Мунчала чыгару йоласы сценарий

Мәктәпкә әзерлек төркемнәрендә үткәрү өчен «Орлык чыгару» йоласы сценариясе .

Тәрбияче: Шайдуллина Миләүшә Рафаил кызы

                                                                        1 категорияле  тәрбияче

Татарстан Республикасы Кукмара  муниципаль  районының “Кукмара шәһәре алтынчы номерлы  “Салават күпере” балаларны һәрьяктан тәрбияләп үстерү буенча балалар бакчасы” муниципаль  бюджет мәктәпкәчә белем бирү  учреждениясе.

Орлык чыгару йоласы.

Башлап җибәрүче: Язгы йола һәм бәйрәмнәр циклы чәчүбашлануга багышланган йолалар белән төгәлләнгән. Теге яки бу формада алар Урта Идел һәм Урал татарларының барысына да хас булган. Казан татарларының күпчелегендә алар орлыкчыгару йоласы рәвешендә үткән. Бу йоланын ничек уздырылганын без сезгә курсәтергә телибез.

Авыл күренеше. Капка төбендә бер карт басып тора.

Бабай: Әй, урамда әле беркем дә күренми икән. Тукталы, ерактан  кемдер килә ахрысы.

Юлчы: Әссәләмугалейкум бабай .

Бабай: Вәгәлейкум вә ссәләм энем. Син, энем, безнен якныкы түгел ахрысы.

Юлчы: Әйе, бабай. Минем сезнең авыл аша узып кына барыш иде. Нишләп торасың монда аптырап.

Бабай :Менә миңа кем очырар икәндә, кемгә йомырка бирергә, дип карап тора идем әле. Син очрап куйдың, рәхмәт яуган. Безнен бит бүген бәйрәм. Орлык чыгара торган көн. Синең ул хакта ишеткәнең бар идеме соң?  Сездә үткәрәләрме аны?

Юлчы: Юк,  сөйләп җибәр әле бабай.

Бабай: Бу көнне иң башта мунча ягалар. Урамга чыккач, беренче очраган кешегә , юл уң булсын дип, йомырка бирәләр. Чәчкән вакытта туфракка орлык белән бергә йомыркалар да ташлыйлар, ә беренче чәчү көнендә, басуга чыккан балалар ул йомыркаларны җыя баралар.

Карале энем, әйдә безнең белән кырга чыгабыз, калганын шунда үзең күрерсең.

Юлчы: Яхшы бабай, мин риза. Сездә ялда итеп китәрмен.

Бабай як –ягына каранып ала да.

-Әнә, анда кырга чыгарга җыелышып киләләр дә инде.

(Кулларына тубаллар тоткан аркаларына капчыклар аскан ирләр һәм балалар иярткән хатын-кызлар килеп керәләр.). Бабай белән юлчы да бу төркемгә ияреп җырлый- җырлый кырга таба юл алалар.

Кыр күренеше.

1 кеше: Менә килеп тә җиттек. Әйдәгез йоласына туры китереп эшне башлыйк инде. Без олылар алдан орлык чәчик, ә безнең арттан йомырка тәгәрәтсеннәр. Уңышыбыз мул булсын өчен.

Бабай: Әйдәгез балалар, дога кылып эшне башлыйк.

Дога укып эшкә керешәләр. Балалар тәгәрәткән йомырканы җыеп йориләр. Бер читтә хатан кызлар ашъяулык җәеп өстәл хәстәрли башлый.

2 кеше: Менә бит, бергә эшләгәч эшнедә төгәлләдек. Хәзер ял итеп алсакта була.

Кызлар: Анда өстәл әзер инде, әйдәгез утырышыгыз. (Түгәрәкләнеп утыралар)

1. кыз: Әйдәгез авыз итегез ризыклардан, аз дип тартынып утырмагыз. Борынгылар әйткәнчә “Аз булса җитәр, күп булса бетәр”, “Ипи тоз, якты йөз”.

3.кеше: Кайда сон әле безнен гармунчы? Әйдә биетеп ал инде безне. (Бию)

Бабай: Я, ярый, барысы өчендә дога кылып, кайту ягына таба борылыйк.

Барысы бергә: әйе , әйе.

Бабай: Бисмилләһи рахмәниррахим : «Хәерле яңгырлар булсын, еллар тыныч булсын, йомырка кебек түгәрәк булсын!” Әмииин.

(Барысы бергә торып эйберләрен җыйнап җырлый-җырлый кайтып китәләр).

Авыл хуҗалыгы

Юкә мунчаласы бүген кем өчендер тансыкка әйләнсә, шул ук вакытта аннан беркайчан аерылмаучылар да бар.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Мул тормышта яшибез, тик күңелгә нидер җитми. Рухи яктан баймы, бердәмме без?.. Әби-бабаларыбыз бердәм булып, хәзинәдә барын бүлешеп яшәгән, зур эшләрне өмә итеп башкарган, йола-гадәтләрне үтәгән, бәйрәм иткән. Өстенә кияргә киеме, авыз тутырып ашарына булмаса да, күңеле көр, кәефе күтәренке булган. Матди байлыктан рухи байлык өстен булган.

Чыннан да, элекке йола-гадәтләр, бәйрәмнәр рухи байлык өстәрлек тә. Мәдәният идарәсе аларны барлап, халыкка кайтаруны өстенлекле юнәлеш итә. Күптән түгел  әлеге җәһәттән оештырылган күчмә семинар шуларга багышланды. Аның эшендә мәртәбәле кунаклар – республика традицион мәдәниятне үстерү үзәге җитәкчесе урынбасары Гали Габдрахманов, “Түгәрәк уен” журналы хезмәткәрләре катнашты.

Түбән Биштә – кап  сугу, Куш-Елгада – авыл һөнәрчелеге, Бигештә Җыен базары күренешләре кунакларда зур кызыксыну уятты.

Кап сугу  – табышлы һөнәр

Түбән Биштә элек-электән палас, келәм сукканнар, итек басканнар, бау ишкәннәр. Биредә һәр пәнҗешәмбедә базар эшләгән, аңа күрше-тирә авыллардан да килгәннәр. Түбәнбишлеләр әлеге базарны  сәхнәдә оста итеп күрсәтә алды. Алар нәрсә генә сатмый: йомырка, бәрәңге, суган, көнбагыш дисеңме… Әлеге күренешкә “Бишкәй” керәшен ансамбле чыгышы ниндидер мәгънә, үзенчәлек өстәде. Мәдәният хезмәткәрләре, укытучылар, авыл апа-агайлары сәхнәдә гәүдәләндергән әлеге күренеш кунакларда җылы хисләр калдырды. Түбән Биштә кап сугу үзгә һөнәр булган, бүгенге көнгә кадәр кап сугу станогы да сакланган. Аны кап сугучылар сәхнәләштереп күрсәтте.

-Май аенда юкә агачының каерысын алып, аны ай ярым суда тотып, мунчаладан кап суга идек, – ди Әсхәдулла ага Фәйзуллин.

Пусташитта махсус мунчала буасы булган, юкәлек (мунчала) әзер булгач, аларны ат белән тарттырып чыгарганнар. Мунчаланы станокларда кило ярымлы кап итеп сугып, төргәкләп куйганнар.

-Мәктәпкә киткәнче -15, кайткач тагын шуның кадәр кап суга идек. Күршеләр күрмәсен дип, төнлә тәрәзәләрне каплап та эшли идек, – ди сөйләп китте Сәрия апа Нәгыймуллина.

Аларның кап сугуына күз дә иярми, элекке һөнәр онытыламыни ул, ди алар, көлешеп. Элек каплар байлар заказы белән эшләнгән (аның берсе 25 тиен булган, заманасы өчен ярыйсы акча), алар ташкүмер тутыру, буа буу өчен кирәк булган.

Һөнәр һөнәрне арттыра

Кушъелгалылар ул көнне мәдәният йорты фойесын тутырып авыл һөнәрчелеген сәхнәләштереп күрсәтте. Ул кич утыру күренеше белән башланды. Ак яулыклы әбиләрнең берсе җеп эрли, икенчесе бәйли, беришләре чигә, тегә. Аларның кул эшләреннән оештырылган күргәзмәдән күзләр камаша. Әбиләр яшь чакларында кич утыруларын кызык итеп искә ала, һөнәр һөнәрне арттыра ул, ди алар, беравыздан.

Элек авылда гадәттә бер генә хуҗалыкта сөт аерту өчен сепаратор булган, калганнар бу йортка иртән үк килеп, чират алып, сөт аерткан, нәкъ менә биредә апалар аралашкан, яңалыклар алышкан. Кушъелгалылар ипи пешерүне дә барлык хасиятен үтәп, җанлы итеп  күрсәтә алды. Авылның палас сугу остасы (станогы бүген дә исән) Гасимә әби Мофаздалова, паласларым Франция, Финляндиядә дә бар, ди. Гасимә апа мәдәният йортында  хәзер “Серле йомгак” түгәрәге алып бара, ди мәдәният йорты директоры Ралия Әхмәдуллина. Аның эшләре күзләрне камаштыра. Буе белән сузылган паласлар йортка илаһилык өсти.

Мөнәвир ага Имамиев исә кунаклар белән чана ясау серләрен уртаклашты. Алар нинди генә үлчәмдә ясалмаганнар?! Чаба табанын юкә агачыннан ясау мәслихәт, ди ага.

Кушъелгалылар бу көнне кунакларга «Кыз ярәшү» йоласы һәм “Нигез” бәйрәмен дә оста итеп күрсәтә алдылар.  “Нигез” бәйрәменең үткәне якташ язучы Ялчыголның Баһаутдин тармагы белән бәйле. Баһаутдин улы «Фәхретдиннең» нигезе – бүгенге мәдәният йорты урнашкан урын. Әйтерсең, тарих бер гасыр артка чигенде. Әнә Фәхретдин (Мөнир ага Талипов) үз нигезендә шәкертләренә дин сабаклары бирә. Шәкертләре аның бүгенге ак әбиләр – Шәмсенур белән Фәүзия Мөхәммәтшиналар, Әкълимә Юнысова, Кафия Низаметдинова, Нурдидә Ибраһимова, Әсфия Шәмсетдинова, Әсфия Сагындыкова, Нәкыя Гарәфетдиновалар.

Кемдер алдый, Кемдер алдана

Бигешлеләр Җыен базары белән районда гына түгел, аннан читтә дә танылып килә. Зәйдә җыеннар уза торган була, 70нче елларда гына Сабантуй төшенчәсе керә. Мәсәлән, Бигеш якларында  һәр авылда мәйданнар узып, ул атна ахырында Бигештә җыен буларак узган. Җыен алды кичендә Бигештә гадәттә  Җыен базары шаулап-гөрләп узган. Анда кәрәкәслеләр – чуман, көянтә, җеп эшләнмәләре, пәнәчелеләр – алма, Бүре-Сарай һәм Тәкмәк халкы – суган, кыяр, Карман белән Югары Лоҗы – чабата, кисмәк, бигешлелеләр мал белән сату иткәннәр. Җыен базары – бүгенге көн базарының чагылышы.

-Бигештә Җыен базары 1965 елга кадәр яшәде. Армиядән кайткач, мин аннан бәрәнле сарык алып, мал тергездем, – ди мәгариф ветераны, үзе дә әлеге Җыен базарын җанландырып күрсәтүдә катнашкан Рәүф  ага Насыйбуллин.

Чыннан да, бигешлеләр Җыен базарын нәкъ базар-ярминкә ясап, оста итеп ача алды. Әлеге базарда ике кешенең чалбар, саулык бәрән дип тәкә алган очраклары да кызык итеп күрсәтелде.

Пәнәчелеләр килә, болай булгач, базар шәп була инде, дип сөрән салуга, Пәнәче яшьләре базарга керәшен җыруларын суза-суза килеп тә керде.  Рус, татар, керәшен халкы әнә шулай дус-тату булып, һөнәрчелек серләрен бүлешеп, мәдәният алышып яшәгән. Аннан китте җыр-бию, мәзәк хәлләр…

Бер сулышта узган Җыен базары күренеше кунакларның көчле алкышларына күмелде. Бар да бүгенге көнгә килеп ирешкән чынбарлык бит. Үткәнен белмәгәннең киләчәге юк, дигән хакыйкатьтә никадәр хак-лык!

Милләт җаны йола-гадәтләрдә. Барлыйк, халыкка кире кайтарыйк аларны.

Рәзимә Кашапова, «Зәй офыклары».
Автор фотолары

                                           
Зәй
муниципаль районы

                                                                                   
Тәрбияче: Гончарова М.В.

                                                                                  
“Каенкай ”балалар бакчасы                                        ”                                         

       
Тема:       
«Туган як табигате һәм аны саклау проблемасының татар теле дәресләрендә
чагылышы.»

Әйдәгез,
дуслар, яшик гөрләшеп һәр үләнне дус итеп       Урманнар, яшел
тугайлар Алсыннар безне көтеп.    Яшәрсен дә гөрләп торсын Бөтен
дөнья дусларым.          Бәхет тулы гөлбакчага Әйләндерик Җир шарын.

(Фәннур
Сафин).

1.Кеше
— табигать баласы, шуңа күрә ул аны сакларга кирәк. 2.Табигатьтә соңгы
вакытта күзәтелгән үзгәрешләр. Чишмә тавыннан үсеп төшүче агачлар.

З.Уку
дәресләрендә бирелгән әсәрләрне укып, аңлау, әңгәмә кору. а) Ш. Маннаповның “Су
тәме”,                                                                                                             ә) Р.Батулла
«Карурманга бара Мөбарәк»,                                                 б)Ә.Халидов
«Кырмыскалар»,                                                                        
в)Л.Зөлкарнайдән
«Бичуралар һәм бичаралар»,                                          г) И.Туктар
«Урман букеты»,                                                                                  д)Ф.
Гарипованың «Тау чишмәләре»,

е) Л.Толстойдан
«Алмагачлар»,

ж) Р.Төхфәтуллиннан
«Алмагачлы юл»,

з) В.Монасыйповтан
«Табиблар» әсәрләре,

4.Казылган
коелар турында мәгълүмат. Кемнәр казыган, әһәмияте.

5.Чишмәләр
турында мәгълүмат. Экскурсия нәтиҗәләре.   Табигатьне чистартуга без

керткән
өлеш. Табигатьне чүп-чардан арындыру буенча даими эш.

б.Агач
утыртуның әһәмияте. Нинди агачлар утыртырга кирәк.Ни өчен? Кайсы агач

нәрсә
белән әһәмиятле?

7.Табигатьтәге
үзгәрешләрне күзәтү, аларга мөнәсәбәтне белдерү (хикәя, сочинение

язу).

8.»Мунчала
ясау буасы» турында мәгълүмат. Аның тарихы. Мунчала ясау

технологиясе
һәм әһәмияте.

9.Питрау
бәйрәме. Үләннәр турында мәгълүмат. Аларның әһәмияте.

а)Үги
ана яфрагы турында мәгълүмат.

ә)Бака
яфрагы турында мәгълүмат.

б)Кычыткан
яфрагы турында мәгълүмат.

в)Ромашка
чәчәге турында мәгълүмат.

г)Энҗе чәчәк турында мәгълүмат.

д)Әрем үләне
турында мәгълүмат.

10.Табигатьне
начар якка үзгәртә торган гамәлләр, әйберләр.

Кеше
— табигать баласы, шуңа күрә ул аны сакларга тиеш.

Хәзерге
вакытта табигатьне саклау проблемасы аеруча мөһим. Моның сәбәпләре бик күп.
Беренчедән, төрле радиоактив матдәләр җирләребезне, суларыбызны, һаваны агулый.
Икенчедән, казылма байлыклар, агачлар елдан — ел азая. Өченчедән, иген уңышын
арттыру өчен бик күп химик ашламалар кулланыла. Шулай итеп, Җир нык зарарлана.
Аның иксез — чиксез байлыклары агулана.

XXI гасырда
Җир нинди булыр?

Җир шарының нинди булуы безгә бәйле, чөнки Җирдә без
яшибез. Киләчәк еллар өчен без хәзер кайгыртырга тиеш.

Кеше табигатькә зыян китергән икән, димәк, ул үзенә дә
зарар китергән. Кеше үзе дә табигать баласы бит. Табигать — синең
әйләнә — тирәң ул. Кояш, болыт, су, ком, таш, хайваннар һәм үсемлекләр —
барысы бергә табигать дип атала. Кеше үзенә кирәкле әйберләрне
табигатьтән ала. Иген, яшелчә һәм җиләк — җимешләр үстерә, терлек
үрчетә.

 Татар әдәбияты дәресләрендә бу мәсьәләне без
ничек өйрәнәбез?  Мәсәлән, табигать бай, ләкин аны сакларга кирәк.
Кешеләр киләчәк турында, алдагы буыннар турында кайгыртырга тиешләр. Җир
шарында барлык кешеләр дә уртак бер максат белән яшәсеннәр: ул — табигатьне
саклау.

Кызганычка каршы, бүген кешелек зур куркыныч алдында
тора. Табигатьне пычрату — гасыр чире ул. Табигатьне пычратучыларга каршы
көрәшү — һәркемнең изге бурычы.

Шуңа
күрә һәр кеше табигатьне яратырга, аны саклау өчен көрәшергә тиеш. Табигать
үзен яраткан кешеләрне генә ярата!                                                                                                        Табигатьтә
соңгы вакытта нинди үзгәрешләр күзәтелә?

Менә безнең табигатьтә хәзер күп кенә үзгәрешләр
күзәтелә. Мәсәлән, без өйрәнергә теләгән объект Югары Баграж авылы
территориясен генә карасак та анда искиткеч күп үзгәрешләр күрербез. Аерым
алганда,  элек Олы су башында көтүләр күп йөргән, кеше малны күп тоткан,
шунлыктанмы инештә агачлар үсмәгән. Ә хәзер исә Олы су башыннан шактый
киң поласа булып зирек агачлары үсә. Ел саен бу полоса алга таба бара,
киңәя. Алар күләгәсендә башка бик күп үләннәр үсә. Элек инеш сулары бик
мул иде. Яз  көне ташулар бик көчле ага торган булган. Чөнки аларны су белән
тукландыра торган чишмәләр дә күп иде, кышын карлар да күп ява иде. Ә хәзер
урман буеннан аккан өч чишмәнең берсе — «Үтәш»
чишмәсе бөтенләй кипте, — дип сөйләде безгә авылның хөрмәтле кешесе Нина әби
очрашу вакытында.

«Зәй офыклары» газетасында язылган  «Елгалар кая
югала?» мәкаләсендә дә бу мәсьәлә күзәтелә.  Бу проблеманың газета – журналларда
яктыртылуын өйрәнү максатыннан без районыбыздагы чыгучы  “Зәй офыклары”
газеталарын өйрәндек.Анда күп кенә бу темага багышланган мәкаләләр  белән
таныштык. Шуларның берсенә тукталабыз.  Кешенең су объектларына йогынтысы —
бүген Казанда тәмамланган Идел буе гидроэкология конференциясендә катнашучылар
әнә шул хакта фикер алышкан. Хәтта бик өлкән кешеләр дә Татарстан елгаларының
быелгы кебек көчле саегуын хәтерләми. Гадәти булмаган әлеге күренешнең
сәбәбе нәрсәдә соң? Судагы җан ияләренә һәм кешенең үзенә бу нәрсә белән яный?

Тирә
— юнебездә су кимегәннән— кими бара. Республикада су мәсьәләләре
белән шөгыльләнүче учреждениеләр шактый. Аларның һәрберсе
сулыкларның саегуына үз фикерен әйтә. Белгечләр моны болай аңлаталар
-кышын кар аз булды, ә көз коры килде. Шул ук вакытта халык арасында кипкән
елгалар — кеше кулларының эше,      1                                                                                                                                         

дигән сүзләр дә йөри. Янәсе, Саян – Шушенский ГЭСындагы
һәлакәт аркасында башка гидроэлектростанцияләр көчәйтелгән режимда эшләргә
мәҗбүр һәм аларга күбрәк су
кирәк.                                                                                                          
Гидрологлар мәгълүматларына караганда, узган кыш республикада кар катламы аз булу
сәбәпле, язгы ташу да аз булган, ә нәкъ менә ул елгаларны тулыландыруның сәбәбе. Хәлне
тагы җәйнең эссе һәм көз көне яңгырның сирәк явуы кискенләштергән.

Бер яктан РТ Экология һәм табигый ресурслар министрлыгы белгечләре
фикеренчә, Куйбышев су саклагычында су дәрәҗәсе кимү — яхшы күренеш, аеруча
Казан өчен, чөнки биредә грунт сулары өслеккә бик якын ята, шуңа күрә язгы
ташу һәм көчле яңгырлар вакытында йорт подвалларын һәм урамнарны су баса. Икенчедән,
әгәр түбән дәрәҗәдә озак тора икән, биналар астында элек дымлы булган грунт
корып ярылачак һәм йортлар утырачак.

Экспертлар сулыкларның кискен саегуның башка тискәре
якларын да кисәтә.  Сай сулы елгаларның һәм елга төбенең коруы үсемлекләрнең  микроорганизмнар
үлеменә, димәк балыкларның  уылдык чәчү урыннары һәм су җан ияләренең азык
базасын югалтуга, елгаларның үзеннән үзе чистарту сәләте кимүгә китерәчәк, —
дип кисәтә биология галимнәре.

Су дәрәҗәсенең түбән булуы турында ихтиолог Геннадий
Малыгин сүзләренчә узган елның шушы чоры белән чагыштырганда, хәзер су
дәрәҗәсе ике метрга кимрәк. Әгәр ул тагын бер метрга кимесә, экологик
катострофага китерәчәк.

Республика Аучылар һәм балыкчылар җәмгыяте дә шулай ук
күңелсез фаразларны әйтәләр. Җәмгыятьнең баш ихтиологы Илһам Садыйков сүзләренчә,
әгәр дә шушы якын арада су дәрәҗәсен арттырмасалар бик күп балык һәлак булачак.

Белгечләр суның бу дәрәҗәдә кимүен хәтерләмибез, — диләр.                                         

Бу проблемалар, темалар турында без дәрестә күп
сөйләшәбез, бик күп кенә текстлар укыйбыз. Мәсәлән,  без дәрестә Ш.
Маннаповның «Су тәме» һәм Ф.Гарипованың «Чишмәләр» әсәрләрен укып
чыктык һәм шушы әсәрләр буенча дәрестә әңгәмә оештырдык. Мәсәлән,

—  Ни өчен чишмәләрне
томаларга ярамый?

—  Ни өчен чишмә суы
файдалырак?

-Ни
өчен чишмәләрне һәм коеларны чистарту саваплы эш?

-Ә
бездә нинди чишмәләр һәм коелар бар? Кипкән коелар һәм чишмәләр юкмы?

Чишмәләр — барлык төр сулыкларның башлангычы, елгаларны
тукландыра торган чыганаклар. Чишмә яшәүдән туктаса, елга — күлләрдә су
бетәчәк, авылда ямь калмаячак. Хәзер яшәвен дәвам итә торган авыллар бай,
матур. Һәр йорттан берәр транспорт чыга. Ә табигать ярлылана, урамнарда инде
чирәм, үлән үсми. Авыл эчендәге һәм тирә -юнендәге чишмә чыганакларын чистартып
тормагач, тилмереп кибәләр.

 Үз күзләребез белән
күрү максатыннан без сыйныф белән чишмәләргә экскурсиягә бардык. Экскурсия
нәтиҗәсе күрсәткәнчә, чишмә бик ташландык хәлдә булып чыкты. Без укытучы һәм иптәшләрем
белән чишмәне чистарттык. Чишмәнең кисмәген турылап үз урынына утыртып
куйдык.Төбенә чуер ташлар җыеп салдык. Чишмә тирәли зур —зур ташлар тездек.
Чишмәнең як -ягына ярларын ныгыту һәм матурлау өчен имән, өрәңге агачлары
утыртык. Бу чишмәнең суы бик тәмле иде. Чишмәнең исеме дә»Аракы чишмәсе
» дип аталган. Исеме сәер булуга карамастан, суы бик тәмле һәм шифалы
булганга ашка, чәйгә суны чишмәдән алып кайтканнар. Ләкин вакытлар узгач,
өйләргә су кергәч, кешеләр чишмәгә йөрми башлаганнар һәм ул чишмә менә шундый
хәлгә төшкән. Без хәзер бу чишмәгә һәрвакыт барабыз. Чишмәне чистартабыз,
андагы чүп- чарларны җыябыз. Бездән соң чишмә яны                            елмаеп
калган кебек, рәхмәт әйткән кебек тоела. Һәм моның киләчәктә матур гадәткә
әйләнүен телибез.                                                                       
                                  Шушы сорауларга җавап табу максатыннан авылыбызның
аксакалы Иван дәдәйгә бардык. Ул безгә шушы җирлектәге чишмәләр, коелар,
инешләр турында бик күп мәгълүмат бирде. «Элек — электән безнең халыкта чишмәләргә,
коеларга карата изге мөнәсәбәт сакланып килде. Без бу мөнәсәбәтне буыннан —
буынга күчерергә тырыштык. Элек яз җитү
белән мәктәп балалары белән бергә чишмәләрне, инеш буйларын чистартырга өмәгә җыела идек. Бу үзе бер
бәйрәмгә әйләнә торган  иде ,»-дип
сөйләде ул безгә.

Без аңа Югары очтагы коеларны кем казыганлыгы турында
сорау бирдек. Ул безгә кое казыган кешеләрнең исемнәрен
мәңгеләшүе турында сөйләде.  Әлеге коеларны, мәсәлән, «Чыпчык
коесы»н авылның бик эшчән, уңган кешесе — Муханов Сергей, ә «Җәкәү» коесын шулай ук
бик хөрмәтле авылдашыбыз- Борисов Яков казыту гына түгел, аларның чисталыкларын бөтенлекләрен даими карап төзәтеп торалар
иде. Билгеле рәвештә без дә балалар белән кушыла идек. Ә менә соңгы елларда бу
гореф —гадәткә әйләнгән традиция югалыбрак бара. Чишмәләрнең, коеларның
бөтенлеге җитәрлек дәрәҗәдә бөтен түгел. Мәсәлән, «Симаш коесы»
кипте, чөнки без инде картайдык, ә яшьләр
бу эшнең әһәмиятен бик аңламыйлар — дип уйлыйм мин,”- дип әйтте  ул
көрсенеп.

Әңгәмәдән соң бабай безне бик теләп «Мунчала ясау
буасы»на сәяхәткә алып китте. 50- 60нчы еллар тирәсендә менә шушы урында (Югары-Баграж белән
Кардон урман хуҗалыгында, олы юл янында,
урман кырында).»Мунчала ясау буасы» бар иде.

Без аннан: “ Мунчала ясау технологиясе турында
сөйләмәссезме? — дигән сорауга ул безгә түбәндәгеләрне сөйләде: «Картрак
юкә агачын кисеп алып кайтып, кайрысын бик пөхтә итеп ике яктан буйдан —
буйга аерып алабыз һәм шуларның берсен -берсе өстенә салып буадагы
суга салабыз һәм өстен бастырып куябыз. Юкәнең әзерме, юкмы икәнен
күзәтеп торабыз. Әзер булгач, (якынча 45 көннән әзер була) алып киптерәбез. Аннан
соң юкәсен кайрысыннан буйдан -буйга аерып алабыз.

Юкәне судан иртәрәк тә соңрак та алырга ярамый. Чөнки
иртәрәк алсаң каты булмый, сыгылмалы булмый, ә соңрак алсаң ныклыгын югалта:
тиз өзелә торган була. Юкә мунчаласы экологик чиста продукт.

«Ул вакытта идәннәр буялмаган такта булганлыктан
аларны нәкъ шушы мунчала белән ышкып -ышкып юа идек. Бу мунчалалар
юыну өчен яхшы, кайбер вакытта  аннан баулар да ишәләр иде.Ул заман өчен
алыштыргысыз аяк киеме булган чабата үрәләр иде. Шуңа күрә бу буаны күз
карасы кебек саклый идек. Хәзер юкә мунчаласы, чабата заманнары үтеп
китте. Шуңа күрә бу буаның да кирәге калмады. Бу буа хәзер кипте, аның
урыны менә шушы хәлгә калды,» -дип әйтә.

Чөнки кешеләр юкә мунчаласы урынына синтетик мунчалалар кулланалар,
идәннәр дә инде элеккеге кебек юкә мунчаласы белән юылмый.

Без дәрестә И.Туктарның «Урман букеты»,
Р.Батулланың «Карурманга бара Мөбарәк» һәм Ә.Халидовның
«Кырмыскалар» әсәрләрен укып чыктык һәм шушы әсәрләр буенча әңгәмә
үткәрдек.

—  Ни өчен урманнарны
кисәргә ярамый?

Ни
өчен урманнарны сакларга кирәк?          

—   Урманнар нәрсәләрне
саклый?

—   Урманнарда нинди дару
үләннәре үсә?

—   Нинди җәнлек — бөҗәкләр яши?

—  Урманнар ни өчен кирәк?

—  Урманнарны кем
сакларга тиеш?

Бу сорауларга җавап эзләп без күп еллар буе урман
хуҗалыгында эшләгән һәм яшәгән Евдокия әбигә бардык. Әби безгә
урманнар турында болай диде: » Урман —матурлык һәм
сәламәтлек чыганагы. Ул табигатьнең барлык якларына да ярдәм итә: су агышын
җайга сала, климатны яхшырта, эрозияне   киметә. Урман кыргый хайваннарга һәм
кошларга азык бирә, аларның яшәү урыны булып тора. Кырлардагы урман полосалары
авыл хуҗалыгы культуралары уңышын арттыра.

Урманнарны сакларга, алардан акыл белән файдаланырга
кирәк. Урманда уйнап йөрүче балалар, ял итәргә чыккан яшүсмерләр еш кына
агачларны сындыралар, кырмыска ояларын туздыралар, бакаларны, еланнарны
үтерәләр, шуңа күрә урманга зыян килә. Урманда ут ягу да куркыныч. Утта
үсемлекләрнең тамырлары пешә, агач һәм куаклар корый. Ут шулай ук янгын чыгуга
да сәбәп була.

Урман
хайваннарын, бөҗәкләрен аеруча сакларга кирәк.

Урманнарны
саклауда бөтен кеше катнашырга тиеш, » -диде безгә әби. Шушы әңгәмәдән соң
агач утырту технологияләре белән якыннан танышу өчен эш киемнәре
киеп, ял көнне урманга юнәлдек. Без урманчы Петр абзыйга агач утыртыштык.
Укытучы апа белән без урманчы абзый күрсәткән агачларны утырттык. Ул безгә:
» Чыршы, нарат агачлары утыртабыз. Чөнки бу агачларны яз көне утырталар,
кыш көне алар туңалар . Ә имәннәрне көз көне утыртырбыз . Яфраклар коелгач, җир
катырыр алдыннан. Агачлар бик озак үсә, шуңа күрә аларны күпләп утыртырга
кирәк —диде»

Без урманчы. Петр абзыйдан үзебезнең якларда үсүче
агачларның файдасы, әһәмияте турында сорадык. Ул безгә имән, каен, юкә
агачлары турында сөйләде.

Имән — мәңгелек символы. 800- 2000шәр ел яши имән агачлары. 60 яшьләрдә
имән үзенең көчен җыя, 40 метрга кадәр ботакларын җәя. Аларның буе 60 метрга, ә
юанлыклары 10 метрга җитә. Тамырлары җиргә 7 метрга кадәр җитә. Имән утырту
өчен җир бай, майлы, кара җир тагы да яхшырак була. Бездә имәннең 20 ләп төре
билгеле. Имән үзенең мәңгелек икәнлеген күрсәтә: киселгән агач яңадан тамырдан
үсеп чыга. Ул яз көне иң соңыннан яфрак яра. Имән яфрак ярганнан соң кыраулар, суыклар
бетә.

Имән
бик нык каты һәм чыдам агач.Бу агач төзелеш материаллары өчен кулланыла. Корабльләр
төзү өчен такталар ясыйлар. Шулай ук җиһазлар, ишекләр, рамнар,су кисмәкләре
ясыйлар. Имән чикләвеге белән кабан дуңгызлары, болан, үрдәк, саескан туклана.
Имән согыннан 100 ләп продукт алалар.

Безнең
якларда каен агачлары да күп утыртыла. Гадәти каеннар 120-140ар ел, ә кайберләре –
300 ел яши. Каеннан мунча себеркесе ясыйлар, яфраклары сәламәтлек өчен бик
файдалы. Каен агачыннан җиһазлар, тәгәрмәч, калак, труба, аяк киемнәре шикелле
әйберләр ясыйлар. Кайрыларыннан, тамырларыннан уксус кислотасы, агач спирты,
ацетон алалар. Янганда каен агачыннан куе корым хасил булла, типография өчен буяу
әзерлиләр. Яфраклар согыннан яшел һәм сары буяу алалар.

Безнең
як урманнарында тагы бик күп таралган агач -юкә. Юкә агачы уртача 300-400 ел яши.
1000 ел яшәүчеләре дә очрый. Бу агач җирне уңдырышлы итә, яхшырта.

                                                                                                                             
                                                        Юкәнең яфраклары тиз
чери, үсемлекләргә бик кирәкле кальций бирә. Юкә белән күршедә ылыслы
агачлар тиз үсәләр. Юкә кышка бик чыдам. Бу агачны күләгәсе өчен паркларга
күпләп утырталар. Агачның чәчәкләрен июль аенда җыялар, юкә себеркесе
яшь бозауларга бик файдалы, кайрысыннан мунчала
ясаганнар.                                   Без укытучыбыз белән,
җәйге лагерьда, табигатькә экскурсиягә үләннәр җыярга бардык. Үләннәрнең
сәламәтлеккә файдалы, экологик яктан чисталыгын белдек. Асылын аңлагач, Питрау
бәйрәмен үткәрдек. Сыйныфта «Табигать — яшел даруханә» дигән
кичә үткәрдек. Үзебез өйдән алып килгән гөлҗимеш, кычыткан, бака яфрагы, әрем,
үги ана яфрагы турында шигырьләр сөйләдек. Ахырда туган ягыбызда яшәүче кыргый
хайваннар, урман үсемлекләре, канатлы дусларыбыз турында турында табышмаклар,
кроссвордлар чиштек, табигать һәм үзебез турында матур җырлар җырладык.

Табигать безгә, кешеләргә, бик күп чирләр биргән һәм шулай
ук аларны дәвалау өчен дару үләннәре биргән. Безнең туган ягыбызда никадәр күп
дару үләннәре үсә икән. Аларны өйрәнергә, сакларга кирәк. Безнең борынгы
бабаларыбыз укый- яза белмәгән заманнарда ук табигать телен яхшы аңлаганнар.
Урман үсемлекләре белән кызыксынганнар, алардан оста файдаланганнар.
Мәсәлән, үги ана яфрагы. Безнең якларда кимәшә башы дип тә атыйлар. Ул 
чокырларда, балчыклы текә ярларда, елга -инеш буйларында, туфрак өемнәрендә үсә. Шуышма,
юан, тармаклы тамырчалы һәм нечкә тамырлы бу күпъеллык үлән үсемлек 25см
га кадәр үсә. Яфраклары түгәрәк — йөрәк сыман формада. Алтын сыман — сары
чәчәкләре 2,5см иңле корзинкаларга җыелган. Җимешләр — сынучан нечкә төкчәле,
4мм лы, озынча кырлы -кырлы орлыкчалар.

Мартта — майда чәчәк ата, җимешләре майда — июньдә
өлгерә. Медицинада яфракларыннан файдаланалар.Чәчәкләре дә даруга ярый.

Яфраклары төнәтмәсе һәм кайнатмасын,  югары сулыш алу органнары авыруларыннан
какырык чыгаргыч һәм йомшарткыч буларак файдаланалар.
Үги ана яфрагы күкрәк даруы һәм тирләтә торган чәйләр составына керә.

Үги ана яфрагы, яфраклары чыкканчы, 2-3 атна буе чәчәк
ата. Чәчәкләре бер үк вакытта атмый. Орлыклары тиз өлгерә һәм җил белән тиз
тарала.

Бу
үсемлек культура шартларында тиз яраклашучан, бик тиз тамырлана. Ул күпъеллык үсемлек. Корылыкны җиңел кичерә.
Яфракларын июньдә — июльдә, аларны биологик
актив матдәләрне иң күп туплаган чакта җыялар.

Яфракларны коры, җилләтелә торган урыннарда саклыйлар.
Чәчәкләрен саклау срогы – 2 ел, яфракларын 3 ел
саклыйлар.

Бака
яфрагы үләне. Ул 10- 15см дан 70см кадәр биеклектәге күпъеллык үсемлек. Үсемлектә
2,5мм озынлыктагы, көрән төстәге 4 касә яфракчыклы ямьсез генә вак чәчәкләр
утыра. Җимешләре — күпсанлы тартмачыклар, алар эчендә 1,7мм озынлыктагы соры — көрән төстәге 6
һәм аннан да күбрәк почмаклы — почмаклы орлыклар
ята. Бу үсемлек иртә — майда — июньдә чәчәк ата. Җимешләре июньнән башлап кара көзгә чаклы өлгерә. Даруга
яфракларыннан файдаланалар. Аларда К витамины, А провитамины, аскорбин
кислотасы бар.

Медицинада
бака яфрагыннан күп кенә дару алалар. Ашказаны һәм унике илле эчәкнең язва
авыруларын дәвалаганда кулланалар. Аның яфраклары төнәтмәсе салкын тию авыруларын
дәвалау өчен һәм бик яхшы какырык чыгаргач чара. Яфраклары төнәтмәсе һәм яңа
сыгылган согы яраларның тиз төзәлүенә ярдәм итә, аларның примочкаларын
киселгән, бәрелгән урыннарга, хроник язваларга, яра авыруларына, фурункулларга
куялар.

Кычыткан яфрагы. Химик составы буенча алабутага охшаш.
Аннан аермалы буларак, кычытканда канны туктату үзлегенә ия К витамины
бик күп. Шуңа күрә каны тиз ойый
торган кешеләргә кычытканны бик сакланып кына ашарга киңәш ителә.Кычытканның
яфраклары — составында хлорофиллар булу сәбәпле матдәләр алмашуны яхшыртуның
бик яхшы чарасы. Бу үлән шикәр диабетын, аз канлылыкны дәвалый. Аның
ванналары тәнне ял иттерә, йөрәк — кан системасын ныгыта.

Кычытканга без бик сакланып кына якын киләбез, ул көйдереп чагып ала. Шуның
өчен
дә аның өстәге сабакларын кулга бияләй киеп өзеп алырга, аннан бер -ике көн
суыткычта тотарга кирәк. Суга тыгып алганнан соң, ул үзенең чагу үзлеген югалта
һәм
бик тиз ваклана. Кычытканны төрле ашларга өстәмә итеп кулланырга мөмкин. Составында С витаминының
күп булуы иртә язда аны салатларга, ашларга салалар.

Ромашка чәчәге . Хәзер бу чәчәкләрне күп урыннарда
очратып бумый. Алар азая күпләп үсә торган урыннары сирәк.

Ромашка чәчәгенең төнәтмәсе салкын тигәндә, йөрәк
эшчәнлеге начарланганда авыр җәрәхәтләрне дәвалаганда кулланалар.

Энҗе
чәчәк. Бу үлән нервылар какшаганда бик файдалы.

Әрем. Элек -электән халык им — томчылары ачы әремне
кайнатып, ашказаны эшен яхшырту, азык белән агуланудан, эч китү, сары
авыруы, бавыр һәм үт куыгы авыруларыннан, азканлылыктан, йокысызлыктан,
шулай ук сидек һәм суалчан кудыргыч чара итеп тә кулланганнар.

Без табигатьне начар
якка үзгәртә торган гамәлләрне дә өйрәнеп карарга булдык. Мәсәлән, бәрәңге
кондызы. Элек бу кондыз булмаган, ә хәзер бу кодызны бик тырышып та бетереп
булмый. Аңа агу сиптереп экологияне боздык, табигатькә бәйләнгән яшәеш чылбыры
өзелә. Бу кондызны юк итәбез дип, аның белән бергә башка файдалы бөҗәкләрне дә
юкка чыгарабыз.                                                                                                                                                
 Завод — фабрикалардан төтен, пычрак сулар агып чыга. Һава пычрана, тагын
экология бозыла. Авылларда кешеләр саны кими. Сазлыклар кибә. Бу кешеләр
өчен бик тә зарарлы. Кыскасы, табигатьтә проблемалар бик күп. Аларны без
белергә, чишү юлларын эзләргә, табарга тиеш. Без табигатьне сакламасак, табигать
тә безгә өстәмә проблемалар, авырулар бирәчәк. Проблемаларны күрмичә, чишмичә
генә алардан котылып булмый. Шуңа күрә без бу эшне башлап дөрес эшләдек дип
уйлыйм мин. Без бу эшне алга таба да дәвам итәрбез дип уйлыйм.

Разработала зав. метод. отделом Манакова Р.Х.

(Вэсил Галимов музыкасы Нэжип Исламов шигырена «Кайтаваз» жыры янгырый) (Кичэ утэсе зал чиккэн солгелэр,эскэтерлэр, суккан паласлар б-н бизэлгэн) Кибетлэргэ керсэн, базарларга барсан жанына ни кирэк барысы да бар. Халыкнын йорт — жире дэ ерып чыккысыз байлык белэн тулган. Тик нидер житми. Жан жылысы, бердэмлек житми бугай. 

Э бит борынгы бабаларыбыз бердэм яшэгэн, бер сынык икмэкне булешеп кон итсэ дэ рухи байлык мэтди байлыктан остенерэк булган ул заманнарда. Ничек кенэ кон курмэсен жиренэ житкереп йоласын да утэгэн, бэйрэмен дэ уткэргэн. Э бэйрэмнэр ул – халыкнын бергэлэшеп, бердэмлектэн ямь табып уткэргэн йоласы. Шулай ук кумэк башкарыла торган эшлэр дэ милли йола булып сакланган. Э бэйрэмнэр, омэлэр, уен-жырсыз, шаярусыз утмэгэн.

Кадерле тамашачылар! Эйдэгез эле без дэ, кич утырып уткэннэрне барлыйк, хэтер сандыгын актарып алыйк. Эле без тынлаган «Кайтаваз» жырындагыча эби-бабаларыбызнын, эти-энилэребезнен, узебезнен яшьлегебезгэ кайтып эйлэник. Бу кичэбезне без матур йола бэй- рэмнэребезгэ багышладык хэм «Хэтер бизэге» дип атадык. Борынгыдан килгэн йолалар хэрвакыт торле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки жырлар белэн урелеп бара хэм алар шул йолаларнын аерылмас бер олеше, анын бер бизэге булып та торалар. Аларда халыкнын борынгыдан килгэн ышанулары хэм кузаллавы чагыла. Ел фасылларына караган, Кеше гомеренэ, кон-курешенэ, балалар доньясына багышланган бик куп йолалар гореф-гадэтлэр саклый халкыбыз.

 Ел фасылларына караган йолалар табигать, ел тэулегенен узгэреше белэн бэйле рэвештэ яшэп килэлэр. Игенчелек, терлекчелек белэн шогеллэнгэн авыл кешелэренен кумэклэп, ботен авыл б-н бергэлэп утэлэ торган бэйрэм- нэр хэм йолалары да кояш нурларына хэм кон жылынуга, улэннэр хэм агачлар яшэругэ, табигатьнен янаруына шатлану булып башланып киткэн- нэр. Ел фасылларына караган йолалар хэм бэйрэмнэрнен тарихы бик ерактан килэ. Алар буыннар арасында дэвамлылык, Бер-берсеннэн ойрэну, урнэк алу, бердэм рухи халэт тудыруга хезмэт итэлэр.

   Бэйрэмнэр алар куп кешелэр катнашып уздырыла торган кумэк куренеш хэм кешелэр арасында уртак рухи бэйлэнеш булган очракта гына бэйрэм тосе барлыкка килэ. Менэ без дэ узебезнен бэлэкэй генэ бэйрэмебезгэ жыелдык. Кеше хэрвакыт бэйрэмнэрне, рухи бэйлэнешне хэм уртаклыкны кирэксен- гэн.

   Татар-башкорт халкынын йола хэм бэйрэмнэре шушы тирэдэ яшэгэн чу- аш, мари, удмуртлар, шулай ук кончыгыш славяннар б-н дэ зур уртаклык курсэтэ. Бу исэ элек-электэн бер-берсе б-н аралашып, бер тосле булган тэби- гый шартларда тормыш-конкуреш тэжрибэсе туплап кон иту нэтижэсе бу- лып тора дип эйтергэ момкин.

  Хэр халыкнын да рухи мэдэниятындэ туган тел топ урынны алып тора. Ха- лыкнын туган теле, уз анна теле сакланган очракта гына милли йозе, гореф- гадэтлэр, йолалар да саклана.

Бортеклэп вэ берэмтеклэп жыйган, Жэухэрлэрне барлар чак житкэн,

Гореф-гадэт, хонэр югалмаган,

Купме еллар, гасырлар уткэн.

Каба белэн жеп эрлэгэн эби,

Палас суккан безнен жингилэр.

Куреп баксан, бездэ искитмэле

Милли табын, милли киемнэр.

     Игенчелек б-н кон кургэн халык очен язгы чэчу чоры ин эхэмиятле, ин жа- ваплы чор. Игенче аны котеп, эзерлэнеп каршы алган, атларын караган, тэр- биялэгэн, чэчу орлыгын барлаган. Язгы сабан эшлэре килеп житэр алдын- нан кешелэрне шушы жаваплы чорда узара якынайта, хезмэткэ дэрт, бердэм- лек уята торган торле бэйрэмнэр, тылсымлы йолалар куп булган. Аларнын мэгънэсе килэчэктэ иген унышынын муллыгын, ел килешлэренен эйбэт булу- ын телэу, табигатьнен ярдэмен коту хэм башкага кайтып кала. Мэсэлэн: «Зэрэ, зэрэ боткасы» — топ мэгънэсе язгы эшлэр башланырга вакыт житкэнлеген ботен халыкка хэбэр иту, бердэмлекэ чакыру.     

    Сабанга чыгар алдыннан йорт саен ярма, май жыеп, тау башына менеп пе- шерелэ торган ботка.«Зэрэ кычкыру» — сабанга чыгарга берничэ кон кала ба- лаларнын сабанга чыгарга вакыт житкэнлеген белдереп кычкырып йору йо- ласы.

   «Зэр – зэр зэрэгэ, иртэ тор да сабанга» — дип кычкырып йоргэннэр балалар. (Бу йола Казан арты халыкларында таралган булган). Э безнен якларда «Карга боткасы» эзерлэу булган бит инде. Керэшен татарларында «Кырау куу» йоласы булган, ул игеннэр чэчелеп беткэч уткэрелэ торган йола.

  — Элек кырау тошкэндэ нишлэтергэ аптыраганнар. Халык иске чабаталар алып чыгып, бер – берсенэ бэрешеп ярты басуга житкэнче чабата б-н атышып кырау куганнар. Кырау куып туктагач чабаталарын бергэ оеп янды- рып кайтып киткэннэр.

  Э менэ «сабан туйлары» элек яз коне кар беткэч тэ, чэчугэ чыкканчы уткэрелгэн. Бу безнен ел фасыллары б-н бэйле ин зур бэйрэмнэребезнен берсе. Жир бэйрэме, жыр бэйрэме

Жан бэйрэме – сабантуй

Соендерэ кунеллэрне

Сабантуйда туган уй;

Нинди гузэл минем халкым!

Бизэге, олгелэре!

Миллэтемнен кунеле

Кук Сабантуй солгелэре!

Сабантуй халык бэйрэме –

Козгесе кунеллэрнен

Тан калып тынлый болыннар

Тальян мон тугелгэнен.

Мэйдан тота пэхлеваннар,

Узыша олгерлэре

Ак омет булып жилферди

Сабантуй солгелэре!

Искиткеч, гажэеп хэм серле булган ул Сабан туе! Эле тэпи дэ йори башламаган сабыйнын мэйданнын читендэ генэ булса да урмэлэве куп- Ме шатлык бирэ! Ул хаман эчкэрэк урмэли. Э инде тэпи йори башлаганнар бу мэйданга бахадирдай аяк басалар. Сабан туенда корэшне башлап жибэруче малайларны эйтэсе дэ юк, — алар корэштэн Бер башка усеп чыгалар, хэер, жинелгэннэрнен хэле бик шэптэн булмыйдыр.

 Сабан туенын гасырлар чонгылыннан килгэн тэртиплэре бар.

  Сабан туе, сабан туе,

Илдэ Берне сайлар туй.

Кем батыр? – дип мэсьэлэне

Кап уртага салган туй.

 Сабан туйга хэзерлелек узенэ Бер кунеллелек б-н ел буена дэвам иткэн ди- яргэ момкин. Хэр ойдэ хэстэрлек курелгэн. Кул эшлэре эзерлэнгэн, йогерек атлар «аякларын кыздырган», корэшчелэр корэшунен торле ысулларын ой- рэнгэн, гармунчылар, музыка осталары коралларын караштыра.  

  Бу эшлэрнен берсе дэ югарыдан килгэн боерык б-н, команда б-н эшлэнми. Гасырлар буена килгэн йола, гореф-гадэт хэркемгэ билгеле, хэркем анын тэртибен белэ хэм шул тэртип буенча гамэл кыла. Бары илнен аксакаллары гына очрашып кинэшэлэр – кайсы авылда кайчан Сабантуй узуын билгелилэр.  

  Бу урында бераз чигену ясап, Сабантуйга эзерлекнен кыш житу б-н баш- лануын искэртергэ кирэктер.

  Ирлэр козге иген эшлэрен майтаргач, урман кису, болыннан чана б-н печэн ташу, ой хэм абзар кураны жылыту очен кирэкле чараларны куругэ керешсэлэр, хатын-кыз, кыз-кыркын, туку станнары алдына утырып, киндер, алача, солге, тастымал тукый башлый. Стан алдында куп очракта усмер кыз балалар утыра. Аналар, апалар, жингилэр аларны ойрэтеп торалар, житэкчелек итэлэр. Тукыма очен кирэкле эйберлэр, жеплэр эзерлэп, шурелэргэ жеп урау, килэп сару кебек эшлэр олкэнерэк хатын-кыз кулында булла. Кайчагында, кыска гына вакытка ботен ой хатын-кыз кулында булып, алар тукучы очен ярымфабрикат хэстэрлилэр. Лэкин стан алдында хаман яшь туташлар. Яшьлэргэ яна нэкышь торлэре, бизэклэр эзлэу, ягъни ижади эзлэну хас. Хэр тукучы узенэ ошаган рэсемнэрне ости, узгэртэ барган. Сэнгать академиясе булмаса да, кушма сэнгать, бизэу сэнга- тенэ ойрэту, ойрэну тукталмаган. Ин мохиме, бу сэнгать Сабантуйга килеп тоенлэнгэн.

Солге чигэм Х.. Жэлэлов.

Солге чигэм асыл жеплэр белэн,

Йорэк хисен салып бу жырга

Насыйп булса иде бу булэгем Мэйданнарда жингэн батырга

Ефэк жеплэр белэн солге чиктем, Уртасында чэчэк, гол генэ,

Жинеп алсан егет бу булэкне

Вэгъдэ бирэм сина мэнгегэ.

«Булэгем олгермэде эле», дип, кайбер кызлар ялындыралар (Э чынлыкта бу – егетлэрнен, кызларнын кабат очрашып мэзэклэшу- курешуенэ дэ сэбэп) Шул рэвештэ мондый Сабантуй эзерлеклэре халыкны курештерэ, дуслаштыра, татулаштыра, гореф-гадэтлэрне янарта, яшэртэ.

  Булэк жыюнын шулай ук уз серлэре бар. Халык фикере, халык хормэте бу очракта да беренче урында тора. Бу эш авылнын ин абруйлы, тэртипле егет- лэренэ тапшырыла. Егетлэр жырлар жырлап авылны эйлэнэлэр:

Атлар иярлэденме,

Тайлар йогэнлэденме;

Сабан туе житэ дип,

Булэк эзерлэденме?

 Идел суы тирэндер,

Сай жирлэре билдэндер;

Жырлап тору – бездэндер,

Булэк биру- сездэндер.

Рэхмэт эйтэм шул корабка,

Дингезлэр кичкэн очен;

Рэхмэт эйтэм яшь киленгэ,

Затлы солгесе очен.

Солген аклы, солген аклы,

Солген аклы-шакмаклы;

Эллэ урап алыйм микэн

Сез йорегэн сукмакны?

Атларым, йогэннэрем,

Атларда йоргэннэрем,

Сабан туе житэ диеп,

Шатланып йоргэннэрем.

  Бу шигырь юлларын укыгач сабантуйнын топ мэйдан тотучылары халык, атлар хэм солгелэр кебек тоела. Э бит атлардан башка Сабан туен куз алдына да китереп булмый. Э жинуче ат муенын чиккэн солге бизи. Ата-ба- балар телендэ «сабан кергэн», «сабан керешле» дигэн сузлэр булган. Буген бик ук анлашылмаган бу сузлэрнен эчтэлеге ул заманда хэркемгэ кон ке- бек ачык булган. Суз сабан сорергэ жигелэ башлаган оч яшьлек ат турында барган. Шундый атлар арасыннан чабыш атларын сайлап алганнар.

  Бу бэйрэмгэ торле миллэт халкынын да уз куреп тартылуы очен хозурланасын. Сабан туебызны яратып, якын куреп кабул итулэре очен башка халыкларга да рэхмэт кенэ эйтэсе кала. Куп кенэ кардэш халыкларнын да бэйрэмнэрендэ атка, корэшкэ бэйле йолаларнын булуы Са- бан туебызнын сойкемле якларын арттыра, анны чыннан да мобэрэк хэм ту- гэрэк итэ. Э бит дуслар, туганнар жыелган жирдэ кечкенэ генэ шатлык та ботененэ житэ. Сабан туенда сайрашкан халык ел буена ынгырашмый Яши хэм эшли. Э купме халык авыз ижаты бар буч ор турында. Сабан туйлары житкэндэ,

Парлап сабан жиккэндэ,

Упкэ сузлэр шунда бетэ

 Кысып суырып упкэндэ — дип жырлый халкыбыз.

    Сабантуй бизэклэрен безнен укучыларыбыз да бик матур тэсвирлаган. Мостай Кэримнен «Кыз урлау» комедиясен гына алыйк. Сабантуй барган конне нинди генэ кызык хэллэр килеп чыкмый бер авылда. Егетлэр кыз ур- лыйбыз дип эби дэ урлап кайталар. Э Эжмэгол картнын сабан туй жит дисэ яшьлеге исенэ тошэ. («Кыз урлау» комедиясыннан бер куренеш)

    Эйдэгез эле без дэ яшьлекне искэ тошереп жыр тынлап алыйк. (Жыр «Гармун алыйк эле, дускай» Г.Шакиров сузл. Р.Гатауллин муз.)

  Халкыбызнын чал гасырлардан килгэн тарихы чиксез куп югалтулар ки- черде. Шуларнын ин зурларыннан берсе – безнен милли бэйрэмнэребезнен жимерелеп юкка чыгуы. Шуларнын берсе «Жыен». Эйтеп киттек бит эле элек сабан туйлар чэчугэ тошкэнче уткэрелгэн, жыеннар исэ сабантуйдан сонырак башланып, печэнгэ тошкэнче дэвам иткэннэр. Шулай ук ел фасыл- лары б-н бэйле йолабыз. Халкыбыз бит бик акыллы, зирэк, йомарт булган.

  Жыен атамасы нэсел сузенэ туры килэ. Бер нэселдэн урчеп киткэн бер ничэ авыл бер жыен тэшкил иткэн. Э бит бер нэсел кешелэре никахлаша алмаганнар – нэсел-ыру таза булмый, нэсел корый дигэннэр. Нишлэргэ, каян кэлэш алырга? Эштэн буш вакытта бэйрэмнэр оештырырга, танышырга, кунаклашырга, кодалашырга. Менэ «жыен» бэйрэме, бу тэлап- лэрдэн чыгып, халык акылынын матур урнэген тэшкил итэ дэ инде. Бер жыенга (нэселгэ) караган авыллар бэйрэм иткэндэ, башка жыенга караган авыл кешелэре (яшьлэре дэ) бэйрэмдэ катнаша.Бер жыенга 5-10, хэтта куберэк тэ авыл кергэн хэм хэр жыен 5-6 кон барган, икенче атнада икенче жыен. Анна инде башка авыллар жыелган хэм аларны курергэ беренче жыен халкы килгэн. Шулай итеп 5 атна дэвамында жыеннар утеп 30 артык авыл халкы бергэ аралашып бэйрэм иткэн. Сабантуй, нигездэ, бэйге, аралашу, кодалашу хэм туганлык хислэрен ныгыту бэйрэме санала. Яшьлэр очен исэ бу бэйрэм танышу, тигез мэхэббэт нигезендэ гомерлек тормыш иптэше эзлэу, табу чоры. Шуна курэ бу еллык йолаларны яшьлэр бик яратканнар. Ата-аналар да кызларынын жыенда хэм уеннарда катнашуына каршы килмэгэн. Чонки халыкта гаилэ монэсэбэтлэренен топ нигезе итеп тигез мэ- хэббэт хэм бер-беренэ хормэт саналган. Яраткан кешен б-н гомер иту – кешенен рухи бэхете хэм гаилэ ныклыгынын топ нигезе итеп каралган. Э халыкнын жыенга эзерлэнуе узе бер зур вакыйга булган.

     Жыеннын уз кагыйдэсе дэ бар. Беренчедэн, жыеннарда жыр-бию, торле уеннар, кунел ачуларга куп вакыт бирелгэн. Топ музыка кораллары гармун, курай, скрипка булган. Икенчедэн, жыеннар кунаклар хэм читтэн кайткан туган-тумачалар куп булу б-н аерылып торган. Оченчедэн сабантуйда уткэ- релэ торган ярышларнын кубесе жыеннарда булмаган.

   Ат чабышы урынына яшьлэр, атлар жигеп, бер авылдан икенчесенэ барып кунел ачып йоргэннэр. Дуртенчедэн, сабан туен моселман хатын-кызлары ерактан гына кузэтергэ хокуклы булса, жыенда исэ кызлар бэйрэмнен узэгендэ, — алар егетлэр б-н бергэлэп кунел ачканнар, кичке уеннарда катнашканнар. Кыз кузлэу, яр сайлау нэкъ менэ бэйрэм вакытында хэл ителгэн. Шуна курэ ботен халык, бигерэк тэ яшьлэр, жыеннарны котеп ала торган булган. Хэм «акылы булган егетлэргэ матур кызлар табылган». Э хэзер хатын-кызлар жыр ансамбле башкаруында жыр тынлап алыйк. («Егет жыры» ).

     Жэй башында кызлар жыелышып «Чэчэк бэйрэме», «Жилэк бэйрэме», «Юа атнасы» уткэргэннэр. Шомырт чэчкэ аткач яисэ жилэк пешкэн вакытта, юа олгергэч, урманда ямьле тэбигать кочагында кызлар торле уен- нар уйнап кунел ачканнар. Самара якларында «Чэчэк бэйрэме» эле дэ сакланган. Э кичке уеннарны хэтерлэп эби-бабайларыбыз эле дэ хэтирэлэргэ бирелеп утыралар.

  Кичке уеннар элек-электэн халыкнын ин матур, ин куркэм йолаларыннан саналган хэм алар жыен булган коннэн башлап печэнгэ тошкэнче дэвам иткэн. Халыкта хэр нэрсэнен уз тэртибе булган.

    Жэйге матур кичлэрдэ, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьлэрнен шат авазларына кумелгэн. Кичке уеннарда жыр-бию, уен-колке бер генэ минутка да тынып тормаган. Анда жырлы- биюле тугэрэк уеннары, ике урам арасында жыр ярышлары, шаян такмаклар эйтешу, кумэк хэм ялгыз биюлэр хэм башка кызыклы уеннар уйналган.

   Эдэби мирасыбыздан саналган татар язучысы Мэхмут Гэлэунен «Эйткэн идем бит мин сина» дигэн хикэясендэ кичке уенда танышу куренеше бик матур итеп язылган:

  — Абый япон сугышыннан исэн-сау йореп кайтып, йорт-жир, мал-туарны рэтлэп, бергэлэп оч ел кон кургэч, ойлэнеп башка чыккан идем. Ул вакытта энкэй мэрхумэ дэ исэн иде эле.

   Хэерниса узебезнен курше авылнын урта тормышлы бер кешенен кызы идее. Мин анын б-н жыен вакытында, тау астындагы уенда танышкан идем.

  Каравыл йогереш уйный идек. Мин такка калган идем. Анын тотышып торган егете тэбэнэк буйлы, жэенке борынлы ямьсез бер егет иде. Алар кул- ларын ычкындырып як-якка йогереп китэргэ дэ, мин аларны куып, икесенен берсен тотарга тиеш идем. Алар миннэн тоттырмыйча янадан бер-берсе б-н кавышырга тиеш иделэр.

    Алар аерылышып киткэч тэ, мин, егетен бер якка калдырып, Хэерниса артыннан чаптым. Ул да, суз чынлыгына азрак мине алдарга маташып караган булды да, елга буйлап эчкэ таба йогерэ башлады. Болай куышырга чыкканчы ук мин анын берничэ куз карашын тотып алып, кунелемэ салып куйган идем. Анын болай елга эченэ таба китуе мине аулакка чакруы иде. Шуны анлап алгач та, Хэерниса артыннан йогердем. Анын егете, кызынын минем кулдан ычкынмасын белгэч, тукталып калды. Узендэ минем б-н ярышырлык коч югын белде булса кирэк.

   Хэернисанын остендэ ак бизэкле кызыл ситсы кулмэк, чиккэн алъяпкыч, Башында тэнкэле калфак б-н кисея яулык, зэнгэр тосле чэчургечкэ тэнкэле чулпы таккан, аягында ор-яна, ап-ак оек-чабата иде. Ул бик шэп йогерэ икэн. Атлаган саен аягымдагы кэвешлэремнен укчэлэре кутэрелеп, барлык коч б-н чабарга ирек бирмэгэч, бу килеш барсам, Кеше колкосенэ калуым билгеле булганга, кэвешлэремне салып кулга тоттым да читекчэн йогердем.

Бер елга тамагына кереп, халык кузеннэн югалгач, туктап, ул узе мине котеп алды.

 — Мэхэббэтсез! Шул чаклы кумасан! Утерэ яздын ич! – дигэн була.

— Егетлэр куганнан улгэн кызны ишеткэнебез юк иде. Белмим тагын, мон- нан сон гына булмаса, — дигэн булам мин. Ул, еш-еш склап, акрын гына тир- бэлгэн кукрэген бер кулы б-н тотып торгач, жиргэ утырды.

— Азрак ял итик, арыдым! – ди. Мина шул гына кирэк иде. Янына ук утырдым, сойлэшэ башладык; исемен сорадым.

— Хэерниса! – ди. – Югары очнын Экмэли карт кызы, — ди.

— Син ни атлы? – дигэн булла.

— Ибрахим, — дим. – Атамны Гыйззэт дип эйтэлэр иде, — Дим.

— Белдем инде, — ди. – Алтавыз Гыйззэтнен унган Ибрае син буласын икэн, алай булгач!

 Мин дэ жавапсыз калмадым:

— Экмэли бабайнын эфэлэм тосле кыргый кэжэсе син буласынмыни? – дидем.

— Тэкэсенэ курэ кэжэсе! – дигэн булла. Арлы-бирле байтак сойлэшеп уты- рып, шаярып, кытыклашып, чеметешеп алгач, иптэшлэр янына киттек.

— Халыктан яхшы тугел, кайтыйк инде!- ди.

— Кургэн тосле дэ булмадым бит эле! – дигэн идем:

— Буре кузе кырын жуймас, егет кузе кыздан туймас!- дип куйды.

Шулай житэклэшеп акрын гына арлы-бирле сойлэнгэлэп кайтып килэбез.

— Хэерниса! – мин эйтэм.

 — Эу, жаный? – дигэн була.

— Яучы жибэримме? Мина килэсенме?

— Уйнап эйтмэсэн, мэсхэрэ итмэсэн?.. — Юк, ихластан! — Анан риза булса?! – ди.

Шул коздэ минем ойлэнуем аныкланган иде инде. ( «Идел» — 2006, №8) Менэ шулай яшьлэр танышып кавышканнар.

   Боек язучы Мирхэйдэр Фэйзинен эсэрлэрен генэ алып карыйк. Шундый матур авыл куренешлэре, яшьлэрнен кара-каршы эйтешле жырлы-биюле уеннары, бары да тормышчан килеп чыккан. Бу онгайдан бигерэк тэ «Галия- бану» драмасы безгэ бик таныш.

   Галимжан Ибрагимов б-н очрашуга баргач «Авыл тормышын нечкэ анлап, аны садэ, жинел, матур итеп курсэтэ алуда син ялгызсын» — дигэн мактау сузлэре ишетэ Мирхэйдэр Фэйзи.

   Сэлих Сэйдэшев музыкасы б-н бизэлгэн «Галиябану» кое, халык кое булып эверелде. Анны хэр жирдэ яратып жырлыйлар хэм тынлыйлар.

  Э хэзер без дэ менэ шушы жырны тынлап алыйк. (Жыр «Галиябану»).

Болгар чорында уеннар чагыштырмача иркен шартларда, кумэк рэвештэ башкарылганнар булса кирэк. Шул чорга караган риваятьлэрнен берсендэ Кама буенда кызлар уйный торган махсус урын булуы турында эйтелэ. Кыз- лар уенын карар очен анда Болгар ханы да килэ торган булган хэтта. Андый урыннар, курэсен, берэу генэ булмаган. Тарих битлэрендэ яшьлэр жыелып ял итэ торган урыннарнын «Кыз-тау», «Кыз каласы» дип аталуы турында мэгълуматлэр бар. Эмма акырынлап халык томышында ижтимагый бэйрэмнэр билэгэн урын тарая, чиклэнэ барган, иркенлэп кунел ачу, кумэк уйнау гадэтлэре дэ кысылган.

   Лэкин халык бэйрэмнэрен, жырл-биюле уеннарны бернинди янаулар да, куркытулар да юкка чыгара алмаган. Моны раслаган мисаллар тарихта аз тугел. Шуларнын берсе – «Жыен кыйссасы». Халык кунеленэ хуш килгэн жыен бэйрэмен, анын уеннарын, ирекле булуын яклап язылган бер бэеттэ шундый юллар бар:

Кайвакыттан бирле чыккан

 Бу жыеннын булуы,

Хич тэ файда бирмидер

Дошманнарнын тыюы.

Халкыбызнын тагын бер куркэм бэйрэм йоласы ул «Сэгать»

Туганаш куллары кебек Гузэл жирлэр бар микэн? Сэгатьтэ бер сылу курдем – Кемгэ насыйп яр икэн?..

   Жырнын мэгънэсенэ тошенер очен Бишбулэк, Миякэ, Элшэй районнары очпочмак булып очрашкан тоштэ, Мэнэвез елгасы буена урнашкан зур куркэм авыл – Усак-Кичудэ булырга кирэк хэм нэкъ 7че июньдэ. Биредэ бу конне ел саен шушы як татар-башкорт халкына гына хас «Сэгать бэйрэме» уза. Анын тулы исеме «Сэгать суккан кон», гадэттэ исэ «Сэгать» кенэ дип йортэлэр: «Сэгатькэ» барабыз, «Сэгать» тэ очрашабыз, «Сэгать» тэ танышкан идек»…Бэйрэмнен эчтэлеген «Табигать хэм Кеше» дип билгелэргэ була. Борынгылар «Экология» сузен ишетмэгэннэр дэ, Эмма узлэренен табигать балалары икэнлеген яхшы белгэннэр, анлаганнар.

   Сэгать тереклеккэ табыну коне, кешегэ яшэу шартлары тудырган мохиткэ: якты кояшка, зэнгэр куккэ, кара жиргэ, суга, яшел агачларга, улэннэргэ, чэчкэлэргэ дан жырлау, хэммэ жан иясен – хайваннарны, кошларны, божэк- лэрне хормэтлэу мизгеле. Шул коннэн олкэннэр балаларга су керэ башларга рохсэт итэлэр, дару улэннэре жыялар, кышка мунча себеркесе эзерлилэр. «Сэгать»тэ бу конне егетлэр кыз кузлилэр, козен каз омэлэре чорында туй ясарга суз куешалар – мондый гаилэлэр аеруча бэхетле була имеш.

  Бу коннен озынлыгы 17 сэгать. Елына карап, йэ унжиде тулыр-тулмас, йэ ике-оч кон элек кенэ тулып узган булыр. Э ни очен фэкать жиденче июньдэ. Кешелэр кояшка табынган чакта ук уйлап чыгарганнар аны.

  Жиде – гомумэн серле сан: жиде кон – атна, адэм башы жиде тишек: ике куз, ике колак, ике борын куышлыгы, авыз…

  Жидегэ бэйлэнгэн эйтемнэр, мэкальлэр дэ бик куп безнен халыкта. Эйдэгез эйтеп карыйк эле. (Эйтемнэр эйтелэ: «Жиде кат кук», «Жиде Юл чаты», «Жиде кат жэхэннэм»,»Жиде кат улчэу», «Жиде тон уртасы», «Жиде бабадан калган», «Жидегэн йолдыз», «Жиде жэннэт ишеге». Менэ монысы шэп эйтелгэн! Жиденче июньдэ жиде жэннэт ишеге ачыладыр бэлки. 17 сэ- гать озынлыгындагы кондэ, жэйнен 17 яшьлек кыз шикелле саф, пакъ чагы. кызык була анда, кунелле. Язылмаган тэртип буенча, бэйрэм оста гармунчынын уйнавына юиешудэн-жырлашудан башлана:анны уртага чыгарып утырталар, як-ягына ике чибэр кыз баса; гармунчы уйный, э болар нэкышлы кульяулыклар б-н анын мангай тирен сортеп торалар, соныннан ул кульяулыклар гармун каешын бизи. Э авыл тып-тын, ботен халык «Сэгать»тэ. Эйдэгез эле без дэ шунда куз салыйк. Жырлашып, биешеп алыйк. 7 ле серле сан б-н бэйле нинди жырыбыз бар эле безнен.

(Жыр «Жидегэн чишмэ». Гомэр Бэширов сузлэренэ Сара Садыкова кое).

 Доньяда бер нэрсэ дэ ялгыз булмаган кебек, жыр да бер узе генэ яши алмый. Анна хэр чак бию юлдаш.

Атам-анам биегэн, 

Ямь тапкан ул биюдэн.

Жилкендереп биик эле,

Курыкмыйбыз биюдэн!

Сокланырсын сылу кызга,

Килешэ калфак кию.

 Борынгыдан килгэн бит ул,

Тыпырдатып бер бию. (Бию башкарыла)

  Шулай итеп ямьле жэйлэрне, печэн ослэрен, козлэр алыштыра. Урып-жыю эшлэреннэн сон «Сомбелэ» (уныш) бэйрэмнэре утэ. Халык кышка эзерлэнэ. Безнен халык гомер бакый ат хэм каз асыраган. Омэлэрне шулкадэр матур итеп оештыра белгэн.

  Кыр эшлэре жинелэйгэч, урасын урып, сугасын сугып амбар киртэлэрне тутыргач, авыл кешесе сугым суя башлаган хэм бу гадэт эле дэ шулай дэвам итэ.

Олы шатлыгы урамнарга ташып чыга – ул да бутэннэрдэн кэм тугел бит, энэ, оя тутырып бэбкэлэре чыккан иде, ишегалларына ямь биреп казлары кангылдашты, инде шул михнэт-мэшэкатьлэрнен бер рэхэтен курер кон дэ килеп жите. Авылда каз омэсе!

 И-и, кыз-кыркыннын киенеп-ясанып, кэс-кэс басып, коянтэ-чилэк урынына казлар асып, чишмэ буена китулэре! Саф, салкын чишмэ суында казларны сонгы кат коендырырга алып барулары! Кузлэр – тэрэзэдэ. Бала-чага аяк астында ботерелер, капка тобендэ анны-моны сойлэшкэн булып ирлэр таптангалап торыр. «Кызларыгыз симез микэн! Казларыгыз сылу микэн!» — дип, юри шаярткан булып калырлар. Кыз б-н казны юри генэ буташтырып сойлэшми авыл кешесе. Жэй буе коне-тонне белмичэ, ял курмичэ эшлэгэн белэклэргэ генэ тугел, йорэклэргэ дэ бэйрэм кирэк бит. Омэ караган булып кызлар кузлэгэн егет-жилкэннен уенда туйлар тугелдер дип, кемэйтэ ала?! Никах сэгатьлэре сукса, каз омэлэренэ ялганып туйлар да горлэр, авыл тугарылып, рэхэтлэнеп бэйрэм итэр.

Каз канатларын санадым

Тезелеп кагынганда.

Тулган айларга карадым

Озелеп сагынганда.

  Каз йоныннан тутырылган ястык-тушэклэр,мамыгыннан тутырылган, остенэ ак челтэр ябылып купертеп куелган йомшак мендэрлэр авыл оенэ ямь биреп, хужаларынын унганлыгын, тырышлыгын курсэтеп тора.

  Омэгэ чакырмасан, кызлар упкэли. Чонки каз омэсендэ катнашу кызлар очен дан хэм дэрэжэ санала, унган кызларны гына чакыралар каз омэсенэ. Элеке вакытларда кайбер кызлар — «Жинги, мине каз омэсенэ чакырсан, бушлай урагынны урып бирер идем», дип, алдан ук эйтеп куя торган булганнар.

  Каз юарга тошкэндэ ойдэн инешкэ тиклем каз каурыйлары, каз йоннары чэчеп барыла. Бу юрау, телэклэр шуны анлата: килэсе елга казлар бэпкэне куп итеп чыгарып устерсеннэр, каз котуенен бер очы капка тобендэ, икенче очы инештэ булсын янэсе.

  Омэ эшлэре уен-колкесез, жырсыз утми элбиттэ. Каз юып кайтучы кызларны гармунлы егетлэр озата кайталар. Э ойдэ кайнар кабартма, каз маенда майланган коймак, каз бэлеше, каз шулпасы котэ.

(Каз омэлэре турында шигырьлэр: Э.Атнабаев «Каз омэсе», А.Хэлим «Каз йолкалар кызлар») Каз омэлэреннэн тыш омэ ясап сус туку, тула басу, киндер сугу, киез басу, э безнен чорларда мамык эрлэу, шэл бэйлэу кебек кумэк эшлэр дэ башкарылган. Омэ вакытында шул хезмэткэ караган жырлар, койлэр янгыраган. Мэсэлэн, шуларнын берсе «Тула кое» хэзер дэ сакланган.

Булыр микэн бу тула,

Булмас микэн бу тула?

 Бу туланы басып беткэч,

Уйнатыр микэн хужа? –

( «Омэ жыры» Тажи Гыйззэтнен «Бишбулэк» пьесасыннан. С.Сэйдэшев кое)

   Тоннэр озайгач, кызлар, яшь киленнэр бер-берсенэ кич утырырга йорешэлэр. Кич утырырга кул эше – бэйлэу, чигу, эрлэу б-н килэлэр хэм искиткеч кунелле итеп, кызыклы хэллэр, мэзэклэр сойли-сойли, тоннэр буе дип эйтерлек эшлэп утыралар. Менэ эшлэгэн эшлэрне чагыштырып караулар, мактаулар китэ. Менэ берэунен чигуенэ сокланалар, менэ бер кыз эхирэтенен Насибына дип бэйлэгэн биш бармаклы биялэен киеп карап Насиблар турында кызыклы сузлэр эйтэ. Кутэрелеп колэлэр, шаяралар… Китэ Насиблар турында мэзэклэр сойлэу.

   Хэтсез эш эшлэгэч, киленнэр, олырак яшьтэге апалар кайтып китэ.Кызлар исэ куп вакыт кунарга кала. Бу эле аулак ой тугел. Хужалар каядыр киткэн, йорт башы булып бер эби генэ калган ойдэ яшьлэрнен кич утырулары тагы да кызыклырак, уен – колкеле, жырлы-такмаклы,шау-шулы була. Тэрэзэ то- бенэ шыпырт кына егетлэр килэ. Алар ничек кенэ шыпырт йормэсен, эчтэге кызлар бик тиз сизеп ала. Менэ бер егет тэрэзэ капкачын кысып кына ачып ой эчендэгелэрне кузэтэ. Аны танып алган кыз тэрэзэ аша егеткэ козге курсэтэ. Бу синен очен якты йозем диюне белдерэ. Э таныш булмаган, яисэ жан тартмаганнарга козге курсэтмилэр. Козге кулдан-кулга йори. Тик егетлэрне ойгэ бик кертеп бармыйлар. Тэрэзэ аша торле такмаклар эйтешеп жырлашалар.

Жэй дэ яшел, кыш та яшел

Арыш басукайлары,

Былбыл тал тибрэткэн кебек

Аяк басукайлары.

Елмаюы, куз карашы

Иркэлидер йорэкне,

 Аны гына соя жаным,

Башка беркем кирэкми.

Бэйлим эле ак биялэй,

Булэк итсэм, киярсен,

Мэхэббэтен саф, нык булса,

Сурелмичэ соярсен.

Тэрэзэгэ килгэнсен,

Бурген басып кигэнсен.

Басып кисэн дэ таныйм-

Чыгарга хэйлэ тапмыйм.

Ай ли дусларым,

Апаларым, кызларым,

Тэрэзэдэн ай карый,

Жырлап алсак та ярый. дип жыр такмаклар эйтелэ. (Жыр «Алты егет» халык жыры, шигырь Айдар Хэлим «Шэл бэйли кызлар»)

   Кич утырып, аулак ойлэрдэ хатын-кызларыбыз куз нурларын алырдай, искитмэле солгелэр сукканнар хэм чиккэннэр. Кызлар узлэренэ бирнэлек эзерлэгэннэр. Солге чигунен серлэре буыннан буынга кучеп килгэн, кызларны бу эшкэ кечкенэдэн ук ойрэтэ торган булганнар дип сойлэп утек инде. Бу тинсез сэнгать эсэрлэре халкыбызнын кондэлек тормышында, конкурешендэ, жырларында кин урын алган. Аларны халык гасырлар буе юлдаш иткэн хэм йорт-жир курке итеп кенэ тугел, гаилэ ядкаре итеп тоткан.

   Солге символ, миллэтебезнен йозе. Солге безнен хатын-кызларыбызнын осталыгына хэйкэл. Анын очен ир-егетлэр сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Куз нурларын кушып, кабатланмас бизэклэр тошерелгэн солгелэр ин зур булэк итеп каенанага бирелэ торган булган. Кияуенен якыннарына да кэлэш солге булэк иткэн. Чигуле алъяпкычлар, кулъяулыклар таратылган туй вакытларында. Кияу оенэ беренче аяк басканда да ишек башларына чиккэн солгесен элгэн яшь килен.

   Ин матур солгелэрне алып карасан да, аларнын бизэклэре бер-берсен кабатламаган. Бизэгенэ карап, аларнын исемнэре дэ хэр якныкы узенчэ янгырашлы: алмалы солге, асалы солге, чуплэмле солге, чуптарлы солге, кубэлэкле солге, данлыклы казан солгелэре, кызыл башлы солгелэр белэн дан тоткан халкыбыз.

   Пенза олкэсе авылларында шундый гадэт булган: кыз кеше унбиш-егер- ме солге тукып бетергэч, узенен дус кызларын, куршелэрен чакырып, чэй мэжелесе уткэрэ, узе тукыган солгелэрне жэеп-жэеп курсэтэ.

  Ин матур солге – кайнана солгесе, чуплэмнэре унике жирдэ булган.

 Чиккэн солге – яшьлек истэлегем,

Яз голлэре, монлы горлэвек.

Чиккэн солге – минем

Гомер юлым Кышкы буран, жэйге кулэвек.

Чиккэн солге – яшел урман юлы,

Козге сагыш, кышкы бозлавык

Чиккэн тослэремэ карыймын да

Эндэшалмый торам беравык.

Чиккэн солге – булэк балаларга

– Кузлэремнэн кучкэн нурларым.

Ничэмэ тос, ничэмэ жыр анда

– Хэр тосендэ минем кулларым.

Чиккэн солге энилэре тосе,

Сагынганда искэ алырлар,

Янып торган яз бизэге чиктем,

 Гомер утэр, голлэр калырлар.

(Эльмира Шарифуллина)

(Жыр: «Чигу чигэ кызлар» М. Кэрим сузл., Ю.Узэнбаев кое.)

  Чигу чигунен бик торле булуы да билгеле. Э менэ алтын белэн чигу бигерэк тэ куркэм хезмэт. Безнен халыкта алтын белэн чигу сэнгате аерылып торган. Осталар тубэтэй хэм калфаклар, хатын-кыз очен бэрхет аяк киемнэре, тылсымлы янчыклар, данлыклы Казан солгелэре чиккэннэр. Алтын белэн гадэттэ бэрхеткэ, сирэгерэк ефэк, йон хэм киже-мамык тукымага чиккэннэр. Ботерелгэн алтын жеп белэн гранат кебек куе кызыл, аксыл-зэнгэр, чия тосендэге, алтын сыман, зэнгэр, яшел жирлекле бэрхеткэ бик тэ нэфис чэчэк-улэн бизэклэре чигелгэн.

  Эллэ ничэ торле бизэкле калфаклар алтын жеплэрдэн ясалган композиция- лэрнен узенчэлеге белэн аерылып торган. Калфаклардагы ин таралган тор – чэчэк бэйлэме, бодай башагы, йолдыз хэм ярым ай сурэтлэре, шулай ук вак бэйлэмнэр рэвешендэ кошлар хэм чэчкэлэр рэсеме. Калфаклардагы икенче бер узенчэлекле бизэк – алтын каурый.

  Тубэтэйнен тубэсен дэ алтын белэн чиккэннэр. Бизэк тубэтэйнен яссы то- бенэ шахмат тэртибендэ, э чите буйлап дулкынлы-дулкынлы чэчэк-усемлек формасында урнаштырылган.

Бэрхетлэрдэн тегелгэн,

Ука белэн чигелгэн

Нэкышларга комешлэргэ

Алтыннарга кумелгэн!

Безнен хатын-кызларыбыз

Эшнен серен белгэннэр.

 Кич утырып, жырлар жырлап

Оста чигу чиккэннэр.

Балкып тора тубэтэйлэр

Энже бортеклэр белэн.

Алар монда килгэн гуя

Чын экият иленнэн

Бу солгелэр, эскэтерлэр

Тамбур белэн чигелгэн.

Эллэ инде ослэренэ

Чын чэчкэлэр сибелгэн.

  Борын-борыннан безнен энилэребез ойнен эчке кыяфэтенэ бик нык игътибар биргэннэр. Ой бизэр очен палас, келэм сукканнар, солгелэр, мендэр тышлары чиккэннэр. Энилэр боек рэссамнэр, узлэренен нэкышларында гомер курмэгэн тутый кошлар, экияти жанварларны, куз явын алырлык чэчкэлэрне чигеп, безне балачактан гузэллек, тылсым донясына алып кергэннэр.   Мендэр тышларындагы бизэклэр аеруча тырышып чигелгэн. Каты кузле, яман кунелле кешелэрнен кузлэре шушы матур, чигешле мендэрлэргэ тошэ дэ хатын-кызларга куз тими имеш. 

  Шагыйрь Сабир Эбсэламов та узенен бер шигырен «Энкэм мендэрлэре» дип атаган.

Эни чиккэн мендэр бер пар иде,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчлэремнэн сыйпый яратып.

Энкэм мендэрлэре пардан иде,

Сурудэ ук берсе сидерэде.

 Мамыклары тузды ой эченэ,

Шул чигэмэ буген сибелэме?

Яна суру чикте тоннэр ялгап,

Куз нурлары белэн нэкышлап:

— Ярын булыр, гомере барлар курер,

Кыйбла яктан кайтыр аккошлар.

Кайтты кошлар, пар канатлы булып,

Козсез китмэс кулгэ бер тошкэч.

Кавышырга язын насыйпларны

Алкышлады камыш, жил искэч.

Морадына ашты ометем дэ,

Жанны кумде котлау, алкышлар.

Энкэемнен алъяпкычы тосле

Дулкыннарга кунган аккошлар.

Узе инде юк шул яннарымда,

 Колагымда газиз тавышы:

— Кавышканын уз ишеннэн булсын,

Гомерлеккэ булсын табышын!

Истэлеккэ калды пар мендэре,

Кош йоныннан жыйган кабартып.

Башым салган саен тоштэ курэм,

Чэчтэн сыйпый энкэм яратып.

   Борынгыдан калган жан рэхэте дигэн суз бар. Хормэтле тамашачылар, менэ буген сезнен куз алдында торучы бу оста кулларнын ижат жимешлэрен карагач та, жанга рэхэт булып китэ.(Кул эшлэре б-н танышу, бэя биру. Борынгы эшлэрнен тарихы б-н танышу).

   Матур озын койлэрне хэркем башкара алмаган кебек, бу эшлэрне дэ телэсэ кем эшли алмый. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна, Голямал,

Житкэн кызлар киндер жеп эрлилэр…

   Билгеле борынгы эбилэребезнен, шэм яки чыра яктысында ойлэре дэ карангы, эшлэре дэ ялыктыргыч булгандыр эммэ кунел бизэклэре жырларга урелеп, шул моннар белэн безнен коннэргэ тиклем килеп житкэн. Э жырлары кунеллэрне юатучы, озын кичлэрне яктыртучы булган. (Халык жыры «Голямал» башкарыла)

    Уз вакытында яшьлэр арасында таралган уен-бию, жырларнын хэм жырсыз уеннарнын бер олешен «аулак ойлэр», «урнаш ойлэр» уткэру гадэтенэ бэйлэп карарга кирэк. Кызлар хэм егетлэрнен кара-каршы жыр эйтешулэрен, кубызга, гармунга яисэ такмакка биюлэрен хэм «Йозек яшереш», «Куз бэйлэш», «Яулык салыш», «Жэза бирешу» кебек уеннарнын эчтэлеген дэ, яшэу формаларын да аулак ойлэрдэн, утырмалардан башка куз алдына китеруе кыен.

Эйдэгез эле без дэ уеннар уйнап, табышмаклар эйтешеп алыйк.

Сез белмэгэн нэрсэ юктыр

Шулай буласын белэм!

бирэм, жавап котэм

Булэклэр узем белэн.

Тынлагыз табышмак эйтэм:

Мин тугэрэк, жип- жинел,

Тотсан койрыктан минем

Мэнге кутэрэ алмыйсын,

Хич тэ арттан калмыйсын. (Йомгак)

 Яраткан да ябышкан (Исем)

Сыернын ятканда ин беренче кай жире жиргэ тия? (Йоны)

Аш пешергэндэ ин башта нэрсэ салалар? (Куз)

Доньяда ин тиз нэрсэ йори? (Уй)

Ыж – ыж, аждаха, йорэгендэ уты бар, Корсагында суы бар, тубэсендэ кузе бар, Ярый эле узе бар. (Самовар)

Дурт татар читэн урэ, Берсе арада йори. (Бэйлэу)

Чытыр-мытыр остеннэн Тимер таяк ыргыттым. (Чигу)

Эйлэнгэн саен калыная. (Йомгак)

Зыр-зыр эйлэнэ, узе килеп бэйлэнэ. (Орчык)

Ай киттем, ел киттем, энэ буе жир киттем. (Тегу)

 Узе кечкенэ, узе ялангач, алай да ботен доньяны киендерэ. (Энэ)

    Розалия Солтангэрэеванын «Башкорт халык йола уеннары» — дигэн китабында олы эбилэрнен хэтерлэулэре буенча шулай дип языла: — Аулак ойлэрне куптэн уйный идек. Тэудэ бер эбинен оен сойлэшэлэр. Кече йомга коненэ тэгаен итэбез. Бер тэвэккэлерэк кызны хужа итеп билдэлибез. Хэр кемнэн берэр калактан чэй, берэр сыныктан икмэк, ярма х.б. жыялар. Хэтта, эбинен кое килсен дип, берэр буй утын, керосин алабыз. Ул керосины энилэ- дэн яшереп уртлап ала идек. Куберэк, бармакларга уймак киябез. Агач бидерэгэ бармак белэн тукылдатып, койлэп, такмаклап бии идек.

Э без такмаклап тормыйбыз, аулак ой хэллэрен жырчыбыздан сойлэтэбез.

(Жыр «Аулак ой». Гарифжан Мохэммэтшин сузл., Луиза Батыр-Болгари кое).

Тормыш яме (Эльмира Шарифуллина)

Бисмилланы эйтеп, токмач кисэм,

— Ак яулыгым ябып башыма,

— Тел остендэ генэ тотарлык ул,

 Туганнарым килсен ашыма.

Биллэремдэ чиккэн ак алъяпкыч,

Кош теллэре кисэм, кыйгачлап:

Купереп пешсен Сары майда йозеп,

Кузегез кызсын, узегез туйгач та.

Бэлеш салам, белгэнемне укып,

Каз итеннэн – кайнар, шулпалы…

Чокердэшеп чэйлэп утырыйк сон,

Куршелэрем дэшим туктале.

Бер сойлэрлек булсын:

Аш – суынын

Тел тобендэ калды тэме, дип.

Кардэш – ыру,

Дус-иш белэн яшэу

– Доньябызнын яме,

Гаме бит!

   Менэ шулай ямь белэн, гамь белэн яшик дип без дэ сезне дэшеп алган идек. Урнаш итеп бавырсак пешердек, аулак ой кучтэнэченнэн авыз итми кайтып киту килешмэс. Рэхим итегез дуслар. (бавырсак б-н сыйлау, уйнап биеп алырга да момкин) Кичэбез шунын белэн тэмам. Килэсе очрашканга тиклем хушыгыз.

ҖӘМГЫЯТЬ

Мунчала… бүгенге көндә ихтыяҗ бармы?

Юкә мунчаласы бүген кем өчендер тансыкка әйләнсә, шул ук вакытта аннан беркайчан аерылмаучылар да бар. Авылларда мунчала чыгару гадәте бөтенләй бетмәгән әле. Арча районының Наратлык авылында чимал әзерләү технологияләрен өйрәнеп кайттык. Ә сез мунчаланы сагынасызмы?

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза
Мы работаем над улучшением нашего сервиса