұл мәселе өз алдына бір төбе. Алайда біздің мақаладағы көтеретін мақсатымыз – қазақ арасында сақталып келе жатқан кейбір салт-дәстүр мен жоралғылар.
«Үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады» деп білген атам қазақ «ұлыңды ұрымға, қызыңды қырымға» деген заңдылықты ұстанып, неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн деп тапқан. Ондағы негізгі себеп, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз беріспеген, қан тазалығын сақтап, ақыл-есі дұрыс, дені сау ұрпақ өсіру мәселесін ерте баста-ақ ойластырған. Сондықтан да болар, бабаларымыз дүниеге ұл келсе, «шаңырағым биіктеді», «қыз туылса, «өрісім өсті» деп қуанған. Елмен елді жақындастырып, халықтың бірлігі мен татулығын ойлаған қазақ қыздарын да ерекше бағалап: «астың дәмін кіргізген тұз әулие, елдің сәнін келтірген қызь әулие» дейтін нақыл сөздің де мәнісі тереңде жатқанын түсіну әр қазаққа түсінікті-ақ. Үйлену салты негізінен құдалық, үйленуге дайындықтар, той және тойдан кейінгі әдет-ғұрыптар сияқты түрлі салт-дәстүр мен жоралғылардан тұрады. Солардың бірі «Құйрық-бауыр асату» салты. «Құйрық-бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» демекші, бұл құдалық кезінде көрсетілетін рәсімнің ұлттық салт-дәстүрімізде орны ерекше. Құйрық-бауыр қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі – құжаты болып бекітілген.
«Қонақ аз отырады, көп сынайды» деген қағиданы ұстанып, үй иелері құдалар алдында сыпайылық танытып, шашу шашып, дастархан жайып, ерекше құрметпен қарсы алады. Құдаларға «құйрық-бауыр» пісіріп, арнайы сый әкеледі. Әкелуші әйел «бауырдай жақын, құйрықтар тәтті болыңдар» деп тілек білдіріп, барлық қонақтар мен құдаларға ауыз тигізеді. Әдетте қазақ арасында әзіл-қалжыңсыз, ойын-сауықсыз бір де бір той өтпейтіндігі әркімге белгілі. Сондай-ақ осы «құйрық-бауыр асату» салтында да қалжың өлеңдер мен қағытпа сөздер айтылмай қалмайды. Сондай құйрық-бауыр ұсынылғанда айтылатын өлеңдерді дәстүрлі құдалыққа жиналған кезде айтылатынын естіп жүрміз. Оның мәтіні көбіне былай айтылады:
Құда, құда дейсің-ау,
Құйрық-бауыр жейсің-ау.
Құйрық-бауыр жемесең,
Несіне құда дейсің-ау.
Үлкен құда, бас құда,
Кіші құда, жас құда.
Құйрық-бауыр әкелдім,
Ауызыңды аш құда.
Үлкен құда ардақты-ай,
Кіші құда салмақты-ай.
Құйрық-бауыр асатам,
Тістеп алма бармақты-ай.
Үлкен құда әнекей,
Кіші құда мінекей.
Құйрық-бауыр асатам,
Кәделерің кәнекей!?
«Әр елдің салты басқа, иті қара қасқа» демекші, бұл өлең әр аймақта әр түрлі айтылып жүр. Ал Жетісу өңірінде айтылатын «құйрық-бауыр» жырының құлағымда қалғаны бар. Бұл өлең шумақтарын анам Ажар Нүсіпқызының аузынан жаттап алғаным бар. Анам орынды жерде әзіл айтып, жұртты күлдіріп жүретін еді.
Сол өлең шумақтарын келтіре кетуді жөн санап отырмын. Мүмкін, тойлар мен жиындарда айтып отыруға керек болып қалар деген ниетпен көпшілікке ұсынамын.
Біздер келдік бір үйге домбыра алып,
Домбыраның құлағын оң бұрадық.
Алдыңызға әкелдім құйрық-бауыр
Әзіл-шыны аралас әнге салып.
Құда, құда дегізген,
Құйрық-бауыр жегізем,
«Жей алмаймын» демегін,
Май әкелдім семізден,
Құдағидың жамалы-ай,
Мақтауға сөз табам-ай.
Құйрық-бауыр жеген соң,
Маған шапан жабады-ай.
Үрсін-дүрсін, ендеше, үрсін-дүрсін,
Қуанғанда, құдаша, жүзің күлсін.
Құйрық-бауыр салты ғой қазағымның,
Берем десе кәдесін өзі білсін.
Бұзау-тайлақ айдап па ең,
Құлын-бие байлап ең?
Құйрық-бауыр жеген соң,
Апталап жат, айлап сен.
Құда, құда деген біз,
Бізде бауыр жегенбіз.
Құйрық-бауыр жеген соң,
«Құдам қандай!» — дегенбіз.
Арпа бидай ас екен,
Алтын-күміс тас екен.
Балаларым ер жетті,
Қызық деген осы екен.
Қазіргі кезде өз жанынан қолма-қол сөз шығарып, жыр айтатын адамдар мүлде жоқтың қасы. Ауыз әдебиетіндегі тұрмыс-салт жырларын көпшілік қауым ұмытуға айналды. Қазір құйрық-бауыр ұсынғанда бұл өлеңді сол елдің әйелдері жаттап алып айтып жүр. Кейде арнайы ақын жанды адамды алдырып, ән айтқызуды да үрдіске айналдырған. Ал кей жерде жай әншейін сөзбен ғана «ата-дәстүр салтымыз,құйрық бауыр асату» деп хабарлай салады да, жай халық әндерінің бірін айтады. Бұл үрдіс жалғаса берсе, біздің керемет дәстүріміз жоғалып қана қоймай, бүкіл бір елдің мәдениеті де жойылады деген сөз емес пе!
Үйлену тойларында «құдалық жыры», «той бастар», т.б. өлең-жырлар айтылса, нұр үстіне нұр болар еді. Мұндай өлең-жырлар тойшыл қауымды бір серпілтіп, ерекше сезімге бөлейді, сондай-ақ ұлы дәстүрімізді жандандыра түсері де анық. Той өткізіп жүрген бүгінгі асабалар мұндай өлеңдерді қазіргі заман ыңғайына орайластыра әзірлеп елге таратса, олардың бұл ісін ұлттық дәстүрді насихаттауға қосылған сүбелі үлес деп білер едік.
Қарлығаш Шота, профессор.
********
Құдаларға және құдалыққа тілек
Құдаларым өмірден құдай қосқан,
Құшақ жайып төс қағып құдаласқан.
Алла қолдап сүйіндір ұзағынан,
Қуанышпен қостасып араласқан.
Құда- жөкжат қадірлесім қимасым,
Өлгенімше қошаметім сыйласым.
Қос теректөй бұтақ жайып ұрпақпен,
Аллам бізге қуанышын сыйласын.
Ол да, мен де ата-аналар қос жақтан,
Үрпақ үшін тілеу тілеп от жаққан.
Өсіп-өніп,ата салттық дәстүрмен,
Мың жыл туыс бір-бірімен боп жатқан.
Құдаларым құрмет тұтып жүретін,
Қуанышқа көңіл шат боп күлетін.
Көрген кезде қос құшақтар айқасып,
Өре тұрып сағынышпен сүйетін.
Ата-анамыз ұлды,қызды өсірген,
Отау тігіп.от басы ғып көшірген.
Уа Алла, бере көргін бақытын,
Көрсетпей тек жат қылығын есірген.
¥л өсірген, қыз өсірген таңдағы,
Қазақ үшін құда болу арманы.
Әлпештеген бау-бақшамыз гүл жарып,
Тамырланып өсіп жатса болғаны.
********
Сыйласып, сіз-біз десіп, сыр алысар,
Бақыт қой құдаң болса құрақ ұшар.
Құйғытып елу деген бір ақ боз ат,
Астынан алты қырдың қылаңытар.
Өмірдің бастайтұғын көшін керуен,
Көзіңнен ізгіліктің отын көрем.
Бір сенің шаңыңа да ілесе алмас,
Талайлар менменсіген төсін көрген.
Сүрінбей келе жатсың талай сыннан,
Жарқылдап, ажарыңа арай тұнған.
Құданың сыйластығы мың жылдық деп,
Дана сөз қалай ғана дәл айтылған.
Армандар жетелейді тым алысқа,
Жүре бер ел-жұртыңа құрақ ұш та.
Шаңыраққа шалқыған шаттық келіп,
Басымыз қосылсын тек қуанышқа.
********
«Жігіттің үш жұрты болады» деп жатады. Дегенмен жақсы болса кұдаларын
да бір жұртың екені Айдан да анық. Ақылды құдаң — құрдасың, ақылды кұдағиың —
сырласың емес пе! Құрметті, қымбатты құдалар! Қазақтың «Асауды — ноқта,
құданы — құдай қосады», «Күйеу — жүз жылдық, құда – мың жылдық»
деген нақылында бір мысқал қоспа сөз жоқ. Біз де құдай қосып құда болдық,
Сапеке! Күйеу бала мен келіннің — екі жастың ғұмыры жүз жылдық болсын!
Құдалығымыз мың жылдық болсын!
На сегодня казахские традиции все еще сохранили свои истоки. В особенности, не изменился обряд құда түсу. Это заключение брачного союза родителями молодых, а также одна из обязательных традиции перед предстоящей свадьбой.
Құда түсу — это когда родители и родственники влюбленных официально знакомятся. Позже они обсуждают все важные вопросы и нюансы касаемо свадьбы.
Какие виды құда түсу существуют
Издревле в казахской культуре была традиция «бесік құда». Бесік қуда — это когда детей сватают с рождения. Также был вид сватовства, как «қарзы құда». Это когда сват со стороны жениха, выдает в невесты дочь свату со стороны невесты. Помимо этого, если сваты выдают замуж дочерей, то этот вид традиции называется «сүйек жангырту» «обновление кости». Раньше, чтобы взять в жены девушку в деревню отправляли образованного человека, который хорошо знал историю. Женщины не вмешивались в этот процесс.
«Бел қуда» — к примеру, если два друга хотели быть сватами, но не могли (к примеру, один из них не имел детей), то в будущем, если появятся малыши, то они планируют стать сватами.
Также стоит напомнить, что в старые времена сваты обмакивали руки в кровь жертвенного животного, чтобы стать до крови близкими друг другу. Сейчас так никто не делает. Была также примета «ұн жағу» «мазаться мукой» — кудалар мазали свои лица мукой, чтобы быть еще ближе. «Есік-төр көрсету» — значение этой традиции таково: родственники невесты ехали в деревню к жениху на праздник.
В случае, если кудалар показывают самоуверенность, мол, все невеста теперь наша, и вы, видимо нам ее отдаете в роде: «Жол мақсаты — жету, қыз мақсаты – кету». Перевод: «Цель дороги – дойти, а цель девушки – уйти». На что сваты могли получить ответ от родителей девушки: «Үйдін ішіне сыйған қыз, сыртқа да сияды». Перевод: «Девочка, которая ужилась внутри дома, поместится и снаружи» или же они говрили: «И за полученное, надо платить».
На данный момент в разных регионах Казахстана сватовство проводится по-разному. Например, в северных краях страны калыму не уделяют особого значения. Но в южных регионах, эту традицию считают очень важной, вплоть до мелочей придерживаются ей. Если говорить о западе, то там калыма и нет вовсе.
Ұрын той
Согласно старинным казахским традициям, урын той (урын келу) называли первое свидание молодых, в котором они с друзьями весело проводили время.
На данный момент никто не придерживается этой традиции, так как он потерял свою актуальность. Также по-другому его расшифровывают, как — гулянки среди молодежи, в это время невесты могли задаривать братьев и сестра жениха презентами.
Как жених забирал невесту?
В день бракосочетания жених весь наряженный приходил за своей любимой в родительский дом будущей жены. По традиции жених должен быть одет в казахский наряд, и желательно в самый роскошный, так, чтобы его ни с кем не спутали.
На сегодня мужчины, в основном, надевают костюмы. Но есть и те, которые предпочитают традиционные костюмы. В казахском стиле — это головной убор (борік) и нарядный чапан, на котором вышиты казахские орнаменты.
Чтобы увидеть свою любимую, жениху в обязательном порядке нужно было выполнять ряд заданий. Если у него не получалось, или же он не хотел этого делать, то выплачивал штрафные в виде денег.
К счастью, в современном мире данная традиция все еще актуальна. Обычно, задания для жениха придумывают друзья и родственники невесты.
«Құда түсер»
Приезд гостей, а точнее сватов называют «қуда түсер». О приезде сватов заранее будут знать родители девушки, и начинают накрывать на стол, пригласив всех близких родственников. На столе они подают традиционные казахские блюда. Во время угощения, главный қуда (сват), потихоньку начинает поднимать тему их визита: «у вас есть прекрасная дочка, у нас уже взрослый сын».
Молодой человек и невеста в период қуда түсу не должны быть вместе и присутствовать на празднике. Как оказалось, встреча родителей молодой пары должна пройти без их участия.
Если отец девушки, соглашается на предложение құдалар, то обе стороны одаривают друг другу презентами, как и необходимо по традиции: қүда тарту, құда аттанар, ат байлар и т.д.
Бас құда
Бас куда — это главный человек со стороны сватов. Отец парня, и отец девушки являются — бауыздау құдалар, что означает самые близкие. Бас куда (главный сват) если верить традиции должен и даже обязан заботиться о новоиспеченной невесте.
Также существует в свадебных традициях казахов и ответный визит родителей девушки к сватам, называется он «Бата аяқ». Во время этого визита обе делегации ставят окончательный вердикт касаемо свадьбы.
Қалың мал (выкуп)
После того, как между сватами пройдут все официальные части. По обычаю, сторона жениха должна была заплатить «қалың мал», который раньше выплачивался скотом. Сейчас же обычай выплаты калыма поменялся. В разных частях казахстана, он разный.
Киіт
Перед тем, как сваты покинут дом невесты, отец невесты дарит по традиции «киит», то есть подарки. Ценный «киит» получает папа жениха. Другие же кудалар получают «киит» по степени близости, родства. Если семья состоятельная, то «киит» отцу жениха – это стадо лошадей, много чапанов, обязательным является подарок в виде верховой лошади. Не остаются без презентов, и приехавшие со стороны невесты сваты. Им конечно, не дарят большие подарки, как отцу невесты, но все же не оставляют без внимания. Как многим известно, сейчас калын мал дают деньгами, а киит все также сохранился.
Құйрық-бауыр
Куйрык-бауыр — традиционное угощение из печени и курдючного сала. Это блюдо указывает на то, что сватовство прошло на отлично. Также, это является неким доказательством того, что сватовство состоялось. Этот прием налагает на родителей с обеих сторон обязательства. В случае, если сватовство по некоторым обстоятельствам прервется, то виновная сторона платит неустойку и возвращает полученный калым. По форме оно выглядит так: похож на бутерброд, но сверху печени накладывают курдючное сало.
Асатады
«Асатады» — «Угощать» приехавших сватов. Как раз таки угощают курдючным салом. На сегодня это блюдо выглядит совсем по-другому. Сейчас его подают на шпажках, так его можно съесть без остатка, как положено по обычаю. Сваты во время угощения желают друг другу: «Бауырдай жақын – құйрықтай тәтті болайық». «Давайте будем друг другу близки как печень, и нежны как курдючное сало». После, уже в статусе официальных «кудалар» родители молодоженов проводят обряд «Төс қағыстыру», где отцы влюбленных обнимаются. На казахском это звучит таким образом: «Құда мен құданы төс қағыстыру».
После ритуалов құйрық-бауыр и төс қағыстыру проводится обряд «Сырға салу«, «Одевание серег», в котором принимают участие только женщины. Невесту выводят две ее снохи (жеңге) без сережек. К делу приступают уже две снохи со стороны жениха. Они надевают на невесту привезенные серьги. На самом деле серьги также может надеть и мама жениха. Это зависит уже от региона, куда невестой пойдет девушка. Поцеловав ее и поздравив ее, сваты дарят плату за показ невесты «қыздың көрімдігі».
Также сваты со словами: «Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз күйеу болмайды». «Может и существует невеста без приданого, но не существует жениха без подарков». Таким образом, сваты со стороны жениха вручают родным невесты обязательные дары:
«Өлі — тірі» «Мертвые-живые» – принесенное в жертво мясо, которое делят между родственниками новоиспеченной невесты.
«Той малы» «Животное на свадьбу» — на данный момент эти обряды дарят в денежном эквиваленте.
«Сүт ақысы» «Оплата молока» – здесь дарят подарок матери невесты.
«Жігіт түйе» «Джигит верблюд» – в этом обряде нужно сделать подарок отцу невесты в виде верблюда.
Құдалық
Сватовство после большой свадьбы делает сторона жениха, чтобы как полагается встретить сватов. Есть даже поговорка – «Құдалықтың белгісі – барыс келіс», «Знак сватовства – взаимные визиты». Но сейчас зачастую кудалык со стороны жениха проводят в день куда тусу, а құдалық родственников невесты проводят во время их приезда на большую свадьбу. Причиной такому действию, является нехватка времени, так как на казахских свадьбах бывает огромное количество людей.
Неважно, когда проходит құдалық, ведь главной его целью является — обмен подарками. У казахов говорят: «Құдалық белгісі — киіт, қоныс белгісі — бейіт» «Знак сватовства – подарки, а знак новоселья – могилки», ну и конечно же, теплая и доброжелательная атмосфера. Также у нас говорят, что любой казах: «Уважает и чтит свата, как бога». В главном блюде бешбармак баранью голову подают свату. Также казахи при сватовстве желают, чтобы сват стал им как друг, а сватья, как самая близкая подруга, сестра.
Обмен подарками называют – «Киіт». В этом обряде презенты делаются из одежды. Сваты заранее обмениваются списками с указанием размеров одежды каждого из членов родственников, которым будут покупать подарки. Закупают различного рода вещи: верхнюю одежду, к примеру пальто, чапаны, костюмы, рубашки, блузки и т.д. На сегодня эта традиция в разных регионах Казахстана проводится по-разному. Некоторые сваты говорят друг другу: «Может не будем одевать друг друга» «Сіз бізді, біз сізді киіндірмей ақ қояйық». Однако, в любом случае обе стороны сватов без подарков не остаются.
Традиции совершенствуются вместе с народом, которому они принадлежат, поэтому сегодня пред- и постсвадебные процессы проходят по упрощенному сценарию. Vox Populi подготовил краткую инструкцию: в ней — главные традиции, а также описание базовых настроек уклада среднестатистической казахской семьи.
Редакция Vox Populi относится к традициям любого народа с уважением и не преследует цели оскорбить чьи-то чувства.
«Құда түсу»: чем выше образование — тем больше калым
«Құда түсу» (далее – куда тусу) — официальное знакомство двух сторон в доме невесты, в ходе которого начинается обсуждение последующих этапов бракосочетания. Куда тусу — одно из обязательных мероприятий, на котором присутствующие должны условиться о том, где будет проходить свадьба и сколько людей придут поглядеть на торжество материи над духом. На этой встрече сторона жениха одаривает сторону невесты подарками, а принимающие потчуют гостей угощениями. На куда тусу обязательно присутствие «бас құда» (далее – бас куда) — большого брата, зорко наблюдающего за добропорядочностью присутствующих. Бас куда выбирается среди родственников со стороны жениха.
Отдельно стоит отметить, что в некоторых регионах перед куда тусу может зайти речь о калыме. Самые щедрые выплаты — в Шымкенте, Таразе и Кызылорде, а в северных, западных и восточных регионах страны традицию могут и вовсе проигнорировать. Сумма калыма начинается от $1000 и доходит до нескольких миллионов тенге. Приданое невесты в таком случае должно соответствовать сумме калыма. Чем более образованная невеста попалась жениху, тем выше ставка.
Отступать некуда — позади «сырға салу»
«Сырға салу» (далее – сырга салу) проводится перед «қыз ұзату» — тоем, предшествующем свадьбе. Во время обряда невесте надевают серьги, после чего она покорно принимает все дальнейшие действия. Совершает сырга салу будущая свекровь. Обряд знаменует собой окончательную договоренность между сторонами.
Сватовство может сопровождаться еще одной необычной традицией — «құйрық-бауыр асату». Родственники невесты готовят будущим сватам лакомство из курдюка, печени говядины или баранины. Важно доесть всё до конца, не прищурившись ни разу.
Перед тем, как прийти на сватовство, родственники жениха должны подготовить «қоржын» (далее – коржын) — сумку из войлока или кожи, наполненную дарами. Сюда можно положить конфеты «Құттықтаймыз», которые ждали своего часа с восьмого марта, советское шампанское или бутылку водки, мясо. В ход может идти и что-нибудь незатейливое вроде изюма, курта, чая. Обязательно следует положить в коржын отрез ткани, который, если повезет, однажды может вернуться отправителю. О бесконечная цикличность бытия!
«Қыз ұзату»: Проводить невесту достойно
«Қыз — қонақ», — гласит крылатое казахское выражение. Действительно, родители невесты буквально с самого рождения девочки должны понимать, что однажды им придется провожать ее в другую семью.
«Қыз ұзату тойы» (далее – кыз узату) — проводы невесты. Событие проходит перед свадьбой, и гостей со стороны жениха здесь меньшинство. Под конец кыз узату должна прозвучать «сыңсу» — прощальная песня, которую исполняют подруги или родственники невесты, а в некоторых случаях спеть может и сама невеста. В это время главная героиня, надев саукеле, бредет по белой дорожке («ақ жол») — символу безмятежной супружеской жизни. Главное — не оборачиваться, иначе ненароком можно оказаться в мрачном царстве безбрачия.
На следующий день в дом жениха, куда после кыз узату отправляется невеста, прибывает приданое. Разумеется, вместе с родственниками невесты. Обряд «қыз жасауын көрсету» — это демонстрация имущества невесты. В некоторых регионах традиция может и не соблюдаться, но случается и такое, что приданое невесты проходит доскональную проверку. Приданое, как правило, включает в себя спальный гарнитур, постельное белье, различную бытовую технику. В особенности ценным считается наличие хрустальной люстры, «элитной» посуды. За каждый предмет утвари полагается денежное вознаграждение – «көрiмдiк» (далее – коримдик), которое отдается снохам. Иногда в процессе «дележки» не избежать драки, но этому до сих пор нет задокументированных свидетельств (из свадебного видео такие эпизоды вырезаются на монтаже).
«Үйлену той», или Финишная прямая
На этом этапе все действующие лица могут гордиться проделанной работой, потому как впереди кульминационное событие — «үйлену той», или свадьба. Ключевая традиция — «беташар», представление невесты народу. До беташара лицо невесты закрыто тканью (шымылдық), которую с обеих сторон придерживают снохи (жеңге), обладающие хорошо развитыми плечевыми мышцами.
Во время беташара на домбре играет акын или беташарист. Каждый родственник, имя которого называется, подкидывает ему коримдик, а невеста в ответ кланяется. По окончании акын открывает лицо невесты, что является логическим завершением обряда. Вот теперь начинается череда тостов.
К чему должна быть готова будущая «келiн»?
Жена остается в доме мужа, и теперь она — полноценный член новообретенной семьи. Гости разъехались, а у невестки появились новые обязанности. Согласно устоявшейся традиции, «келiн» (далее – келин) должна пройти итоговую полосу препятствия — совершить «келін шәй». Испытуемая демонстрирует родне мужа свои навыки: самые искусные келин обладают фотографической памятью, поэтому ни за что не перепутают пиалу, да еще и угадают любое пристрастие участника застолья.
Казахские свадебные традиции неоднородны — каждый регион славится своей оригинальностью, что порождает вариативность норм. Тем не менее, большая часть из перечисленных традиций и обрядов сохранилась до наших дней и практикуется повсеместно.
Құдаларға (құдалыққа) арналған тілектер мен құттықтаулар
Тілектер, құттықтаулар- admin
- 16.12.2021
- 0
- 0
- 179032
Құрметті құда……., құдағи….!
Таудан аққан тас бұлақтың суы қандай мөлдір,
Қандай таза! Сәт сайын жаңарып жатқан ағын суда мін бар ма? Біз үшін сіздердің жандарыңыз да дәл осындай — сәт сайын жаңарып жататын кірсіз әлем!
Баламыздың көңілі құлапты, қызымыздың жаны ұнатты — екі асыл қосылды! Бақ ауысады, ырыс жұғысады деген, жұрнағымыздың жапырағы жайылып, тамыры тереңдегендей! Сіздерге ұқсаған елдің қамын ойлайтын аптал азаматтар болсын, құдалар! Екі үкіміз теңін тапты деп менің жүрегім қуаныштан жарылғалы тұр. Тең-теңімен деген емес пе! Осы қуаныш тілегімді «Бәрін сәтімен орайластырған Жаратушы баянды бақыт берсін» деп аяқтағым келеді. Дәмнен, сусыннан, тағамнан алыңыздар!
*** *** *** ***
Арнау
Арықтан су ағады шыр айналып,
Нәсіптіге мал бітер бір айналып.
Жастығыңның шағында ойна да күл,
Кім бар кім жоқ келгенше қайта айналып.
Қайырмасы: Құдажан жорытқанда жол болсын,
Құдағи дастарханың мол болсын.
Алланың шапағаты тие берсін,
Бізден тілек сол болсын.
Тал мен қайың жарасар тал мен қайың,
Денсаулықта кім ойлар ауру жайын.
Осы отырған қызықты ойын-тойда,
Көмейден ағызайын тілдің майын.
Қайырмасы
Құда жаңа, болды енді туыс жаңа,
Сыңғырлайды шырқасам үнім дара.
Мұнда айтпаған өлеңді қайда айтамыз,
Шырқайықшы іркілмей осы арада.
Қайырмасы
*** *** *** ***
Құдалық тілектері
Құдай қосып құда болдық!
Құдалар келді!
Қарсы алып жүгір, ағайын
Гүл менен биге ораңдар бүкіл маңайын!
Алдынан шықсын Аталар мен аналар,
Ақ қырау шалған самайын!
Күмбірлеп күй мен жаңғырып жаңа ән ойналсын,
Отыз күн ойын,
Қырық күн тойың тойлансын!
Жайылып жастық, иіліп төсек болайық,
Құдалар Аты байлансын!
Құтты да болсын,
қарсы алған құдаң гүлдермен,
жандар деп жатыр тәрбие көрген, үлгі өрген.
Асауды — ноқта,
Құданы құдай қосады,
Баянды болсын қызықтарыңыз бұл көрген.
Баянды болсын,
Бақ болып келсін келінің,
Арқалап келген бір елдің ұят, сенімін.
Ұлағатты жермен
ұластырсам деуші ең ұлымды,
түсті ме, көке, орнына бүгін көңілің.
*** *** *** ***
Жаңбыр жауар бұлт келгенде түйіліп,
Сөйлейді ақын бір Аллаға сыйынып.
Сенің-дағы келіп отыр тойыңа,
Алты Алаш ел — алыс-жақын жиылып!
Тоймен бірге жасап жатсын құдалық,
Тұңғыш ұлға түсіпті ару-бұғалық.
«Көп тілегі көл болады» деген бар,
Жас келінің дана тусын бір алып!
*** *** *** ***
Қош келдің құдай қосқан құдаларым,
Төрімде не десең де құп аламын.
Бір жүріп, бірге тұрып қызықтайық
Өмірдің енді келген нұр-алабын!
Құдалар өрлеңіздер төрімізге,
Қарап тұр екі рулы ел — бәрі бізге!
Жетейік кәрілікке сыннан өтіп,
Сыйластық қалсын мәңгі өңімізде!
*** *** *** ***
Тәтті үміт болып болашаққа жалғасқан,
Ерекше екен алғашқы арман, алғашқы ән.
Құда боп келген — қадамы құтты ел болсын,
Құдаларымыз
Бақ — өзен болсын арна ашқан.
Үйленіп жатыр,
қырдан да дүрмек, ойдан кеп,
Жақсы жандарға айқара құшақ жайған көп.
Есітіп жатырмыз —
құдалардың бұл түп тегі,
Аймандай ұл-қыз
Тудырған текті Жайдан деп.
Кімдер де болса ел екен етек-жеңі кең,
Қазақ даласын желпінткен алған демімен!
Ұлыларға тән ұнасымды болған құдалық —
Құдай бұйрығы,
Терезе түсті теңімен!
*** *** *** ***
Қазақтың бір сөзінің қатесі жоқ;
Алдымен бауыздау құда, кейін қылауы түспеген құда, сосын белгілі бел құда, кейін Абай жарықтық қаһарлы қысқа теңеген кәрі құда болады екен. Абай атамыз кәрі құдадан қаймыққан, санасқан. Себебі кәрі құда іші-бауыры араласа келе бауырына айналып барлық сырын біліп қояды. Шынымен білек сыбанып кіріссе — біліп айтады, батырып, жаныңды ауыртып, бетті тіліп айтады. Яғни, дос болып жылатып айтады. Абай — дана міне осы құданы айтқан.
*** *** *** ***
«Жігіттің үш жұрты болады» деп жатады. Дегенмен жақсы болса құдаларың да бір жұртың екені Айдан анық. Ақылды құдаң — құрдасың, ақылды құдағиың — сырласың емес пе?
Құрметті, қымбатты құдалар! Қазақтың «Асауды — ноқта, құданы — құдай қосады», «күйеу — жүз жылдық, құда — мың жылдық» деген нақылында бір мысқал қоспа сөз. Біз де құдай қосып құда болдық, ………..! күйеу бала мен келіннің — екі жастың ғұмыры жүз жылдық болсын! Құдалығымыз мың жылдық болсын!
*** *** *** ***
Байлық, дәулет, бақыт туралы әңгіме қандай көп.
Сондай бірінде «Бай — байға құяды, сай — сайға құяды, шұқанаққа түк жоқ» депті бір ел ішінде жүрген елеусіз Дана.
Екінші бір Дана «Бай мен бай құда болса арасында дәнекер болып жорға жүреді, кедей мен кедей құда болса арасында дәнекер болып дорба жүреді, бай мен кедей құда болса бір-біріне қарай зорға жүреді» депті.
«Барлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді».
Ұл-қызымыз «тереземіз тең» деп қосылса — не тұрыс бар, ендеше төскейде малымыз қосылсын, сырласып жанымыз қосылсын!
Досымыз қуанып, дұшпанымыз тосылсын!
Егіз арна қосылды — аяғы теңіз болғай! Бауда ойнаған екі құлынымыз бір ноқтаға бас сұқты — аяғы сегіз болғай!
Біздің ұлымыз — Сіздікі, Сіздің гүліңіз — біздікі! Барша гүлдің сыйлайтын ләззаты — бір, сұлулық.Ұл-қыз —перзент, ортақ немере сүйіп қуанышымызды бір етелік!
Көзіміздің ағы менен қарасы қос қошақанымыздың бақыты үшін келіңіз, төс түйістіріп құшақтасайық, құдалар!
*** *** *** ***
Бекзаттарым-ай, Жекжаттарым-ай,
Жекжат болып ауылыма кеп жатқаның-ай!
«Бала бақытын қыздан іздейді,
Қыз бақытын түзден іздейді»
деген екен дана бабаларымыз. Біздің қызымыз бақытын сіздің шаңырақтан іздеп келді. Үлпілдеген үкіміз бізден — өтті, сіздерге — жетті.»Жібекті түте алаған жүн етеді» дейді. Жүн етсеңіз де, гүл етсеңіз де еңдігі жауапкершілік — Сіздерде, құдалар!
*** *** *** ***
Құда түсу
Жақсы қонақ келсе, құт келеді» — дейді. Ал, көршілер, арқан тартып, шашу шашып, қонақтарды қарсы алайық…
Келген қонақтарға арқан тартылып, шашу шашылып дастарқан басына жайғасып отырады.
Осы үйде той болғалы жатыр деп естідік. Құрметті үй иелері сіздің үйде айдай сұлу, нәзік, ажары — көркіне сай қыздарыңызға біздің үйдің бой десе бойы, ой десе ойы бар, білімі жоғары, біздің үйдің сал — сері жігіті сөз салып жүр екен. Сіздерде лашын бар, бізде сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарға ілгізгелі келдік. Ата — бабамыздың дәстүрінің негізін сақтай отырып туған — туысымызды, көрші — қолаңымды жинап, сіздің қызыңызға құда түсіп, алдарыңыздан өтуге келдік. Жастар бір-бірін ұнатып, шаңырақ көтеруге бел буыпты, неге бізге осы екі жастың ниетін қолдамасқа. Бізді құп көрсеңіздер құдандалы болайық!
— Құрметті, құдалар! Атамыздан қалған: «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз бар. Алдағы құдалығымыз баянды болсын деп өлтірі әкелдік. Соған батаңызды беріңіз.
«Өлі — тірі» — өлген аруақтарға арнап союға, етін елге үлестіруге арналған мал. Бұл арадағы өлі мен тірінің айтылуы: «Алдағы құдалық баянды болуы үшін екі жақ өлі мен тірінің алдында ант етеді» дегенді ұғындырады. Бұл малды бөгде біреу алады. Өлтірі өтіп болған соң екі жақ бірін — бірі құда дей берулеріне болады.
Ал, құдағи! Орамал тон болмайды, жол болады демекші сіздерге азын — аулақ әкелген сыйымыз бар еді, соны ұсынуға рұқсат етеңіздер» деп, ең бағалы кәдені қыздың әкесіне, содан кейін құдағи, құдашаларға үлестіреді. Содан кейін қазақ халқының салты бойынша қыз балаға болашақ енесі белгі ретінде сырға салады.
Қыз бен күйеу баланың әжелері ақыл-кеңес, өсиет сөздер айтады.
Ал, құлыным, қазақтың «Күтімді болам десең, жаңа отауға түс» деген сөзі бар. Құрғалы отырған отауларыңның шаруасына икемді бол. Оқыс мінез көрсетпе, тазалық сақта, бауырмал бол, сабырлы-салмақты бол, ата-анаңның ел-жұртыңның сенімін ақта, жаманат келтірме. Ол үйде мен сияқты әжең бар. Сол әжеңе сүйкімді келін бол. Ал құдағи, «ырыс алды — қыз» дейді ғой. Біздің қызымыз сіздің үйге тек бақ-береке әкелсін.
Құдағи «Келіннің өнегелі болуы енеден» деп бұрын шешем айтып отыратын. Өзімнің енем сондай бір салмақты, өнегелі, өмірден көрген, түйгені мол адам болатын
Я, Тәңірі-құдірет
Мал-бастарын аман ет.
Бастарына бер бақыт
Асына бер берекет
Өмір-жастарын ұзақ ет
Ұрпақтарын асыл ет!
Көрмей өссін қасірет
Өмірдегі жақсылықты
Дәл осы үйге нәсіп ет!
*** *** *** ***
Әкелердің әңгімесі /Құда түсу
Құдалықтың ең қызықты сәті — екі әкенің келісуі, өзара ымыраға келуі (ең басты мақсаты). Ұлдың әкесі: ал құда-құдағилар сіздерде қыз, бізде ұл дегендей, осы екі жастың арқасында бәріміз танысып білісіп жатырмыз. Қыз деген жат жұрттық, құдеке қызыңызды жылатпаймын ешуақытта, өте бақытты болады деп сенемін. Енесі өте жақсы адам, біз де қыз беріп, қыз алысқан адамдармыз. Әр ата-ана ұлын емес, қызын ойлайды екен бірінші кезекте “қызым жақсы жерге барса екен, барған жерінде жыламаса екен, аралары жақсы болса екен” деп. Ал енді ата салтымызбен, өз жөн-жоралғымыз, мынау енді қыздың қалың малы (конверт), қасында бір қойы, бір қап қант бар, арамыз тәтті болсын деп ырымдап әкелдік. Разы болыңыздар, құдалығымыз құтты болсын! Қыздың әкесі: Қазақта сөз бар “дүние адамға бітеді” деп, дені сау болса бәрі болады. Орамал тон болмайды, жол болады демекші, бұл енді жолы ғой, аз беріп көп бергенде одан ешкім байып кетпейді. Қыздан алып байып кеткен ешкімді көрген емеспін. Терезеңмен тең дейді, оның бәрі бізге керегі жоқ, екеуі бақытты болса, бізде де асып бара жатқан дүние жоқ, сіздер сияқты момын жандармыз. Екі әке төс қағыстырып, құда болады. Айналасында отырған жиылған жұрт, “құдалық мың жылдық болсын” деп тілектерін білдіріп жатады.
Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: