Татарстан Республикасының «Ак калфак» татар хатын — кызлары иҗтимагый оешмасы июль аенда Актаныш районында булды. Теләкәй җирлегендә үткәрелгән җыенда тәкъдим ителгән “Орчык өмәсе”нең сценариесе.
1 а.б.(Мәйсәрә Хәбирова): Хәерле көн, хөрмәтле авылдашлар!
2 а.б.(Айдар Шәйхин): Әссәламүгәләйкүм, килгән кунаклар! Татар халкының тәрбияви һәм әхлакый әһәмияткә ия булган, буыннан – буынга күчеп бара торган йола — бәйрәмнәре, гореф- гадәтләре бар. Тирән эзләр булып халкым үткән юл, аның яшәеше тарихта урын алган. Ләкин аларның кайберләре заманалар үзгәрү белән вакыт тузаны астында калган. Бер — беребез белән очрашып күрешүләр, кич утырулар сирәгәя. Шуңа күрә дә изге сәхифәләрне барлау эше йөкләнә үзебезгә.
1 а.б.: Кичке уеннар элек — электән татар халкының иң матур, иң күркәм йолаларыннан саналган. Җәйге матур кичләрдә, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь — яшел болыннар яшьләрнең шат авазларына күмелсә; көзге эшләр бетеп, көннәр кыскаргач, яшьләр аулак өйләрдә кул эшләре башкарганнар. Кичке уеннарда җыр — бию, уен — көлке бер генә минутка да тынып тормаган. Анда җырлы — биюле түгәрәк уеннары, шаян такмаклар әйтешү, күмәк һәм ялгыз биюләр, кызыклы уеннар уйналган. Кичке уеннарда егетләр һәм кызлар бер -берсе белән танышкан — кавышканнар, күрешкән — сөешкәннәр, вәгьдәләр бирешкәннәр. Шуңа күрә дә кичке уеннар яшьләрнең иң яраткан урыны булып саналган.
2 а.б.: Бүген без әнә шул онытылып бара торган бәйрәмнәребезнең берсе булган “Орчык” бәйрәмен хәтердә яңарту уңаеннан бирегә җыйналдык. Шулай итеп, бүгенге кичәбезне башлыйбыз һәм кичке уенга чакырабыз. Бәйрәмебез мөбәрәк булсын!..
Күмәк җыр (“Шәл бәйләдем”)
Әби (Фидәния апа): И-и-и күрше, син гомер буе шулай тигез итеп, гәрәбәдәй йон эрләдең, кулың ятып тора шул эшкә, син эрләгән җептән бәйләнгән оекбаш- биялиләр дә матур, җылы һәм чыдам була.
Фәнҗия апа: И-и-и күршекәем, аның бөтен сере — синең картың ясаган орчыкларда. Үзләре шундый җайлы, кулга ятып торалар.
(бер-берсенең эшләрен макташалар, кызларның җырлаган тавышы ишетелә)
Илгинә: Карагыз әле, урамда яшьләр тавышы ишетелә, өйгә якынлашалар түгелме?!
Илсөяр: Килсеннәр, килсеннәр эшләгәннәре кеше өчен булса, өйрәнүләре үзләре өчен булыр.
Альмира: Шулай,шулай.
(кызлар керә)
Рәсилә: Хәерле кичләр! Өегезгә бәрәкәт иңсен. Бүген сездә “Орчык өмәсе” була дип ишетеп килдек. Без дә ярдәм итсәк ярыймы?
Апалар: (бергәләп) Әйдәгез, кызлар, әйдәгез, Түрдән узыгыз!
(бергәләшеп җырлый-җырлый эшли башлыйлар)
“Ал, Зәйнәбем”
(ерактан гармун тавышы ишетелә, егетләрнең җырлаган тавышы өйгә якынлаша)
Кыз (Инзилә): Үләм, егетләр дә килә түгелме?.. Без бит кызларны гына чакырган идек.
Әби: Алай димә, кызым, мин бабаңа аларга да дәшергә куштым. Килүләре бик шәп булган, бабаң янында орчык ясарга өйрәнерләр. Бар, килен, чәй куй. Эштән соң чәйләп алырбыз. (Килен(Альмира) самовар күтәреп беседкага уза)
Бабай (Әслах): Әйдәгез оланнар,түргә узыгыз, уз. (бабай егетләрне ияртеп килеп җитә.)
Апалар: Никадәр булышчы. Сөбханалла. Болай булгач, язылмаган бер йон да калмый инде.
Инзилә: Әбекәй, ә “Орчык өмәсе” нәрсә соң ул? Аны кайчан бәйрәм итәләр?
Бабай: Менә бит ничек, яшьләр бу бәйрәмнәрнең чын мәгънәсен дә аңлап бетермиләр икән… Карчык, сөйлә әле шул турыда.
Әби: Хәзер бит заманалар башка, кибетләрдән җаның ни тели шуны алырга була. Алар йонны кайдан алуларын да, ничек эшкәртүләрен дә белмиләр шул. Яшьләрне гаепләп булмый. Заманасы шул. “Орчык өмәсе” – безгә әби — бабаларбыздан калган мирас ул, балалар. Ул кара көз җитеп, җиргә кар төшкәч уздырыла. Хуҗа кеше күп итеп йон әзерләп куя. Кичтән тәм — томнар көйли. Өмәгә күрше — күлән, дус — ишләр чакырыла. Бергәләп җыелгач, күмәк эш башлана: кемдер йон яза, кемдер эрли, кемдер йомгак чорный, кемдер бәйли. Эшне бүлешеп эшлиләр. Ә инде күңелсез булмасын өчен, болар барысы да уен — көлке, җыр – бию белән үрелеп бара. Эшләр тәмамлангач, хуҗа эшчеләрен тәмле ризыклар белән сыйлый. Менә бүген бездә шундый бәйрәм инде. Өмәгә килгәч сез дә эшсез тормагыз. (эш бүлеп бирә)
Бабай: Егетләр, әйдәгез сез минем янгарак җыелыгыз.
(күмәк җыр)
Уйна тальян гармуныңны
Телләре лә батмасын шул,
Уят үзәкләрен өзеп,
Кызлар йоклап ятмасын.
Уят үзәкләрен өзеп,
Кызлар йоклап ятмасын.
Филиза: Эшкә бирелеп китеп, телдән язмыйк тагын. Әйдәгез бер уен уйнап алабыз.
“Башы телемдә, ахыры төендә” дип атала уен. Мин мәкальнең башын әйтәм, ә ахырын әйтү — сездән.
• Кем эшләми — шул ашамый.
• Оста кулда һөнәр бар.
• Бәхет җирдән чыкмас, тирдән чыгар
• Эш сөйгәнне ил сөйгән.
• Тыйнакның кулы эшләр, мактанчыкның теле эшләр.
• Бүгенге эшне иртәгәгә калдырма.
Яшьләр: Безгә табышмаклар да әйтегез инде.
•Үрә — үрә үрмәли, ятьмә — тозак үрәм, ди.(Үрмәкүч)
•Бар бер матур агач сарай,
Әйләнәсе суккан калай.(Сандык)
•Зыр-зыр әйләнә, үзе килеп бәйләнә.(Орчык)
•Әйләнгән саен калыная.(Йомгак)
Рушания: Әйдәгез, “Орчык бөтерү” уенын уйнап алыйк. Уйныйбызмы?
Барысы бергә: Әйдәгез, әйдә.
(Әкрен генә музыка уйный. “Орчык бөтерү” уены башлана. Орчык кемгә карап, туктап кала, шуңа җәза бирелә).
Альмира: Әһә, бу кешегә нинди җәза бирәбез?(Һәр катнашучы бер һөнәр әзерләсен)
— Җырласын.
(уен дәвам итә)
Филиза: Бу кешегә нинди җәза бирәбез?
- Биесен
- Биетәбез, биетәбез.Һ.б
Рәсилә: Кызык. Бәйрәм бик күңелләнә бара. Гомер буе шушында яшәсәк тә, күп нәрсәләрне белмибез икән әле. Ә Теләкәй тарихы мине чынлап кызыксындыра. Әбекәй, бу җирлекнең үткәне турында сөйлә әле.
Әби: Әй, балалар… тыңлагыз алайса… Безнең авылыбыз бай тарихлы. Уңган — булган егет — кызларга бай авыл. Безнең авылыбызда Галимҗан атлы кеше яшәгән. Колхозлашу чорында ул колхозга кермәгән: аерым хуҗалык булып яшәгән.Тимер остасы булган: тирә – юньдә үзенең ясаган комганнары, чиләкләре, калай мичләре белән дан тоткан. Ә аның улы Шакир абыегыз авылыбызның оста тимерчесе иде.
Илгинә: Теләкәй җирлегендә аерым телгә алырлык шәхесләр аз түгел. Мәсәлән, Иске Җияш авылыннан Гайнетдинов Сәйфи, аталы – уллы Әхтәм һәм Әзһәм Хуҗиннар орчык — көянтә ясаучы буларак билгеле. Бүгенге көндә бу һөнәрне Айдар Галиев дәвам итә. Аның ясаган орчыклары бик күп күргәзмәләрдә урын алды.
Альмира: Ә Теләкәйдән Әнҗәп һәм Фарис Хабировлар орчык ясау остасы булган. Ачлык елларында орчык сатып, тормышларын җайлаганнар.
Розалия апа: Аларның дәвамчылары булып Теләкәй авылында яшәүче Вильдан белән Алгиз абыйларыгыз тора. Вильдан абыегыз үз кулы белән тимер күчәрләре, печән җыя торган җайланмалар ясавын, Алгиз абыегызның тракторга кундисит, ат арбалары ясавын барыгыз да ишетеп беләдер.
Фәнҗия апа: Иске Җияш турында сөйли башлаганны дәвам итим, Розалия ахирәт бүлдерде шул. Авылда оста куллы кешеләр яши. Агач, тимергә җан өреп, төрле эшләнмәләр ясаучы Фаил һәм Фәрит Хуҗиннар, Рөстәм Могътабаров, Рәдис Минһаҗевларны оста куллы дип беләләр.
Ильнур: Чыннан да, авыл тарихы бай. Без бүген барысын да сөйләтеп бетерми китмәсбез, мөгаен.
— Әйе, әйе..
Филиза апа: Әйдәгез шаулатып, бер «Сигезле» биюен биеп алыйк.
Әби: Менә бит нинди матур уеннар, биюләр беләсез, әйтерсең лә гомер буе “Орчык өмәсенә” йөргәнсез кебек, шомарып беткәнсез.
Бию барышында алып баручылар сөйли
Алып баручы: Элек- электән оста куллы хатын- кызларыбыз бөтен тырышлыкларын куеп зәвык белән үзләренә һәм туганнарына өс киемнәре теккәннәр. Алъяпкычлар, өстәл япмалары, мендәр тышлары чиккәннәр. Бүген дә кул эшләрен авылыбызда яратып башкаралар. Оста куллы Резедабыз бик күп төрле бәйгеләрдә катнаша, Рәзилә апа белән икесенең кул эшләре белән күргәзмә барышында танышкансыздыр, кемнәр күрергә өлгермәгән җыен бетүгә кереп таныша аласыз. Шулай ук Сәхия апаның оныклары Илфинә белән Зәйнәп матур картиналар ясыйлар. Адилә Саматова, Назлыгөл Гыйздәтуллина, Резеда Гәрәева, Рушания Закирҗановалар да хач чигүен яратып башкаручы, төрле конкурслар да катнашучы мәктәп укучылары.
1 а. б: Лаеклы ялдагы укытучыбыз Мәгъфия апа Низамованы да искә алып китми мөмкин түгел. 9 дистәне тәмамласа да, һич эшсез утырмый. Төсле йон җепләрдән төрле эшләнмәләрне яратып башкара ул.
2 а. б: Авылыбызда бакыйлыкка күчкән Наҗия апа Җиһангирова турында да җылы фикерләр яши. Ул авылда туган һәр сабыйга нәзек җептән бәйләнгән оекбаш, биялиләр бүләк итә. Шул оекбашларны киеп үскән балалар үзләре дә әти –әниләр инде. Наҗия апаның күңел җылысын саклаган оекбашларын, телгә алган осталарыбызның эшләрен, әлбәттә, күргәзмәдә күрә аласыз.
Илгинә: Без кечкенә чакта, колхозларның бай чорында, Җияш авылында 6 төркем сарык көтүе чыга торган булган. Харисова Рәзилә, Миңнегалиева Әсфирә, Галиева Бания, Галиева Рауза, Гарифуллина Инсия, Миңнегулова Энҗе, Ямалова Кифая, Гараева Гөлфинә, Фәтхиева Гөлфинә, Минһаҗева Фәйдәрия апалар сарык көтүе көткәннәр. Аларның бер кулларында шалтыравык булса, икенче кулларында бәйләм, чигү булган. Табигатьнең матурлыгын барлык чынбарлыгы белән ак тукымага төшергәннәр алар.
Альмира: Сәхия апаның әнисе Кафия әбидән килгән үрү осталыгы – оныгы Сәйдәргә күчкән. Хәертдинов Сәйдәр абыйны районда белмәгән кеше юктыр. Талдан үрелгән кәрзиннәр, читәннәр дисеңме, чабата барысы да кулыннан килә. Шулай ук ул курайда да моңлы көйләр башкара. Әйдәгез әле, сүзне үзенә бирик. ( Сәйдәр абый курайда уйный)
(Чабата биюе) Инзилә Фәтхиева һәм Рушания Закирҗанова башкара.
1 а.б.: Мөнәҗәтләр – татар халкы өчен традицион булган җыр жанры. Бүгенге көндә безнең авылда Фәнҗия апа бик матур, моңлы итеп мөнәҗәтләр укый. Әйдәгез әле сүзне үзенә бирик.
Алмазия: Искиткеч, бүген килми калган булсак, бу моңлы көйләрне кайчан ишетер идек әле. Яшьләр, әйдәгез без дә үзебезнең талантларны күрсәтик. Безнең арада да җырчылар бар бит. Бергәләшеп башкарабызмы? Рияз, әйдә син башлап җибәр, без кушылырбыз. (җыр)
1 а.б.: Тальян гармунда моңлы көйләр сыздырып уйнаучыларыбыз да бар. Бу сәләт тә буыннан буынга күчеп килә. Хәмит абыйдан килгән сәләт уллары Рәсүл абый белән Хәнәфи абыйга күчкән. Бүгенге көндә оста гармунчыларыбыз арасында Әнәс абыйны, Вильдан абыйны, Әсләх абыйларны атап китәргә кирәк. Сүзне аларга бирик.
(Гармунчылар чыгышы)
Алсу апа: әйдәгез «Карабай» биюен биибез.
Яшьләр: Ярый әле килгәнбез. Никадәр мәгълүмат алдык. Онытылып барган уен, җырларны белдек.
Әби: Менә, балалар, “Орчык өмәсе” шулай үтә иде. Эшен дә эшләдек, күңелне дә ачтык. Без сөйлибез дә сөйлибез, сез арып беткәнсездер инде, балалар. Бүгенгә җитеп торыр. Әйдәгез бер җырлап алыйк та, табынга үтеп, чәйләп алыйк. (җыр)
Җырлый –җырлый, гөрли – гөрли
Өмәләрдә күңел ачабыз;
Ай –һай, дусларым,
Дусларым, дус – ишләрем.
Аңламыйсыз йөрәгемнең
Нигә ярсып типкәнен;
Аңламыйсыз күңелем тәрәзәсен
Кемнең килеп чирткәнен.
1 а.б.: Әйе, гомер узган, тула оек белән чабаталар тузган. Ә халкыбыз мирасына булган мәхәббәт йөрәкләребездә саклана. Үткәннәребезгә ихтирам – киләчәккә күпер ул. Татар халкының киемендә дә, йөзендә дә, хезмәт җимешләрендә дә матур, күркәм күңел сыйфатлары чагыла. Ул һәрвакыт матурлыкка, камиллеккә омтыла.
2а.б.: Халкыбызның гүзәл бәйрәмнәре һәм күркәм гадәтләре бүген дә авылыбызның даны булсын, һөнәр ияләренең юлларын яктыртсын. Үткәннәрне киләчәккә бәйләп, авылыбызның борынгы сәнгатьләрен, “Һөнәрчеләр авылы” дигән данлы исемен саклыйк. Ил — көннәребез имин, күгебез аяз, бәхетләребез тулы, уңышларыбыз мул булсын!..
Алып баручы: Хәерле көн, хөрмәтле кунаклар! Татар халкында милли бәйрәмнәр күп. Аларның кайберләре телдән-телгә күчеп безнең көннәргә кадәр килеп җиткән, кайберләре, кызганычка каршы, бөтенләй онытылып юкка чыккан. Ә бит борынгы әби-бабаларыбызның рухи хәзинәсе булган милли бәйрәмнәребезнең балалар тәрбияләүдә әһәмияте чиксез зур. Шуны истә тотып бүген сезнең игътибарыгызга “Орчык өмәсе” бәйрәмен тәкъдим итәргә булдык. Бәйрәмебезгә рәхим итегез!
Җыр “Сандугач, күгәрчен”
Раушания әби: И-и-и, күршекәем, син гел шулай тигез итеп, йон эрлисең, кулың ятып тора шул эшкә, син эрләгән җептән бәйләгән оекбашлар,бияләйләр бик матур, җылы һәм чыдам була.
Рима әби: Аның бөтен сере – синең бабаңның ясаган орчыкларын бит. Орчыклар шундый җайлы, кулга ятып торалар.
(Бер-берсенең эшләрен макташалар. Кызлар ишеккә шакый)
Голнара апа: Карагыз әле, кызлар килделәр бугай?!
Илсөя апа: Керсеннәр, керсеннәр, эшләгәннәре кеше өчен булса, өйрәнүләре үзләре өчен булыр.
Рима әби: Әйе, дөрес.
(Кызлар керә)
Зөһрә: Исәнмесез! Өегезгә бәрәкәт иңсен. Бүген сездә “Орчык өмәсе” була дип ишетеп килдек. Безгә дә сезгә булышырга, ярыймы?
Илсөя апа: Узыгыз, кызлар, узыгыз, бик вакытлы килдегез. Рәхим итегез, утырыгыз.
(Бергәләшеп эшли башлыйлар.
Шул вакытта ишек шакыйлар, малайлар керә)
Малайлар: Исәнмесез, саумысыз?
Кызлар: Нигә кәҗә саумыйсыз?
Малайлар: Әтәчегез күкәй салган,
Нигә чыгып алмыйсыз?
Кызлар: Я, шуннан?
Малайлар: Кәбестә белән суган.
Кызлар: Я, шуннан?
Малайлар: Утырган да шуган…
Илсаф. Бәйрәмсез бик күңелсез бик,
Бәйрәмнәр кирәк безгә.
Бәйрәмнәр кирәк сезгә дә,
Кирәк һәммәбезгә дә.
Раушания әби: Карале, бу малайларны! Бигрәк шуклар! Кызларның өмәгә килгәннәрен белеп килеп тә җиткәннәр. Әйдәгез, утырыгыз!
Азамат. Халкыбызның йолаларын
Искә төшерик әле,
Күңелле итеп бүген
“Орчык бәйрәмен” үткәрик әле.
Надир бабай: Әйдәгез, малайлар,түргә узыгыз. Мин сезгә орчык ясарга өйрәтермен.
Голнара апа: Күпме булышчы! Сөбханалла. Болай булгач, язылмаган бер йон да калмый инде.Эш башланганчы, бер җыр җырлыйк әле.
Зөһрә. Җырлыйк әле, җырлыйк әле.
Җырлап ачыла күңел.
Җырлап ачылмаган күңел,
Мәңге ачылачак түгел.
Алина. Ал да итәрбез әле,
Гөл дә итәрбез әле.
Матур җырлар җырлый-җырлый,
Бәйрәм итәрбез әле.
“Гүзәл туган ягыбыз”җырын җырлыйлар
Азамат: Әби, ә “Орчык өмәсе” нәрсә аңлата? Кайчанрак уза ул?
Надир бабай: Менә бит ничек, яшьләр бу бәйрәмнәрнең чын мәгънәсендә аңлап бетермиләр икән… Әби, сөйлә әле өмә турында.
Раушания әби: Хәзер бөтенләй башка вакыт. Кибеттән теләгән бөтен әйберне алып була. Балалар йонның кайдан алынганын һәм ничек эшкәртелгә белмиләр.Ләкин яшьләрне гаепләргә ярамый, вакыты шундый. Орчык бәйрәме бу безгә борын заманыннан калган йола. Ул, җиргә кар яугач, көз көне үткәрелә. Хуҗа кеше күп итеп йон әзерли. Кичтән тәмле ризыклар пешерә. Ул кичкә дусларын, күршеләрен чакыра. Алар җыелып беткәч, күмәк эш башлана. Кемдер йон яза, кемдер өрли, кемдер аны ката һәм йомгакка чорный. Ә кемдер бәйли. Эшне бар кешегә дә бүлеп бирәләр. Ә күңелле булсын өчен, ул эш бию, җырлау, шигырь сөйләү, табышмаклар һәм мәкәльләр белән аралаштырып барыла. Ә эш беткәч, табынга утыралар. Менә бүген, балалар, шундый бәйрәм.
Илсөя апа: Эшкә бирелеп китеп, телдән язмыйк тагын. Әйдәгез, “Башы телемдә, ахыры төендә” дигән уенын уйнап алыйк. Мин мәкальнең башын әйтәм, ә сез ахырын.
-Тирләп эшләсәң, тәмләп ашарсың.
-Биш әйткәнче, бер эшлә.
-Эш беткәч уйнарга ярый.
-Карама кешенең сүзенә, кара эшенә.
-Эшләмәгән ашамый.
-Җәй эшләсәң, кыш ашарсың.
-Әткәй – шикәр, әнкәй – бал.
-Сүз сөйләсәң, уйлап сөйлә.
-Көн – эш өчен, төн – ял өчен.
Раушания әби: Менә булдырдыгыз, балалар. Эшләгәндә кулыгыз-кулга йокмый, сөйләгәндә телегез дә шулай икән.
Рима әби. Балалар, аякларыгыз утырып оеп киткәндер инде. Бер биеп күрсәтегез инде.
Азалия. Без биибез тыпыр-тыпыр,
Без биебез тып та тып.
Бер башласак, бик тиз генә
Булмый безне туктатып.
Айдар. Әйдә, әйдә, катырак бас,
Биегәнне күрсеннәр;
Баскан җирдән ут чыгара
Безнең яшьләр дисеннәр.
Татар бию.
Раушания әби. И балакайларым, сезгә карап, яшь чаклар искә төшеп китте. Апайлар, әйдәгез әле, без дә сезнең белән азрак уйнап алыйк.
(«Кәрия-Зәкәрия» уенын уйныйлар, аннары эшкә тотыналар)
Султан. Әби, ә нәрсәгә сезгә шулай күп йон кирәк?
Раушания әби. Кызым, без хәзер өлкәнкешеләр. Бик җылыяратабыз. Җылы булган саен, безгә рәхәтерәк. Алла боерса, мин сезгә оекбашлар, бияләйләр бәйләрмен, Алла боерса. Минем сезнең кебек үк оныкларым бар. Алар мин бәйләгән әйберләрне бик охшатып кияләр. Менә кайберләренә бәйләдемдә инде. (Сандыгын ачып, берәм-берәм күрсәтә, аңлата.) Бәйләп кенә түгел, чигеп тә утыра идек әле. Менә чиккән сөлге, мендәр тышы, алъяпкыч һәм күкрәкчә. Ай, балалар, мин сөйлим дә сөйлим, сез мине тыңлап аргансыздыр инде. Әйдәгез әле, балалар, ярышып алыйк – йомгакны урап карыйк. Кайсыгыз җитезрәк микән?
Уен “Кем беренче урый”
Султан. Без уйныйбыз, уйныйбыз,
Якты көннән туймыйбыз.
Кулны-кулга чаба-чаба,
Көләбез дә җырлыйбыз.
Надир бабай: Ай-яй-яй, балалар, шундый матур уеннар беләсез икән, сезгә карап торам да, сокланып куям. Җеп ураганда, куллары-кулга йокмый. Сезне «Орчык өмәсе»нә өйрәтеп тә торасы юк, туганнан бирле «Орчык өмәсе»нә йөреп, шомарып беткәннәр, дип белерсең. Ярый уйный-җырлый беләсез, ә шигырьләр сөйли беләсезме?
Ильяс: Туктатмагыз гармунны
Чакырыйк без кызларны.
Бергә-бергә җырлыйк эле
Без яраткан җырларны.
Данил. Уйныйбыз да, җырлыйбыз да,
Гармун кулларыбызда.
Алсу гөлләр чәчәк атсын,
Йөргән юлларыгызда.
Зәмирә. Әйдә, дуслар, җырлыйк әле
Уйнаган гармуннарга.
Ал чәчәк күк яшик әле
Туган якларыбызда.
“Кояшлы безнең ил”җырын җырлыйлар
Ильяс: Безгә табышмаклар да әйтегез инде.
Голнара апа:-Табышмак әйтәм мин сезгә,
Йон бирә нәрсә безгә? (Сарык)
Илсөя апа: -Күрер-күрмәс күзләре,
Челтәр бәйли үзләре.
Челтәрләре түгәрәк,
Эшли алар үрмәләп.(Үрмәкүч)
Раушания әби: -Биш агайга бер күлмәк. (Бияләй)
Надир бабай: -Кечкенә генә карчык, зыр-зыр әйләнеп йон җыя.(Орчык)
Рима әби:-Әйләнгән саен калыная.(Йомгак)
Султан:Кызлар-малайлар, “Орчык бөтерү” уенын да уйнап алыйк. Уйныйбызмы?
Барысыбергә: Уйныйбыз!
“Орчык бөтерү” — уен уйныйлар
Раушания әби: Менә бит нинди матур уеннар, җырлар, биюләр беләсез, әйтерсең лә гомер буе “Орчык өмәсенә” йөргәнсез кебек, шомарып беткәнсез.
Зәмирә: Кызык. Бәйрәмебез бик күңелле үтә.
Зөһрә: Әйдәгез, гөрләтеп, бер татар биюен биеп алыйк.
Г.Камиля. Ягез, хәзер бергәләшеп
Тыпырдап биеп алыйк.
Әйе шул, әйе шул,
Тыпырдап биеп алыйк.
Н.Камиля. Биюченең итәге
Бии, бии кыскара,
Биючегә сүз әйтмәгез,
Бии, бии остара.
Парлы бию
Азамат: Ярый әле килгәнбез. Күп нәрсәләр белдек. Җырладык та, биедек тә, уеннар да уйнадык.
Раушания әби: Менә, балалар, “Орчык өмәсе” шулай үтә иде. Эшен дә эшләдек, күңелне дә ачтык. Бүгенгә җитеп торыр.
Алып баручы: Хөрмәтле кунаклар! Безнең бәйрәмебез ахырына якынлашты. Гаиләләрегезгә татулык, күңелләрегезгә тынычлык, бәхетле матур киләчәк телибез. Сау-сәламәт булыгыз! Балаларыгызны татар җанлы итеп, милли рухта тәрбияләгез. Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Шәйдуллина Розалия Нургали кызы,
Татарстан Республикасы Арча муниципаль районы «Үрнәк балалар бакчасы» муниципаль бюджет мәктәпкәчә белем бирү учреждениесенең музыка җитәкчесе
Бүлмә татар өе шикелле киендерелгән. Тактаның ике ягында әти-әниләрнең чиккән, бәйләнгән әйберләреннән күргәзмә. Стенаның уртасында “Орчык өмәсе” дигән рәсем; ширмә- ишек;аның янында кровать- чигелгән урын- җирләр белән; тәрәзә янында өстәл- самовар һәм тәм- томнар, чиккән ашъяулыклар белән ябылган. Балалар стена буйлап түгәрәкләнеп, татар киемнәреннән утыралар, ян- якта килгән кунаклар.
Укытучы: (талгын гына көй ишетелә)
Кешелекнең үзе шикелле үк,
Борынгыдан килә бәйрәмнәр,
Шатлыкларын бәйрәм итә кеше,
Бәйрәмнәрдә олы ямьнәр бар.
Гадирәк итеп әйтсәк, бәйрәм ул- кеше, яисә ил тормышындагы әһәмиятле бер вакыйгага бәйләнештә үткәрелә торган шатлыклы, тантаналы вакыйга, уен- тамаша. Ә тормышта бәйрәмнәр итү өчен сәбәпләр җитәрлек- никах мәҗлесләре, туйлар, бәби туйлары, туган көннәр…
Борын- борын заманнардан безнең көннәргә килеп җиткән бәйрәмнәр дә бар бит әле. Ул бәйрәмнәрнең һәрберсенең үз вакыты, үз тәртибе бар.
-
Йә, менә сез, балалар, нинди бәйрәмнәр беләсез? (Җаваплар тыңлана, укытучы өстәп бара.)
Яңа ел бәйрәмен- яңа елны тәбрикләү, котлау; Нәүрүз бәйрәмен- язны каршы алу; Сөмбелә- көзге уңышны барлау, җыю; Сабантуй- сагынып һәм елның котлы булуын теләп алынган иң хөрмәтле бәйрәм- туй; Каз өмәсе- казлар суелгач, үткәрелә торган өмә; Аулак өй- яшьләр җыелып күңел ачканнар.
Ә менә сезнең әле бер дә “Орчык өмәсе” дигән бәйрәмне ишеткәнегез булмагандыр диеп уйлыйм. Менә шуңа күрә дә халкыбызның гореф- гадәтләрен, йолаларын онытмыйк әле дип, бүген сезгә бабай- әбиләребез, үзләре дә яшь чагында үткәрелгән бәйрәмгә чакыралар. Рәхим итегез!
( Гөлҗамал көе ишетелә. Әбиләр өйдә утыралар: кайсы бәйли,кайсы йон эрли, кайсы йомгакка җеп чорный, анага бала да ярдәм итә, бабай бер малай белән орчык ясап утыралар)
Ракыйга әби:
— И, Рашидә апа, син гомер буе шулай тигез итеп, гәрәбәдәй йон эрләдең, кулың ятып тора шул эшкә, син эрләгән җептән бәйләгән оекбаш- бияләй дә нәфис, матур була, күрегез әле сез аның ничек орчык тәгәрәтеп утыруларын!
Рашидә әби (елмаеп):
-
И,Ракыйга кордаш, җепнең тигез булу сере миндә түгел бит, синең картың ясаган орчыклар үзләре шундый җайлы, кулга ятып торалар, үзеннән- үзе зырылдап әйләнүе генә ни тора.
Земфира:
-
Менә мин дә, улым Тимурны да шул һөнәргә өйрәтергә дип алып килдем бит буген, орчык ясарга өйрәнсә, Мәсъгүт бабасы кебек оста орчыкчы булыр әле, алла боерса, әйе бит, улым.
Сәлимә әби:
-
Менә минем дә кызым, җеп тотышып торырга ярый башлады, эшкә шулай өйрәнәләр инде, үзең эшләп ашагач, тәмле була бит ул. ( Рәмис торып, ширма янына килә һәм иптәшләренә кул изи ).
-
Әй, дусларым, әйдәгез Мәгсъгүт абыйларга керәбез, аның карчыгы бик кызыклы әкиятләр сөйләргә ярата. Әйдәгез!
( Ишек шакый, Мәсъгүт бабай каршы ала )
-
Карчык, кунаклар килгән икән монда, кара элә, никадәр булышчы, никадәр өйрэнчек, чакырып та бу кадәр җыя алмассың.
-
Әйдәгез, узыгыз, балалар, ну эшлибез болай булгач, язылмаган бер йон да калмый инде. ( Балалар керәләр, исәнләшәләр ).
Ильнара:
-
Исәнмесез, өегезгә бәрәкәт иңсен. (Утыралар, уртада кәрзинәдә йон – шуның янына утырта Ракига апа)
Ранис:
-
Бабай, сездә кунаклар да барени?
Бабай:
-
Юк, улым, кунаклар түгел, өмечеләр болар. Бездә бит бүген орчык өмәсе. Сез белеп килмәдегезмени?
Азат:
-
Юк, бабай. Ә нәрсә соң ул орчык?
Бабай:
-
Алай икән, бу бәләкәчләр орчык өмәсенең нәрсә икәнен белмиләр икән бит.
(Әбиләр үзара сөйләшәләр)
-
Заманалар үзгәрде, бу балаларның белмәве гаеп түгел, җепне бит хәзер кибеттән генә сатып алалар, я булмаса, бәйләнгән, эше беткән аллы-гөлле матур оек, бияләйләр генә алып кияләр, белмәсәләр дә шул.
-
Әйе, шул, балалар, сез белмәсәгез дә гаепләп булмый.
Килен:
-
Орчык өмәсе – ул безгә әби-бабайлардан мирас булып калган бәйрәм. Ул кара көз җитеп, кешеләр сарык йоннарын алып бетергәч уздырыла. Хуҗа кеше куп итеп сарык йоннарын әзерләп, тәм-томнарын, кәнфит-шикәрләрен әзерләп куя, өмә буласы көнне коймак пешерә. Өмәгә дус-ишләре, туган-тумачалары чакырыла. Анда сарык йоннары эшкәртелә: кемдер йонны яза, кемдер эрли, кайберәүләр йомгакка чорный, кем бәйли, эшне шулай бүлешәләр.
-
Эш уен-көлке, күңел ачу белән аралаштыра. Эш беткәч, хуҗа өмәчеләрне тәм-томнар белән сыйлый.
Ракига апа:
-
Менә бездә бүген бәрәм. Өмә булгач, өмә булсын, сезгә дә эш бирик инде, балалар кеше эшләгәнне генә карап утыру килешмәс! Кил әле кызым син монда утыр, менә йон язаргы булышырсыз. ( Эш бирә).
Килен:
-
Балалар, эшкә бик бирелеп китеп, телдән язмыйк тагын, әйдәгез бер уен уйнап алабыз.
Уенның исеме “Башы телемдә, ахыры төендә”. Мәкаль әйтеш була бу. Мин башын, сез ахырын әйтәсез.
-
Кем эшләми — шул ашамый.
-
Тирләп эшләсәң — тәмләп ашарсың.
-
Тырышкан табар – ташка кадак кагар.
-
Эш беткәч, уйнарга ярый.
-
Эш кешене төзәтә – ялкаулык боза.
-
Эш сөйгәнне- ил сөйгән.
-
Бүгенге эшне – иртәгегә калдырма.
Ракига апа:
-
И, бигрәк уңган балалар булдыгыз. Әле сезнең, эшләгәндә, кулыгыз кулга йокмый, сөйләгәндә телегез дә шулай икән.
Земфира:
-
Ә тагын нинди һөнәрләрегез бар соң? Әйдәгез, мин дә бер уен уйнатыйм әле. “Шешә тәгәрәтеш” уены – һәрберегәз үз һөнәрләрегезне күрсәтегез әле.
Ильшат:
-
Әбием, ә нигә сезгә шулкадәр йон кирәк?
Ракига апа:
-
И, балам, без бит инде олы кешеләр, җылы яратабыз, “җылы сөяк сындырмас” ди бит , халык. Шуңа күрә, күпме җылырак булса, шулкадәр яхшырак. Оекбаш, бияләйләр бәйләрмен, алла боерса. Минем сезнең кебек оекларым да бик күп әле. Менә кайберләренә бәйләдем дә инде. (Сандыгын ачып күрсәтә).
-
И, балалар, мин сөйлим дә сөйлим, сез инде тыңлап арып беткәнсездер, әйдәгез әле, бераз ял итеп, бергәләп уйнап алыйк әле.
Илнара: -Әбием, әйдәгез “Шүрәле” дигән уенны уйныйк әле. (уен)
Рашидә апа: — И, балалар, менә нинди матур уеннар беләсез икән сез, бик уңган булып чыктыгыз бит әле сез, болай булгач.
Сәлимә апа: — Сезне орчык өмәсе дип өйрәтеп тә торасы юк, туганнан бирле орчык өмәсенә йөреп, шомарып беткәннәр, дип белерсең.
Бабай: — Ә менә “Шүрәле” дигән әкиятне кем язган соң әле ул ?
-
Әйе, Г.Тукай. Менә шул бөек әдип хезмәт турында бер шигырь язып калдырган белмисезме?
Лилия: — Беләбез, бабай, сөйлимме үзем? Г.Тукай “ Эшкә өндәү”.
Килен: — Рәхмәт, Лилия, молодец. Әле бу балалар җырларга да, биергә дә яраталар, әйдәгез әле җырлап-биеп курсәтсеннәр.
Ракига апа: — И, кызым, “Челтәр элдем,читәнгә” дигән җырны белмисезме соң?
( Челтәр элдем, читәнгә )
Килен: — Булдырдыгыз, рәхмәт балалар.
Рашидә апа: — Куңелләр тулып китте. Рәхмәт яусын, балалар!
Килен: — Менә чәй дә кайнап чыкты, кулларыгызны чайкап алыгыз да, килегез әле. ( Кул юалар,бабай кашыклар тотып чыга).
Бабай: — И, булдырдыгыз, менә сезгә шуның өчен (конфет өләшеп чыга).
— Әйдәгез әле, утырышыйк, аннары чәй эчербез.
— Кеше һәрчак матурлыкка омтылып яши. Кирәкле дә, бер үк вакытта матур да булган әйберләр аның куңеленә шатлык китерә, кайгы-хәсрәтләрен, мәшәкать-борчуларын онытыра.
Безнең әби-бабаларыбыз да элек-электән һәрчак матурлыкка омтылганнар.
Халкыбызның матурлап, бизәп эшләнгән савыт-сабалары, куңел нурын сибеп чиккән киемнәре, бизәкләп тукыган ашъяулыклары, сөлгеләр, кашагалары. Һәм
үзләре бәйләгән кирәк яракларны тою сәләтен чагылдырыла, төснең ямен, гузәллекнең бәһасен тирәнтен аңлый белүен курсәтә. Шуңа күрә без менә бу әйберләрне “Халкыбызның куңел көзгесе” дип атыйбыз икән – бер дә юкка түгел.
Менә бүген дә без җырга, монга бай булган “Орчык өмәсен” карап уттек.
— Шушы бәйрәм сезгә ошадымы, балалар?
Нәрсәләр эшләдек без бу бәйрәмдә, нәрсәләр белдек? Нинди уеннар уйнадык?
Сүзне йомгаклап шуны әйтәсе килә. Ата-бабаларыбызның изге йолаларын онытмыйк, киң куңелле булыйк, бер-беребезне кунакка чакырышыйк, тәмле телебезне, уртак сыебызны җәлләмик. Сезнең барыгызга да изгелек, иминлек, игелек телибез.
Ә балалар, бу бәйрәмнән үзләренә күп нәрсәләр алырлар: бәйләргә, йон эрләргә, орчык ясарга өйрәнерләр дип өметләник.
Бәйрәмебез бетеп килә.
Кунакларга әйтик шуны
Сәламәтлек, бәхет телик,
Һич белмәсеннәр борчуны.
Рәхмәт, безнең бабай-әбиләребезгә, исән-сау булсыннар, һәрвакыт шушындый ярдәмчел, сау-сәламәт булсыннар. Сезгә безгә бик кирәк! Рәхмәт, сезгә!
( Бергәләп чәй эчуләр).
Татарские народные праздники
Гусманова Гульназ Гумеровна, учитель-дефектолог (Соавтор Вахитова Л. В.)
Цель: Формирование у детей чувства патриотизма и любви к своей Родине, стремления сохранять и приумножать культурное наследие.
Задачи:
-
обучающая: познакомить учащихся с историей и содержанием татарских народных праздников – «Каз өмәсе» (праздника гуся), «Аулак өй» (деревенские посиделки), «Карга боткасы» (Грачиная каша);
-
развивающая: через театрализованное мероприятие способствовать формированию у обучающихся умений и навыков свободного общения на татарском языке;
-
воспитательная: способствовать проявлению учащимися их творческой активности, воспитанию эстетической культуры.
Ход мероприятия
Ведущий: У каждого народа есть свои национальные праздники. Многие из этих праздников родились ещё в древности — несколько столетий или даже тысячу лет назад. Всё вокруг: деревни и города, вещи, профессии, природа меняются, а народные праздники продолжают жить. Татарские народные праздники восхищают чувством благодарности и почтения людей к природе, к обычаям предков, друг к другу.
У татар есть два слова, означающие праздник. Религиозные праздники называются словом гает (ает) (Ураза гаете — праздник поста и Корбан гаете — праздник жертвы). А все народные, праздники по-татарски называются бэйрэм.
Сегодня мы представим вашему вниманию отрывки трёх национальных праздников «Каз өмәсе», «Аулак өй», «Карга боткасы». Среди праздников осенне-зимнего сезона у татар особо выделяется праздник гуся («Каз омэсе»). Все большие дела у татар выполнялись всем миром. “Өмә” по-татарски означает помочь. “Каз өмәсе” проводился позней осенью, когда снегом покрывались поля и леса, реки сковывались льдом.
Молодёжь с нетерпением ждала и готовилась к этому празднику. Девушки вышивали фартуки и полотенца, шили платья, вязали шали, ведь на этом празднике она могла встретить своего суженого.
Заколотых гусей девушки ощипывали, в одну сторону откладывая перья, а в другую – пух. Вычищенные тушки подвешивали к коромыслам и шли на родник. На роднике они промывали гусей сточной водой. Но самое радостное было в том, что у родника их уже поджидали деревенские парни с гармошками и песнями.
Входят девочки с тазами в руках, в тазах гуси (под музыку «Каз канаты»)
Регина:
Бүген бездә каз өмәсе,
Каз өмәсе бүген дә.
Каз йолкырга килгән кызлар,
Уңыш юлдаш булсын сезгә.
Совместный труд, игры и веселье
Бывают в гусиный праздник.
Собираются девушки и парни,
Вместе радуясь.
Девочки садятся на скамейку, входит парень поёт частушки: «Эх, алмагачлары» (во время частушек исполняется танец гуся)
«Эх, алмагачлары»
1.Каз йолкучы матур кызлар
Төзелеп утырганнар,
Кулларына күз тиярме?
Бигерәк тә уңгаңнар.
Припев:
Эх, алмагачлары, сайрый сандугачлары
Сайрый, сайрый, сайрый
Сагындыра башлады.
2.Все ребята в нашей школе
Не отводят от вас глаз,
Мин дә сезгә җырлап бирәм,
Шундый уңган булганга!
3.Казларыгыз мамыкка
Төшә күрмәсен берүк,
Кияүгә чыгарга туры
Килер сезгә быелук.
Танец Гуся во время проигрыша
4.Кызлар җырлап казлар йолкый
Канатларын өздереп,
Көянтәләрне асып
Суга бара төзелеп (все девушки взяв тазы с гусями, уходят вместе с парнем).
Ведущий: Вечером, переодетые в праздничные наряды, девушки собирались на посиделки. Хозяйка встречала их национальными блюдами, готовила белеш из гусиных лап и крылышек, вкусный суп из целого гуся. Молодёжь играли в различные игры, одна из них «Каз канаты».
Игра «Каз канаты». Ребята встают в круг, под музыку передают друг другу гусиное перо, музыка останавливается, у кого перо осталось в руках, тот выбывает. Оставшийся игрок получает приз — платочек.
Ведущий: Долгими зимними вечерами в деревнях проводились посиделки «Аулак өй».
На сцене сидят: на фоне татарской лирической мелодии бабушка – прядёт и поёт, а внук (Динар) сидит за компьютером. Заходит с улицы уставшая внучка Регина.
Регина: Әби, ты что делаешь?
Бабушка: Вот, кызым, пряжу готовлю, носки, варежки вам свяжу, будете одевать, когда наступят холода. Ий, кызым, раньше мы проводили орчык өмәсе.
Регина: Что такое орчык өмәсе? (внук присаживается поближе и начинает вместе с внучкой слушать бабушку).
Бабушка: Орчык өмәсе – это праздник, пришедший к нам от наших предков. Проводится он осенью. Хозяева заготавливали овечью шерсть. В один из осенних вечеров все собирались в одном доме, кто-то очищал шерсть, кто-то прял пряжу, а кто-то вязал. Помимо орчык өмәсе, проводились деревенские посиделки аулак өй.
Регина: А там чем занимались?
Бабушка: На этих посиделках девушки готовили для себя приданное. Шили, вышивали. (открывает сундук). Вот наволочки,вышитые вручную, а это девичье платье. Примерь, кызым (одевает наряды на внуков). Также шили жилетки, тюбетейки, калфаки. Если захочешь, я и тебя научу вышивать. Бывало и так, что приходили парни, и тогда молодёжь устраивала игры.
Динар: Әби, и нас научи этим играм.
Бабушка: Хорошо улым, научу, зовите своих друзей.
Внуки: Кызлар, малайлар, килегез безгә, әбиебез уеннар өйрәтә (зовут своих друзей).
Девочки и мальчики: Исәнмесез!
Бабушка: Исәнмесез! Бигерәк яхшы! Поиграем в парную игру.
«Чума үрдәк» уены (все встают парами, в виде ручейка, каждый повернулся лицом к своей паре).
Игра «Чума үрдәк, чума каз»
Чума үрдәк, чума каз (держатся за руки)
Чума үрдәк, чума каз (держатся за руки).
Тирән күлне ярата шул, ярата (держатся за руки)
Тирән күлне ярата шул, ярата (поднимают руки вверх, делают воротца).
Регина үзенә иптәш эзли (проходит в ручеек и выбирает себе одного человека в пару — мальчика)
Ул Линарны ярата (затем встают в конец ручейка, а тот, кто остался без пары идет на самое начало ручейка).
Бабушка: Бик яхшы! Это кольцо (показывает кольцо) осталось от моей бабушки. Я его очень берегу. На посиделках с этим кольцом мы играли «Йөзек салыш» («Колечко»). Вы садитесь полукругом и готовите свои ладошки, у меня в руке колечко. У кого оно останется, вы должны угадать. Услышав слова: «Йөзек кемдә, йөгереп чык!» («Колечко, колечко, выйди на крылечко!»), у кого колечко в руке, должен выбижать в середину, а те, кто по краям с ним сидят должны его поймать. Если поймаете, то ему дадим задание (изобразить какого-нибудь животного, станцевать, спеть, рассказать стихотворение).
Игра проходит под музыкальное сопровождение.
Бабушка: Мин сезгэ уеннар өйрәттем, хәзер сез, миңа биеп күрсәтегез.
Звучит музыка, дети начинают танцевать татарский парный танец.
Бабушка: Бик матур биедегез! Рәхмәт сезгэ! (останавливаются, бабушка всех выводит в одну линию, делают поклон и уходят)
Ведущий: Самым популярным весенним праздником татарского народа несомненно является «Карга боткасы» («Грачиная каша»).В древние времена люди считали, что весну на кончиках своих крыльев приносят грачи. Поэтому как только начинал таять снег и появлялись первые ручьи, в честь прилета грачей устраивался праздник«Карга боткасы».
Под музыкальное сопровождение входят ученики, переодетые в грачей.
Данис:
Карга әйтә кар, кар!
Туем җитте бар, бар.
Кар, кар, кар.
Камелия:
Кар-карр! Кар-карр!
Яз җитте, балалар!
Матур бәйрәм көнендә
Бар да күңел ачалар. (уходят)
Ведущий: В это день нарядные дети собирали с каждого дома крупу, молоко, масло, сахар, яйца и зазывали стихами и песнями всех на праздник.
Под музыкальное сопровождение входят ребята, одетые в национальные костюмы, с корзиной ходят по залу, поют заклички: Динар, Диана, Линар, Айгуль, Регина, Эльмира
Айгуль (обращаясь ко всем):
Исәнмесез, саумысыз!
Нигә кәҗә саумыйсыз?
Әтәчегез күкәй салган,
Нигә чыгып алмыйсыз?
Эльмира (обращаясь к зрителю 1): Түтәй, бир безгә күкәй (зритель 1 дает ей яйца).
Ленар: Түтәй, май, ярма кирәк безгә (зритель 2 дает ему масло, крупу).
Динар: Шикәр, тоз бир түтәй тизрәк ( зритель 3 дает ему сахар, соль).
Айгуль: Менә дуслар бар да бар, ботка бик тәмле булыр.
Все поднимаются на сцену и начинают готовить кашу
Ведущий: Все собирались на самом возвышенном месте села, разжигали костер, и в большом казане (котле) заваривали кашу. А пока варилась каша, дети играли в игры.
Айгуль: Кызлар, малайлар, ботка пешкәнче уйнап алабызмы?
Все: Әйдэ, уйныйбыз!
Начинают играть в игры:
1.«Бег с яйцом на ложке» (под музыкальное сопровождение).
2.«Очты-очты, каргалар очты…» («Летели-летели, вороны летели…»). Все встают в круг, ведущий и все за ним повторяют слова «Очты-очты, каргалар очты…» («Летели-летели, вороны летели…), показывая полет крыльями. То, что летает, они показывают, а то, что не летает, то ученики «крылья» свои отпускают вниз. Например, летели-летели, воробьи! (ученики машут «крыльями»; летели-летели, столы! (ученики опускают свои «крылья вниз», т.к. столы не летают).
После игр, все снова встают вокруг костра.
Ведущий: После игрищ и веселья все приглашались к костру, и начиналась раздача каши. Первая порция отдавалась земле с пожеланием всем мира, спокойствия и богатого урожая. Вторая — воде (ручью), чтобы вода сохранила живность на земле. Третья — небу, чтобы было много солнечных дней и вовремя шли дожди, а четвертая — грачам за то, что они принесли весну! (под музыку залетают грачи и уносят кашу).
Ведущий:
Көннәрегез аяз булсын!
— Илләр тыныч булсын!
— Яңгырлар явып, игеннәр уңсын!
— Балалар тәүфыйклы булып үссен!
Мы говорим: «Спасибо вам,
Ученикам, учителям
И всем сегодняшним гостям.
Наш долг – традиции хранить,
Культуру предков возродить.
Все участники спектакля строятся в одну линию, делают поклон и покидают сцену.
3
Нурлат шәһәре 3 номерлы урта гомуми белем мәктәбенең I квалификацияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Садыйкова Зәйтүнә Усман кызы.Тема: “Орчык бәйрәме” өмәсе. Сайтка яңартып урнаштырылды.
Нурлат шәһәре 3 номерлы урта гомуми белем мәктәбенең I квалификацияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Садыйкова Зәйтүнә Усман кызы.Тема: “Орчык бәйрәме” өмәсе. Сайтка яңартып урнаштырылды.
Максат: – укучыларны кунакчыл булырга, олысына, кечесенә хөрмәт күрсәтергә өйрәтү;
-татар халкының милли бәйрәмнәре- “Орчык бәйрәме”н искә төшереп китү;
-үткәненә ихтирам, кызыксыну уяту;
– татар халык уеннары аша туган телебезгә мәхәббәт хисе тәрбияләү
Җиһазлау: каба, орчык, сарык йоны, йоннан бәйләнгән оекбашлар, бияләйләр,
авыл өен бизәү өчен (самовар, гармун, чәшкеләр һ.б)
Кулланылган әдәбият. Татар халык мәкальләре, табышмаклар, афоризмнар, җырлар китабы.
“Орчык бәйрәме”нең барышы.
1.Кунакларны кулларына ипи, бавырсак, чәк-чәк тоткан, татар халык киеменә киенгән кызлар, егетләр каршы ала. ( “Әссәламегаләйкем” җыры яңгырый)
2.Укучы кыз. Исәнмесез кадерле кунаклар, әйдәгез “Орчык бәйрәме”нә рәхим итегез, түрдән үтегез, безнең сый-хөрмәтебездән авыз итегез. (кунаклар түргә үтә , алар алдына бавырсак, чәк-чәк куела)
3.Кунаклар кергәнче үк әниләр ярымбоҗра ясап утырган була. Алар эрли, бәйли, йон тетә.
Кунаклар тиешле урынга утыргач, укучылар әзерләп куелган өстәлләр артына урнаша. Һәр өстәл артында 6 шар укучы, өстәл өстендә ак кәгазь, ручка.
Укытучы. Исәнмесез, кадерле кунаклар, хөрмәтле әниләр, укучылар.
Татар халкы элек-электән кунакчыл, тәрбияле халык. Халкыбызның гаять тирән тәрбияви һәм әхлакый әһәмияткә ия булган йола-бәйрәмнәре, гореф-гадәтләре бихисап. Ләкин кайберләре заманалар үзгәрү белән вакыт тузаны астында калган. (Бу вакытта презентация “Сабан туе”, “Каз өмәсе”, “Нәүрүз” бәйрәмнәреннән күренешләр слайдларда чыга). Татар халкы элек-электән “Каз өмәсе”, “Өй күтәрү”, “Өй юу” өмәләрен күмәк эшләгәннәр. Билгеле инде эшләгәннән соң хуҗа кеше өмәчеләргә табын әзерләгән. Алар ашап-эчеп кенә калмаганнар, уен-көлке, җыр-бию, мәкаль, табышмак әйтешү уеннары да уйнаганнар.
Укучылар сез мин сөйләгән вакытта слайдларны да карадыгыз, мине дә тыңладыгыз. Слайдларда нинди бәйрәмнәрдән күренешләр сурәтләнгән иде. Җавапларны кәгазь битләренә языгыз. Кайсы төркем игътибарлырак.
(Укучылардан җаваплар алына).
“Сабан туе”,” Каз өмәсе”, “Нәүрүз” бәйрәмнәре кайсы милләт халкына хас бәйрәмнәр?
(татар халкына хас бәйрәмнәр).
Димәк, безнең бүгенге сыйныф сәгатебезнең темасы ничек булыр?
(татар халык бәйрәмнәре).
Дөрес укучылар, ләкин сез әйткәннәргә бер-ике сүз генә өстим. Безнең бүгенге чарабызның темасы “Татар халкының милли бәйрәмнәре”. Шул форсаттан файдаланып, онытылган, күпләр белмәгән бер бәйрәмне искә төшереп китәрбез.
Алдагы слайдыбызны карап китик. (слайдта оекбаш, бияләйләр).
Укучылар әйтегез әле, менә бу оекбаш, бияләйләр нәрсәдән бәйләнгән? (йоннан)
Йонны кая алабыз? (сарыктан)
Сарыктан ничек алабыз? (махсус кайчылар ярдәмендә кыркып алабыз)
Сарык йонын алдык, менә ул сезнең алдыгызда. (табакка салынган сарык йоны укучылар алдына чыгарып куела)
Йон бар, бияләй бәйләп буламы? (юк)
Нишләргә кирәк? (йонны тетәргә кирәк)
Әйдәгез бергәләп йонны тетеп карыйк. Хөрмәтле әниләр, укучыларга йонны тетеп күрсәтегез әле. Укучылар кабатлый.
Йон тетелде, оекбаш, бияләй бәйләп буламы әле? (юк)
Йонны менә бу җайланмага бәйләргә кирәк. (укытучы кабага күрсәтә).
Укучылар сез бу җайланманың ничек аталганын беләсезме?
Беренче төркем җавапны менә бу китапларда , икенче төркем кемнең телефоны бар интернеттан карый ала.
Укучылар җавапны тапты. Каба. Русчасы ничек була икән? (прялка)
Йонны кабага бәйләдек, оекбаш, бияләй бәйләп буламы?
Безгә бу йоннан җеп эрләргә кирәк, ә җепне алу өчен менә бу предмет ярдәмендә башкарырга мөмкин. (укытучы орчык күрсәтә)
Сез аның ничек аталганын беләсезме?
Аңа җавапны алу өчен, сезнең алдыгызда конвертлар ята, конверт эчендә бу предметның русча- татарча тәрҗемәсен табып күрсәтегез.( ике өстәлдә дә конвертлар, төрле сүзләр язылган кәгазьләр). (укучылар, орчык-веретено дип парлап табып күтәреп күрсәтәләр).
Димәк, бу предмет орчык дип атала икән, дөресме әниләр? ( әниләр, дөрес)
Кадерле әниләр орчык белән нишлибез, укучыларыбызга күрсәтегез әле.( бер әни эрләп күрсәтә)
Укучылар, җепне барлыкка китерүче предмет нәрсә икән инде? (орчык)
Ә хәзер орчыкта барлыкка килгән җепне нишләтергә? Укучылар әйтмәсә укытучы үзе әйтә.
Җепне киләпкә салабыз. (бер укучының кулына киләп салып күрсәтелә)
Оекбаш бәйләп буламы әле? (юк)
Киләпне юарга кирәк, югач менә шундый ак җеп барлыкка килә.( укытучы алдан әзерләп куйган, юылган чиста киләп күрсәтә)
Киләпне йомгакка чорнарга кирәк. Әниләр әзер киләпне тиз генә йомгакка чорнап күрсәтәләр.
Йомгак әзер, инде оекбаш, бияләй бәйләргә буламы? Әниләр оекбаш, бияләй бәйләп күрсәтәләр.
Эталон:
Укучылар, менә шул оекбашларны бәйләп кигәнче никадәр эш башкарырга кирәк, әйдәгез санап чыгыйк.
Слайд белән бергә үрелеп бара.
1.Сарык
2.Йон
3.Махсус кайчы
4.Каба
5.Орчык
6.Җеп
7.Йомгак
Элек менә бу эшләрне өмә җыеп башкарганнар. Безнең әниләребез дә бүген өмәгә килгәннәр иде, ләкин бу өмә ничек дип аталды соң? Бу өмәдә җеп барлыкка китерүче төп предмет нәрсә булды?(орчык)
Шулай булгач өмә дә ничек аталыр? (“Орчык өмәсе”)
Эш тәмамлангач, табын әзерләнгән, табын артында уен-көлке, җыр, мәкаль, табышмак әйтешүләр дә булган.
Бер әни мәкальләр әйтә. Әйдәгез әле балалар мин дә сезне сынап карыйм. Мин мәкальнең башын әйтәм, сез дәвам итегез.
Аз сөйлә, …..
Кем эшләми, …..
Тырышкан табар, …..
Укучылар нәтиҗәне үзегез ясагыз.
Ни өчен элеке вакытта өмәләр бер көнне бер өйдә, икенче көнне икенче өйдә үткәргәннәр?
(элек керосин яндырганнар, шунлыктан утка экономия булган, икенчедән, яшьләр кул эшләренә өйрәнгәннәр, бер-берсе белән аралашканнар)
Укытычы. Укучылар бүгенге чарадан сез үзегезгә нәрсә алдыгыз?
(укучылар үзләренең фикерләрен әйтәләр)
Инде бүгенге чарабызны йомгаклап татар халкының “Эх, тала, тала” җыры белән тәмамлыйк. (укучылар укытучы янына чыгып басып, бергәләп җырны башкаралар)
Разработала зав. метод. отделом Манакова Р.Х.
(Вэсил Галимов музыкасы Нэжип Исламов шигырена «Кайтаваз» жыры янгырый) (Кичэ утэсе зал чиккэн солгелэр,эскэтерлэр, суккан паласлар б-н бизэлгэн) Кибетлэргэ керсэн, базарларга барсан жанына ни кирэк барысы да бар. Халыкнын йорт — жире дэ ерып чыккысыз байлык белэн тулган. Тик нидер житми. Жан жылысы, бердэмлек житми бугай.
Э бит борынгы бабаларыбыз бердэм яшэгэн, бер сынык икмэкне булешеп кон итсэ дэ рухи байлык мэтди байлыктан остенерэк булган ул заманнарда. Ничек кенэ кон курмэсен жиренэ житкереп йоласын да утэгэн, бэйрэмен дэ уткэргэн. Э бэйрэмнэр ул – халыкнын бергэлэшеп, бердэмлектэн ямь табып уткэргэн йоласы. Шулай ук кумэк башкарыла торган эшлэр дэ милли йола булып сакланган. Э бэйрэмнэр, омэлэр, уен-жырсыз, шаярусыз утмэгэн.
Кадерле тамашачылар! Эйдэгез эле без дэ, кич утырып уткэннэрне барлыйк, хэтер сандыгын актарып алыйк. Эле без тынлаган «Кайтаваз» жырындагыча эби-бабаларыбызнын, эти-энилэребезнен, узебезнен яшьлегебезгэ кайтып эйлэник. Бу кичэбезне без матур йола бэй- рэмнэребезгэ багышладык хэм «Хэтер бизэге» дип атадык. Борынгыдан килгэн йолалар хэрвакыт торле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки жырлар белэн урелеп бара хэм алар шул йолаларнын аерылмас бер олеше, анын бер бизэге булып та торалар. Аларда халыкнын борынгыдан килгэн ышанулары хэм кузаллавы чагыла. Ел фасылларына караган, Кеше гомеренэ, кон-курешенэ, балалар доньясына багышланган бик куп йолалар гореф-гадэтлэр саклый халкыбыз.
Ел фасылларына караган йолалар табигать, ел тэулегенен узгэреше белэн бэйле рэвештэ яшэп килэлэр. Игенчелек, терлекчелек белэн шогеллэнгэн авыл кешелэренен кумэклэп, ботен авыл б-н бергэлэп утэлэ торган бэйрэм- нэр хэм йолалары да кояш нурларына хэм кон жылынуга, улэннэр хэм агачлар яшэругэ, табигатьнен янаруына шатлану булып башланып киткэн- нэр. Ел фасылларына караган йолалар хэм бэйрэмнэрнен тарихы бик ерактан килэ. Алар буыннар арасында дэвамлылык, Бер-берсеннэн ойрэну, урнэк алу, бердэм рухи халэт тудыруга хезмэт итэлэр.
Бэйрэмнэр алар куп кешелэр катнашып уздырыла торган кумэк куренеш хэм кешелэр арасында уртак рухи бэйлэнеш булган очракта гына бэйрэм тосе барлыкка килэ. Менэ без дэ узебезнен бэлэкэй генэ бэйрэмебезгэ жыелдык. Кеше хэрвакыт бэйрэмнэрне, рухи бэйлэнешне хэм уртаклыкны кирэксен- гэн.
Татар-башкорт халкынын йола хэм бэйрэмнэре шушы тирэдэ яшэгэн чу- аш, мари, удмуртлар, шулай ук кончыгыш славяннар б-н дэ зур уртаклык курсэтэ. Бу исэ элек-электэн бер-берсе б-н аралашып, бер тосле булган тэби- гый шартларда тормыш-конкуреш тэжрибэсе туплап кон иту нэтижэсе бу- лып тора дип эйтергэ момкин.
Хэр халыкнын да рухи мэдэниятындэ туган тел топ урынны алып тора. Ха- лыкнын туган теле, уз анна теле сакланган очракта гына милли йозе, гореф- гадэтлэр, йолалар да саклана.
Бортеклэп вэ берэмтеклэп жыйган, Жэухэрлэрне барлар чак житкэн,
Гореф-гадэт, хонэр югалмаган,
Купме еллар, гасырлар уткэн.
Каба белэн жеп эрлэгэн эби,
Палас суккан безнен жингилэр.
Куреп баксан, бездэ искитмэле
Милли табын, милли киемнэр.
Игенчелек б-н кон кургэн халык очен язгы чэчу чоры ин эхэмиятле, ин жа- ваплы чор. Игенче аны котеп, эзерлэнеп каршы алган, атларын караган, тэр- биялэгэн, чэчу орлыгын барлаган. Язгы сабан эшлэре килеп житэр алдын- нан кешелэрне шушы жаваплы чорда узара якынайта, хезмэткэ дэрт, бердэм- лек уята торган торле бэйрэмнэр, тылсымлы йолалар куп булган. Аларнын мэгънэсе килэчэктэ иген унышынын муллыгын, ел килешлэренен эйбэт булу- ын телэу, табигатьнен ярдэмен коту хэм башкага кайтып кала. Мэсэлэн: «Зэрэ, зэрэ боткасы» — топ мэгънэсе язгы эшлэр башланырга вакыт житкэнлеген ботен халыкка хэбэр иту, бердэмлекэ чакыру.
Сабанга чыгар алдыннан йорт саен ярма, май жыеп, тау башына менеп пе- шерелэ торган ботка.«Зэрэ кычкыру» — сабанга чыгарга берничэ кон кала ба- лаларнын сабанга чыгарга вакыт житкэнлеген белдереп кычкырып йору йо- ласы.
«Зэр – зэр зэрэгэ, иртэ тор да сабанга» — дип кычкырып йоргэннэр балалар. (Бу йола Казан арты халыкларында таралган булган). Э безнен якларда «Карга боткасы» эзерлэу булган бит инде. Керэшен татарларында «Кырау куу» йоласы булган, ул игеннэр чэчелеп беткэч уткэрелэ торган йола.
— Элек кырау тошкэндэ нишлэтергэ аптыраганнар. Халык иске чабаталар алып чыгып, бер – берсенэ бэрешеп ярты басуга житкэнче чабата б-н атышып кырау куганнар. Кырау куып туктагач чабаталарын бергэ оеп янды- рып кайтып киткэннэр.
Э менэ «сабан туйлары» элек яз коне кар беткэч тэ, чэчугэ чыкканчы уткэрелгэн. Бу безнен ел фасыллары б-н бэйле ин зур бэйрэмнэребезнен берсе. Жир бэйрэме, жыр бэйрэме
Жан бэйрэме – сабантуй
Соендерэ кунеллэрне
Сабантуйда туган уй;
Нинди гузэл минем халкым!
Бизэге, олгелэре!
Миллэтемнен кунеле
Кук Сабантуй солгелэре!
Сабантуй халык бэйрэме –
Козгесе кунеллэрнен
Тан калып тынлый болыннар
Тальян мон тугелгэнен.
Мэйдан тота пэхлеваннар,
Узыша олгерлэре
Ак омет булып жилферди
Сабантуй солгелэре!
Искиткеч, гажэеп хэм серле булган ул Сабан туе! Эле тэпи дэ йори башламаган сабыйнын мэйданнын читендэ генэ булса да урмэлэве куп- Ме шатлык бирэ! Ул хаман эчкэрэк урмэли. Э инде тэпи йори башлаганнар бу мэйданга бахадирдай аяк басалар. Сабан туенда корэшне башлап жибэруче малайларны эйтэсе дэ юк, — алар корэштэн Бер башка усеп чыгалар, хэер, жинелгэннэрнен хэле бик шэптэн булмыйдыр.
Сабан туенын гасырлар чонгылыннан килгэн тэртиплэре бар.
Сабан туе, сабан туе,
Илдэ Берне сайлар туй.
Кем батыр? – дип мэсьэлэне
Кап уртага салган туй.
Сабан туйга хэзерлелек узенэ Бер кунеллелек б-н ел буена дэвам иткэн ди- яргэ момкин. Хэр ойдэ хэстэрлек курелгэн. Кул эшлэре эзерлэнгэн, йогерек атлар «аякларын кыздырган», корэшчелэр корэшунен торле ысулларын ой- рэнгэн, гармунчылар, музыка осталары коралларын караштыра.
Бу эшлэрнен берсе дэ югарыдан килгэн боерык б-н, команда б-н эшлэнми. Гасырлар буена килгэн йола, гореф-гадэт хэркемгэ билгеле, хэркем анын тэртибен белэ хэм шул тэртип буенча гамэл кыла. Бары илнен аксакаллары гына очрашып кинэшэлэр – кайсы авылда кайчан Сабантуй узуын билгелилэр.
Бу урында бераз чигену ясап, Сабантуйга эзерлекнен кыш житу б-н баш- лануын искэртергэ кирэктер.
Ирлэр козге иген эшлэрен майтаргач, урман кису, болыннан чана б-н печэн ташу, ой хэм абзар кураны жылыту очен кирэкле чараларны куругэ керешсэлэр, хатын-кыз, кыз-кыркын, туку станнары алдына утырып, киндер, алача, солге, тастымал тукый башлый. Стан алдында куп очракта усмер кыз балалар утыра. Аналар, апалар, жингилэр аларны ойрэтеп торалар, житэкчелек итэлэр. Тукыма очен кирэкле эйберлэр, жеплэр эзерлэп, шурелэргэ жеп урау, килэп сару кебек эшлэр олкэнерэк хатын-кыз кулында булла. Кайчагында, кыска гына вакытка ботен ой хатын-кыз кулында булып, алар тукучы очен ярымфабрикат хэстэрлилэр. Лэкин стан алдында хаман яшь туташлар. Яшьлэргэ яна нэкышь торлэре, бизэклэр эзлэу, ягъни ижади эзлэну хас. Хэр тукучы узенэ ошаган рэсемнэрне ости, узгэртэ барган. Сэнгать академиясе булмаса да, кушма сэнгать, бизэу сэнга- тенэ ойрэту, ойрэну тукталмаган. Ин мохиме, бу сэнгать Сабантуйга килеп тоенлэнгэн.
Солге чигэм Х.. Жэлэлов.
Солге чигэм асыл жеплэр белэн,
Йорэк хисен салып бу жырга
Насыйп булса иде бу булэгем Мэйданнарда жингэн батырга
Ефэк жеплэр белэн солге чиктем, Уртасында чэчэк, гол генэ,
Жинеп алсан егет бу булэкне
Вэгъдэ бирэм сина мэнгегэ.
«Булэгем олгермэде эле», дип, кайбер кызлар ялындыралар (Э чынлыкта бу – егетлэрнен, кызларнын кабат очрашып мэзэклэшу- курешуенэ дэ сэбэп) Шул рэвештэ мондый Сабантуй эзерлеклэре халыкны курештерэ, дуслаштыра, татулаштыра, гореф-гадэтлэрне янарта, яшэртэ.
Булэк жыюнын шулай ук уз серлэре бар. Халык фикере, халык хормэте бу очракта да беренче урында тора. Бу эш авылнын ин абруйлы, тэртипле егет- лэренэ тапшырыла. Егетлэр жырлар жырлап авылны эйлэнэлэр:
Атлар иярлэденме,
Тайлар йогэнлэденме;
Сабан туе житэ дип,
Булэк эзерлэденме?
Идел суы тирэндер,
Сай жирлэре билдэндер;
Жырлап тору – бездэндер,
Булэк биру- сездэндер.
Рэхмэт эйтэм шул корабка,
Дингезлэр кичкэн очен;
Рэхмэт эйтэм яшь киленгэ,
Затлы солгесе очен.
Солген аклы, солген аклы,
Солген аклы-шакмаклы;
Эллэ урап алыйм микэн
Сез йорегэн сукмакны?
Атларым, йогэннэрем,
Атларда йоргэннэрем,
Сабан туе житэ диеп,
Шатланып йоргэннэрем.
Бу шигырь юлларын укыгач сабантуйнын топ мэйдан тотучылары халык, атлар хэм солгелэр кебек тоела. Э бит атлардан башка Сабан туен куз алдына да китереп булмый. Э жинуче ат муенын чиккэн солге бизи. Ата-ба- балар телендэ «сабан кергэн», «сабан керешле» дигэн сузлэр булган. Буген бик ук анлашылмаган бу сузлэрнен эчтэлеге ул заманда хэркемгэ кон ке- бек ачык булган. Суз сабан сорергэ жигелэ башлаган оч яшьлек ат турында барган. Шундый атлар арасыннан чабыш атларын сайлап алганнар.
Бу бэйрэмгэ торле миллэт халкынын да уз куреп тартылуы очен хозурланасын. Сабан туебызны яратып, якын куреп кабул итулэре очен башка халыкларга да рэхмэт кенэ эйтэсе кала. Куп кенэ кардэш халыкларнын да бэйрэмнэрендэ атка, корэшкэ бэйле йолаларнын булуы Са- бан туебызнын сойкемле якларын арттыра, анны чыннан да мобэрэк хэм ту- гэрэк итэ. Э бит дуслар, туганнар жыелган жирдэ кечкенэ генэ шатлык та ботененэ житэ. Сабан туенда сайрашкан халык ел буена ынгырашмый Яши хэм эшли. Э купме халык авыз ижаты бар буч ор турында. Сабан туйлары житкэндэ,
Парлап сабан жиккэндэ,
Упкэ сузлэр шунда бетэ
Кысып суырып упкэндэ — дип жырлый халкыбыз.
Сабантуй бизэклэрен безнен укучыларыбыз да бик матур тэсвирлаган. Мостай Кэримнен «Кыз урлау» комедиясен гына алыйк. Сабантуй барган конне нинди генэ кызык хэллэр килеп чыкмый бер авылда. Егетлэр кыз ур- лыйбыз дип эби дэ урлап кайталар. Э Эжмэгол картнын сабан туй жит дисэ яшьлеге исенэ тошэ. («Кыз урлау» комедиясыннан бер куренеш)
Эйдэгез эле без дэ яшьлекне искэ тошереп жыр тынлап алыйк. (Жыр «Гармун алыйк эле, дускай» Г.Шакиров сузл. Р.Гатауллин муз.)
Халкыбызнын чал гасырлардан килгэн тарихы чиксез куп югалтулар ки- черде. Шуларнын ин зурларыннан берсе – безнен милли бэйрэмнэребезнен жимерелеп юкка чыгуы. Шуларнын берсе «Жыен». Эйтеп киттек бит эле элек сабан туйлар чэчугэ тошкэнче уткэрелгэн, жыеннар исэ сабантуйдан сонырак башланып, печэнгэ тошкэнче дэвам иткэннэр. Шулай ук ел фасыл- лары б-н бэйле йолабыз. Халкыбыз бит бик акыллы, зирэк, йомарт булган.
Жыен атамасы нэсел сузенэ туры килэ. Бер нэселдэн урчеп киткэн бер ничэ авыл бер жыен тэшкил иткэн. Э бит бер нэсел кешелэре никахлаша алмаганнар – нэсел-ыру таза булмый, нэсел корый дигэннэр. Нишлэргэ, каян кэлэш алырга? Эштэн буш вакытта бэйрэмнэр оештырырга, танышырга, кунаклашырга, кодалашырга. Менэ «жыен» бэйрэме, бу тэлап- лэрдэн чыгып, халык акылынын матур урнэген тэшкил итэ дэ инде. Бер жыенга (нэселгэ) караган авыллар бэйрэм иткэндэ, башка жыенга караган авыл кешелэре (яшьлэре дэ) бэйрэмдэ катнаша.Бер жыенга 5-10, хэтта куберэк тэ авыл кергэн хэм хэр жыен 5-6 кон барган, икенче атнада икенче жыен. Анна инде башка авыллар жыелган хэм аларны курергэ беренче жыен халкы килгэн. Шулай итеп 5 атна дэвамында жыеннар утеп 30 артык авыл халкы бергэ аралашып бэйрэм иткэн. Сабантуй, нигездэ, бэйге, аралашу, кодалашу хэм туганлык хислэрен ныгыту бэйрэме санала. Яшьлэр очен исэ бу бэйрэм танышу, тигез мэхэббэт нигезендэ гомерлек тормыш иптэше эзлэу, табу чоры. Шуна курэ бу еллык йолаларны яшьлэр бик яратканнар. Ата-аналар да кызларынын жыенда хэм уеннарда катнашуына каршы килмэгэн. Чонки халыкта гаилэ монэсэбэтлэренен топ нигезе итеп тигез мэ- хэббэт хэм бер-беренэ хормэт саналган. Яраткан кешен б-н гомер иту – кешенен рухи бэхете хэм гаилэ ныклыгынын топ нигезе итеп каралган. Э халыкнын жыенга эзерлэнуе узе бер зур вакыйга булган.
Жыеннын уз кагыйдэсе дэ бар. Беренчедэн, жыеннарда жыр-бию, торле уеннар, кунел ачуларга куп вакыт бирелгэн. Топ музыка кораллары гармун, курай, скрипка булган. Икенчедэн, жыеннар кунаклар хэм читтэн кайткан туган-тумачалар куп булу б-н аерылып торган. Оченчедэн сабантуйда уткэ- релэ торган ярышларнын кубесе жыеннарда булмаган.
Ат чабышы урынына яшьлэр, атлар жигеп, бер авылдан икенчесенэ барып кунел ачып йоргэннэр. Дуртенчедэн, сабан туен моселман хатын-кызлары ерактан гына кузэтергэ хокуклы булса, жыенда исэ кызлар бэйрэмнен узэгендэ, — алар егетлэр б-н бергэлэп кунел ачканнар, кичке уеннарда катнашканнар. Кыз кузлэу, яр сайлау нэкъ менэ бэйрэм вакытында хэл ителгэн. Шуна курэ ботен халык, бигерэк тэ яшьлэр, жыеннарны котеп ала торган булган. Хэм «акылы булган егетлэргэ матур кызлар табылган». Э хэзер хатын-кызлар жыр ансамбле башкаруында жыр тынлап алыйк. («Егет жыры» ).
Жэй башында кызлар жыелышып «Чэчэк бэйрэме», «Жилэк бэйрэме», «Юа атнасы» уткэргэннэр. Шомырт чэчкэ аткач яисэ жилэк пешкэн вакытта, юа олгергэч, урманда ямьле тэбигать кочагында кызлар торле уен- нар уйнап кунел ачканнар. Самара якларында «Чэчэк бэйрэме» эле дэ сакланган. Э кичке уеннарны хэтерлэп эби-бабайларыбыз эле дэ хэтирэлэргэ бирелеп утыралар.
Кичке уеннар элек-электэн халыкнын ин матур, ин куркэм йолаларыннан саналган хэм алар жыен булган коннэн башлап печэнгэ тошкэнче дэвам иткэн. Халыкта хэр нэрсэнен уз тэртибе булган.
Жэйге матур кичлэрдэ, кояш баткач, картлар яткач, су буйлары, урман аланнары, ямь-яшел болыннар яшьлэрнен шат авазларына кумелгэн. Кичке уеннарда жыр-бию, уен-колке бер генэ минутка да тынып тормаган. Анда жырлы- биюле тугэрэк уеннары, ике урам арасында жыр ярышлары, шаян такмаклар эйтешу, кумэк хэм ялгыз биюлэр хэм башка кызыклы уеннар уйналган.
Эдэби мирасыбыздан саналган татар язучысы Мэхмут Гэлэунен «Эйткэн идем бит мин сина» дигэн хикэясендэ кичке уенда танышу куренеше бик матур итеп язылган:
— Абый япон сугышыннан исэн-сау йореп кайтып, йорт-жир, мал-туарны рэтлэп, бергэлэп оч ел кон кургэч, ойлэнеп башка чыккан идем. Ул вакытта энкэй мэрхумэ дэ исэн иде эле.
Хэерниса узебезнен курше авылнын урта тормышлы бер кешенен кызы идее. Мин анын б-н жыен вакытында, тау астындагы уенда танышкан идем.
Каравыл йогереш уйный идек. Мин такка калган идем. Анын тотышып торган егете тэбэнэк буйлы, жэенке борынлы ямьсез бер егет иде. Алар кул- ларын ычкындырып як-якка йогереп китэргэ дэ, мин аларны куып, икесенен берсен тотарга тиеш идем. Алар миннэн тоттырмыйча янадан бер-берсе б-н кавышырга тиеш иделэр.
Алар аерылышып киткэч тэ, мин, егетен бер якка калдырып, Хэерниса артыннан чаптым. Ул да, суз чынлыгына азрак мине алдарга маташып караган булды да, елга буйлап эчкэ таба йогерэ башлады. Болай куышырга чыкканчы ук мин анын берничэ куз карашын тотып алып, кунелемэ салып куйган идем. Анын болай елга эченэ таба китуе мине аулакка чакруы иде. Шуны анлап алгач та, Хэерниса артыннан йогердем. Анын егете, кызынын минем кулдан ычкынмасын белгэч, тукталып калды. Узендэ минем б-н ярышырлык коч югын белде булса кирэк.
Хэернисанын остендэ ак бизэкле кызыл ситсы кулмэк, чиккэн алъяпкыч, Башында тэнкэле калфак б-н кисея яулык, зэнгэр тосле чэчургечкэ тэнкэле чулпы таккан, аягында ор-яна, ап-ак оек-чабата иде. Ул бик шэп йогерэ икэн. Атлаган саен аягымдагы кэвешлэремнен укчэлэре кутэрелеп, барлык коч б-н чабарга ирек бирмэгэч, бу килеш барсам, Кеше колкосенэ калуым билгеле булганга, кэвешлэремне салып кулга тоттым да читекчэн йогердем.
Бер елга тамагына кереп, халык кузеннэн югалгач, туктап, ул узе мине котеп алды.
— Мэхэббэтсез! Шул чаклы кумасан! Утерэ яздын ич! – дигэн була.
— Егетлэр куганнан улгэн кызны ишеткэнебез юк иде. Белмим тагын, мон- нан сон гына булмаса, — дигэн булам мин. Ул, еш-еш склап, акрын гына тир- бэлгэн кукрэген бер кулы б-н тотып торгач, жиргэ утырды.
— Азрак ял итик, арыдым! – ди. Мина шул гына кирэк иде. Янына ук утырдым, сойлэшэ башладык; исемен сорадым.
— Хэерниса! – ди. – Югары очнын Экмэли карт кызы, — ди.
— Син ни атлы? – дигэн булла.
— Ибрахим, — дим. – Атамны Гыйззэт дип эйтэлэр иде, — Дим.
— Белдем инде, — ди. – Алтавыз Гыйззэтнен унган Ибрае син буласын икэн, алай булгач!
Мин дэ жавапсыз калмадым:
— Экмэли бабайнын эфэлэм тосле кыргый кэжэсе син буласынмыни? – дидем.
— Тэкэсенэ курэ кэжэсе! – дигэн булла. Арлы-бирле байтак сойлэшеп уты- рып, шаярып, кытыклашып, чеметешеп алгач, иптэшлэр янына киттек.
— Халыктан яхшы тугел, кайтыйк инде!- ди.
— Кургэн тосле дэ булмадым бит эле! – дигэн идем:
— Буре кузе кырын жуймас, егет кузе кыздан туймас!- дип куйды.
Шулай житэклэшеп акрын гына арлы-бирле сойлэнгэлэп кайтып килэбез.
— Хэерниса! – мин эйтэм.
— Эу, жаный? – дигэн була.
— Яучы жибэримме? Мина килэсенме?
— Уйнап эйтмэсэн, мэсхэрэ итмэсэн?.. — Юк, ихластан! — Анан риза булса?! – ди.
Шул коздэ минем ойлэнуем аныкланган иде инде. ( «Идел» — 2006, №8) Менэ шулай яшьлэр танышып кавышканнар.
Боек язучы Мирхэйдэр Фэйзинен эсэрлэрен генэ алып карыйк. Шундый матур авыл куренешлэре, яшьлэрнен кара-каршы эйтешле жырлы-биюле уеннары, бары да тормышчан килеп чыккан. Бу онгайдан бигерэк тэ «Галия- бану» драмасы безгэ бик таныш.
Галимжан Ибрагимов б-н очрашуга баргач «Авыл тормышын нечкэ анлап, аны садэ, жинел, матур итеп курсэтэ алуда син ялгызсын» — дигэн мактау сузлэре ишетэ Мирхэйдэр Фэйзи.
Сэлих Сэйдэшев музыкасы б-н бизэлгэн «Галиябану» кое, халык кое булып эверелде. Анны хэр жирдэ яратып жырлыйлар хэм тынлыйлар.
Э хэзер без дэ менэ шушы жырны тынлап алыйк. (Жыр «Галиябану»).
Болгар чорында уеннар чагыштырмача иркен шартларда, кумэк рэвештэ башкарылганнар булса кирэк. Шул чорга караган риваятьлэрнен берсендэ Кама буенда кызлар уйный торган махсус урын булуы турында эйтелэ. Кыз- лар уенын карар очен анда Болгар ханы да килэ торган булган хэтта. Андый урыннар, курэсен, берэу генэ булмаган. Тарих битлэрендэ яшьлэр жыелып ял итэ торган урыннарнын «Кыз-тау», «Кыз каласы» дип аталуы турында мэгълуматлэр бар. Эмма акырынлап халык томышында ижтимагый бэйрэмнэр билэгэн урын тарая, чиклэнэ барган, иркенлэп кунел ачу, кумэк уйнау гадэтлэре дэ кысылган.
Лэкин халык бэйрэмнэрен, жырл-биюле уеннарны бернинди янаулар да, куркытулар да юкка чыгара алмаган. Моны раслаган мисаллар тарихта аз тугел. Шуларнын берсе – «Жыен кыйссасы». Халык кунеленэ хуш килгэн жыен бэйрэмен, анын уеннарын, ирекле булуын яклап язылган бер бэеттэ шундый юллар бар:
Кайвакыттан бирле чыккан
Бу жыеннын булуы,
Хич тэ файда бирмидер
Дошманнарнын тыюы.
Халкыбызнын тагын бер куркэм бэйрэм йоласы ул «Сэгать»
Туганаш куллары кебек Гузэл жирлэр бар микэн? Сэгатьтэ бер сылу курдем – Кемгэ насыйп яр икэн?..
Жырнын мэгънэсенэ тошенер очен Бишбулэк, Миякэ, Элшэй районнары очпочмак булып очрашкан тоштэ, Мэнэвез елгасы буена урнашкан зур куркэм авыл – Усак-Кичудэ булырга кирэк хэм нэкъ 7че июньдэ. Биредэ бу конне ел саен шушы як татар-башкорт халкына гына хас «Сэгать бэйрэме» уза. Анын тулы исеме «Сэгать суккан кон», гадэттэ исэ «Сэгать» кенэ дип йортэлэр: «Сэгатькэ» барабыз, «Сэгать» тэ очрашабыз, «Сэгать» тэ танышкан идек»…Бэйрэмнен эчтэлеген «Табигать хэм Кеше» дип билгелэргэ була. Борынгылар «Экология» сузен ишетмэгэннэр дэ, Эмма узлэренен табигать балалары икэнлеген яхшы белгэннэр, анлаганнар.
Сэгать тереклеккэ табыну коне, кешегэ яшэу шартлары тудырган мохиткэ: якты кояшка, зэнгэр куккэ, кара жиргэ, суга, яшел агачларга, улэннэргэ, чэчкэлэргэ дан жырлау, хэммэ жан иясен – хайваннарны, кошларны, божэк- лэрне хормэтлэу мизгеле. Шул коннэн олкэннэр балаларга су керэ башларга рохсэт итэлэр, дару улэннэре жыялар, кышка мунча себеркесе эзерлилэр. «Сэгать»тэ бу конне егетлэр кыз кузлилэр, козен каз омэлэре чорында туй ясарга суз куешалар – мондый гаилэлэр аеруча бэхетле була имеш.
Бу коннен озынлыгы 17 сэгать. Елына карап, йэ унжиде тулыр-тулмас, йэ ике-оч кон элек кенэ тулып узган булыр. Э ни очен фэкать жиденче июньдэ. Кешелэр кояшка табынган чакта ук уйлап чыгарганнар аны.
Жиде – гомумэн серле сан: жиде кон – атна, адэм башы жиде тишек: ике куз, ике колак, ике борын куышлыгы, авыз…
Жидегэ бэйлэнгэн эйтемнэр, мэкальлэр дэ бик куп безнен халыкта. Эйдэгез эйтеп карыйк эле. (Эйтемнэр эйтелэ: «Жиде кат кук», «Жиде Юл чаты», «Жиде кат жэхэннэм»,»Жиде кат улчэу», «Жиде тон уртасы», «Жиде бабадан калган», «Жидегэн йолдыз», «Жиде жэннэт ишеге». Менэ монысы шэп эйтелгэн! Жиденче июньдэ жиде жэннэт ишеге ачыладыр бэлки. 17 сэ- гать озынлыгындагы кондэ, жэйнен 17 яшьлек кыз шикелле саф, пакъ чагы. кызык була анда, кунелле. Язылмаган тэртип буенча, бэйрэм оста гармунчынын уйнавына юиешудэн-жырлашудан башлана:анны уртага чыгарып утырталар, як-ягына ике чибэр кыз баса; гармунчы уйный, э болар нэкышлы кульяулыклар б-н анын мангай тирен сортеп торалар, соныннан ул кульяулыклар гармун каешын бизи. Э авыл тып-тын, ботен халык «Сэгать»тэ. Эйдэгез эле без дэ шунда куз салыйк. Жырлашып, биешеп алыйк. 7 ле серле сан б-н бэйле нинди жырыбыз бар эле безнен.
(Жыр «Жидегэн чишмэ». Гомэр Бэширов сузлэренэ Сара Садыкова кое).
Доньяда бер нэрсэ дэ ялгыз булмаган кебек, жыр да бер узе генэ яши алмый. Анна хэр чак бию юлдаш.
Атам-анам биегэн,
Ямь тапкан ул биюдэн.
Жилкендереп биик эле,
Курыкмыйбыз биюдэн!
Сокланырсын сылу кызга,
Килешэ калфак кию.
Борынгыдан килгэн бит ул,
Тыпырдатып бер бию. (Бию башкарыла)
Шулай итеп ямьле жэйлэрне, печэн ослэрен, козлэр алыштыра. Урып-жыю эшлэреннэн сон «Сомбелэ» (уныш) бэйрэмнэре утэ. Халык кышка эзерлэнэ. Безнен халык гомер бакый ат хэм каз асыраган. Омэлэрне шулкадэр матур итеп оештыра белгэн.
Кыр эшлэре жинелэйгэч, урасын урып, сугасын сугып амбар киртэлэрне тутыргач, авыл кешесе сугым суя башлаган хэм бу гадэт эле дэ шулай дэвам итэ.
Олы шатлыгы урамнарга ташып чыга – ул да бутэннэрдэн кэм тугел бит, энэ, оя тутырып бэбкэлэре чыккан иде, ишегалларына ямь биреп казлары кангылдашты, инде шул михнэт-мэшэкатьлэрнен бер рэхэтен курер кон дэ килеп жите. Авылда каз омэсе!
И-и, кыз-кыркыннын киенеп-ясанып, кэс-кэс басып, коянтэ-чилэк урынына казлар асып, чишмэ буена китулэре! Саф, салкын чишмэ суында казларны сонгы кат коендырырга алып барулары! Кузлэр – тэрэзэдэ. Бала-чага аяк астында ботерелер, капка тобендэ анны-моны сойлэшкэн булып ирлэр таптангалап торыр. «Кызларыгыз симез микэн! Казларыгыз сылу микэн!» — дип, юри шаярткан булып калырлар. Кыз б-н казны юри генэ буташтырып сойлэшми авыл кешесе. Жэй буе коне-тонне белмичэ, ял курмичэ эшлэгэн белэклэргэ генэ тугел, йорэклэргэ дэ бэйрэм кирэк бит. Омэ караган булып кызлар кузлэгэн егет-жилкэннен уенда туйлар тугелдер дип, кемэйтэ ала?! Никах сэгатьлэре сукса, каз омэлэренэ ялганып туйлар да горлэр, авыл тугарылып, рэхэтлэнеп бэйрэм итэр.
Каз канатларын санадым
Тезелеп кагынганда.
Тулган айларга карадым
Озелеп сагынганда.
Каз йоныннан тутырылган ястык-тушэклэр,мамыгыннан тутырылган, остенэ ак челтэр ябылып купертеп куелган йомшак мендэрлэр авыл оенэ ямь биреп, хужаларынын унганлыгын, тырышлыгын курсэтеп тора.
Омэгэ чакырмасан, кызлар упкэли. Чонки каз омэсендэ катнашу кызлар очен дан хэм дэрэжэ санала, унган кызларны гына чакыралар каз омэсенэ. Элеке вакытларда кайбер кызлар — «Жинги, мине каз омэсенэ чакырсан, бушлай урагынны урып бирер идем», дип, алдан ук эйтеп куя торган булганнар.
Каз юарга тошкэндэ ойдэн инешкэ тиклем каз каурыйлары, каз йоннары чэчеп барыла. Бу юрау, телэклэр шуны анлата: килэсе елга казлар бэпкэне куп итеп чыгарып устерсеннэр, каз котуенен бер очы капка тобендэ, икенче очы инештэ булсын янэсе.
Омэ эшлэре уен-колкесез, жырсыз утми элбиттэ. Каз юып кайтучы кызларны гармунлы егетлэр озата кайталар. Э ойдэ кайнар кабартма, каз маенда майланган коймак, каз бэлеше, каз шулпасы котэ.
(Каз омэлэре турында шигырьлэр: Э.Атнабаев «Каз омэсе», А.Хэлим «Каз йолкалар кызлар») Каз омэлэреннэн тыш омэ ясап сус туку, тула басу, киндер сугу, киез басу, э безнен чорларда мамык эрлэу, шэл бэйлэу кебек кумэк эшлэр дэ башкарылган. Омэ вакытында шул хезмэткэ караган жырлар, койлэр янгыраган. Мэсэлэн, шуларнын берсе «Тула кое» хэзер дэ сакланган.
Булыр микэн бу тула,
Булмас микэн бу тула?
Бу туланы басып беткэч,
Уйнатыр микэн хужа? –
( «Омэ жыры» Тажи Гыйззэтнен «Бишбулэк» пьесасыннан. С.Сэйдэшев кое)
Тоннэр озайгач, кызлар, яшь киленнэр бер-берсенэ кич утырырга йорешэлэр. Кич утырырга кул эше – бэйлэу, чигу, эрлэу б-н килэлэр хэм искиткеч кунелле итеп, кызыклы хэллэр, мэзэклэр сойли-сойли, тоннэр буе дип эйтерлек эшлэп утыралар. Менэ эшлэгэн эшлэрне чагыштырып караулар, мактаулар китэ. Менэ берэунен чигуенэ сокланалар, менэ бер кыз эхирэтенен Насибына дип бэйлэгэн биш бармаклы биялэен киеп карап Насиблар турында кызыклы сузлэр эйтэ. Кутэрелеп колэлэр, шаяралар… Китэ Насиблар турында мэзэклэр сойлэу.
Хэтсез эш эшлэгэч, киленнэр, олырак яшьтэге апалар кайтып китэ.Кызлар исэ куп вакыт кунарга кала. Бу эле аулак ой тугел. Хужалар каядыр киткэн, йорт башы булып бер эби генэ калган ойдэ яшьлэрнен кич утырулары тагы да кызыклырак, уен – колкеле, жырлы-такмаклы,шау-шулы була. Тэрэзэ то- бенэ шыпырт кына егетлэр килэ. Алар ничек кенэ шыпырт йормэсен, эчтэге кызлар бик тиз сизеп ала. Менэ бер егет тэрэзэ капкачын кысып кына ачып ой эчендэгелэрне кузэтэ. Аны танып алган кыз тэрэзэ аша егеткэ козге курсэтэ. Бу синен очен якты йозем диюне белдерэ. Э таныш булмаган, яисэ жан тартмаганнарга козге курсэтмилэр. Козге кулдан-кулга йори. Тик егетлэрне ойгэ бик кертеп бармыйлар. Тэрэзэ аша торле такмаклар эйтешеп жырлашалар.
Жэй дэ яшел, кыш та яшел
Арыш басукайлары,
Былбыл тал тибрэткэн кебек
Аяк басукайлары.
Елмаюы, куз карашы
Иркэлидер йорэкне,
Аны гына соя жаным,
Башка беркем кирэкми.
Бэйлим эле ак биялэй,
Булэк итсэм, киярсен,
Мэхэббэтен саф, нык булса,
Сурелмичэ соярсен.
Тэрэзэгэ килгэнсен,
Бурген басып кигэнсен.
Басып кисэн дэ таныйм-
Чыгарга хэйлэ тапмыйм.
Ай ли дусларым,
Апаларым, кызларым,
Тэрэзэдэн ай карый,
Жырлап алсак та ярый. дип жыр такмаклар эйтелэ. (Жыр «Алты егет» халык жыры, шигырь Айдар Хэлим «Шэл бэйли кызлар»)
Кич утырып, аулак ойлэрдэ хатын-кызларыбыз куз нурларын алырдай, искитмэле солгелэр сукканнар хэм чиккэннэр. Кызлар узлэренэ бирнэлек эзерлэгэннэр. Солге чигунен серлэре буыннан буынга кучеп килгэн, кызларны бу эшкэ кечкенэдэн ук ойрэтэ торган булганнар дип сойлэп утек инде. Бу тинсез сэнгать эсэрлэре халкыбызнын кондэлек тормышында, конкурешендэ, жырларында кин урын алган. Аларны халык гасырлар буе юлдаш иткэн хэм йорт-жир курке итеп кенэ тугел, гаилэ ядкаре итеп тоткан.
Солге символ, миллэтебезнен йозе. Солге безнен хатын-кызларыбызнын осталыгына хэйкэл. Анын очен ир-егетлэр сабантуйларда бил алыша, аргамакларда чабыша. Куз нурларын кушып, кабатланмас бизэклэр тошерелгэн солгелэр ин зур булэк итеп каенанага бирелэ торган булган. Кияуенен якыннарына да кэлэш солге булэк иткэн. Чигуле алъяпкычлар, кулъяулыклар таратылган туй вакытларында. Кияу оенэ беренче аяк басканда да ишек башларына чиккэн солгесен элгэн яшь килен.
Ин матур солгелэрне алып карасан да, аларнын бизэклэре бер-берсен кабатламаган. Бизэгенэ карап, аларнын исемнэре дэ хэр якныкы узенчэ янгырашлы: алмалы солге, асалы солге, чуплэмле солге, чуптарлы солге, кубэлэкле солге, данлыклы казан солгелэре, кызыл башлы солгелэр белэн дан тоткан халкыбыз.
Пенза олкэсе авылларында шундый гадэт булган: кыз кеше унбиш-егер- ме солге тукып бетергэч, узенен дус кызларын, куршелэрен чакырып, чэй мэжелесе уткэрэ, узе тукыган солгелэрне жэеп-жэеп курсэтэ.
Ин матур солге – кайнана солгесе, чуплэмнэре унике жирдэ булган.
Чиккэн солге – яшьлек истэлегем,
Яз голлэре, монлы горлэвек.
Чиккэн солге – минем
Гомер юлым Кышкы буран, жэйге кулэвек.
Чиккэн солге – яшел урман юлы,
Козге сагыш, кышкы бозлавык
Чиккэн тослэремэ карыймын да
Эндэшалмый торам беравык.
Чиккэн солге – булэк балаларга
– Кузлэремнэн кучкэн нурларым.
Ничэмэ тос, ничэмэ жыр анда
– Хэр тосендэ минем кулларым.
Чиккэн солге энилэре тосе,
Сагынганда искэ алырлар,
Янып торган яз бизэге чиктем,
Гомер утэр, голлэр калырлар.
(Эльмира Шарифуллина)
(Жыр: «Чигу чигэ кызлар» М. Кэрим сузл., Ю.Узэнбаев кое.)
Чигу чигунен бик торле булуы да билгеле. Э менэ алтын белэн чигу бигерэк тэ куркэм хезмэт. Безнен халыкта алтын белэн чигу сэнгате аерылып торган. Осталар тубэтэй хэм калфаклар, хатын-кыз очен бэрхет аяк киемнэре, тылсымлы янчыклар, данлыклы Казан солгелэре чиккэннэр. Алтын белэн гадэттэ бэрхеткэ, сирэгерэк ефэк, йон хэм киже-мамык тукымага чиккэннэр. Ботерелгэн алтын жеп белэн гранат кебек куе кызыл, аксыл-зэнгэр, чия тосендэге, алтын сыман, зэнгэр, яшел жирлекле бэрхеткэ бик тэ нэфис чэчэк-улэн бизэклэре чигелгэн.
Эллэ ничэ торле бизэкле калфаклар алтын жеплэрдэн ясалган композиция- лэрнен узенчэлеге белэн аерылып торган. Калфаклардагы ин таралган тор – чэчэк бэйлэме, бодай башагы, йолдыз хэм ярым ай сурэтлэре, шулай ук вак бэйлэмнэр рэвешендэ кошлар хэм чэчкэлэр рэсеме. Калфаклардагы икенче бер узенчэлекле бизэк – алтын каурый.
Тубэтэйнен тубэсен дэ алтын белэн чиккэннэр. Бизэк тубэтэйнен яссы то- бенэ шахмат тэртибендэ, э чите буйлап дулкынлы-дулкынлы чэчэк-усемлек формасында урнаштырылган.
Бэрхетлэрдэн тегелгэн,
Ука белэн чигелгэн
Нэкышларга комешлэргэ
Алтыннарга кумелгэн!
Безнен хатын-кызларыбыз
Эшнен серен белгэннэр.
Кич утырып, жырлар жырлап
Оста чигу чиккэннэр.
Балкып тора тубэтэйлэр
Энже бортеклэр белэн.
Алар монда килгэн гуя
Чын экият иленнэн
Бу солгелэр, эскэтерлэр
Тамбур белэн чигелгэн.
Эллэ инде ослэренэ
Чын чэчкэлэр сибелгэн.
Борын-борыннан безнен энилэребез ойнен эчке кыяфэтенэ бик нык игътибар биргэннэр. Ой бизэр очен палас, келэм сукканнар, солгелэр, мендэр тышлары чиккэннэр. Энилэр боек рэссамнэр, узлэренен нэкышларында гомер курмэгэн тутый кошлар, экияти жанварларны, куз явын алырлык чэчкэлэрне чигеп, безне балачактан гузэллек, тылсым донясына алып кергэннэр. Мендэр тышларындагы бизэклэр аеруча тырышып чигелгэн. Каты кузле, яман кунелле кешелэрнен кузлэре шушы матур, чигешле мендэрлэргэ тошэ дэ хатын-кызларга куз тими имеш.
Шагыйрь Сабир Эбсэламов та узенен бер шигырен «Энкэм мендэрлэре» дип атаган.
Эни чиккэн мендэр бер пар иде,
Кош йоныннан жыйган кабартып.
Башым салган саен тоштэ курэм,
Чэчлэремнэн сыйпый яратып.
Энкэм мендэрлэре пардан иде,
Сурудэ ук берсе сидерэде.
Мамыклары тузды ой эченэ,
Шул чигэмэ буген сибелэме?
Яна суру чикте тоннэр ялгап,
Куз нурлары белэн нэкышлап:
— Ярын булыр, гомере барлар курер,
Кыйбла яктан кайтыр аккошлар.
Кайтты кошлар, пар канатлы булып,
Козсез китмэс кулгэ бер тошкэч.
Кавышырга язын насыйпларны
Алкышлады камыш, жил искэч.
Морадына ашты ометем дэ,
Жанны кумде котлау, алкышлар.
Энкэемнен алъяпкычы тосле
Дулкыннарга кунган аккошлар.
Узе инде юк шул яннарымда,
Колагымда газиз тавышы:
— Кавышканын уз ишеннэн булсын,
Гомерлеккэ булсын табышын!
Истэлеккэ калды пар мендэре,
Кош йоныннан жыйган кабартып.
Башым салган саен тоштэ курэм,
Чэчтэн сыйпый энкэм яратып.
Борынгыдан калган жан рэхэте дигэн суз бар. Хормэтле тамашачылар, менэ буген сезнен куз алдында торучы бу оста кулларнын ижат жимешлэрен карагач та, жанга рэхэт булып китэ.(Кул эшлэре б-н танышу, бэя биру. Борынгы эшлэрнен тарихы б-н танышу).
Матур озын койлэрне хэркем башкара алмаган кебек, бу эшлэрне дэ телэсэ кем эшли алмый. Шэмдэллэрдэ генэ утлар яна, Голямал,
Житкэн кызлар киндер жеп эрлилэр…
Билгеле борынгы эбилэребезнен, шэм яки чыра яктысында ойлэре дэ карангы, эшлэре дэ ялыктыргыч булгандыр эммэ кунел бизэклэре жырларга урелеп, шул моннар белэн безнен коннэргэ тиклем килеп житкэн. Э жырлары кунеллэрне юатучы, озын кичлэрне яктыртучы булган. (Халык жыры «Голямал» башкарыла)
Уз вакытында яшьлэр арасында таралган уен-бию, жырларнын хэм жырсыз уеннарнын бер олешен «аулак ойлэр», «урнаш ойлэр» уткэру гадэтенэ бэйлэп карарга кирэк. Кызлар хэм егетлэрнен кара-каршы жыр эйтешулэрен, кубызга, гармунга яисэ такмакка биюлэрен хэм «Йозек яшереш», «Куз бэйлэш», «Яулык салыш», «Жэза бирешу» кебек уеннарнын эчтэлеген дэ, яшэу формаларын да аулак ойлэрдэн, утырмалардан башка куз алдына китеруе кыен.
Эйдэгез эле без дэ уеннар уйнап, табышмаклар эйтешеп алыйк.
Сез белмэгэн нэрсэ юктыр
Шулай буласын белэм!
бирэм, жавап котэм
Булэклэр узем белэн.
Тынлагыз табышмак эйтэм:
Мин тугэрэк, жип- жинел,
Тотсан койрыктан минем
Мэнге кутэрэ алмыйсын,
Хич тэ арттан калмыйсын. (Йомгак)
Яраткан да ябышкан (Исем)
Сыернын ятканда ин беренче кай жире жиргэ тия? (Йоны)
Аш пешергэндэ ин башта нэрсэ салалар? (Куз)
Доньяда ин тиз нэрсэ йори? (Уй)
Ыж – ыж, аждаха, йорэгендэ уты бар, Корсагында суы бар, тубэсендэ кузе бар, Ярый эле узе бар. (Самовар)
Дурт татар читэн урэ, Берсе арада йори. (Бэйлэу)
Чытыр-мытыр остеннэн Тимер таяк ыргыттым. (Чигу)
Эйлэнгэн саен калыная. (Йомгак)
Зыр-зыр эйлэнэ, узе килеп бэйлэнэ. (Орчык)
Ай киттем, ел киттем, энэ буе жир киттем. (Тегу)
Узе кечкенэ, узе ялангач, алай да ботен доньяны киендерэ. (Энэ)
Розалия Солтангэрэеванын «Башкорт халык йола уеннары» — дигэн китабында олы эбилэрнен хэтерлэулэре буенча шулай дип языла: — Аулак ойлэрне куптэн уйный идек. Тэудэ бер эбинен оен сойлэшэлэр. Кече йомга коненэ тэгаен итэбез. Бер тэвэккэлерэк кызны хужа итеп билдэлибез. Хэр кемнэн берэр калактан чэй, берэр сыныктан икмэк, ярма х.б. жыялар. Хэтта, эбинен кое килсен дип, берэр буй утын, керосин алабыз. Ул керосины энилэ- дэн яшереп уртлап ала идек. Куберэк, бармакларга уймак киябез. Агач бидерэгэ бармак белэн тукылдатып, койлэп, такмаклап бии идек.
Э без такмаклап тормыйбыз, аулак ой хэллэрен жырчыбыздан сойлэтэбез.
(Жыр «Аулак ой». Гарифжан Мохэммэтшин сузл., Луиза Батыр-Болгари кое).
Тормыш яме (Эльмира Шарифуллина)
Бисмилланы эйтеп, токмач кисэм,
— Ак яулыгым ябып башыма,
— Тел остендэ генэ тотарлык ул,
Туганнарым килсен ашыма.
Биллэремдэ чиккэн ак алъяпкыч,
Кош теллэре кисэм, кыйгачлап:
Купереп пешсен Сары майда йозеп,
Кузегез кызсын, узегез туйгач та.
Бэлеш салам, белгэнемне укып,
Каз итеннэн – кайнар, шулпалы…
Чокердэшеп чэйлэп утырыйк сон,
Куршелэрем дэшим туктале.
Бер сойлэрлек булсын:
Аш – суынын
Тел тобендэ калды тэме, дип.
Кардэш – ыру,
Дус-иш белэн яшэу
– Доньябызнын яме,
Гаме бит!
Менэ шулай ямь белэн, гамь белэн яшик дип без дэ сезне дэшеп алган идек. Урнаш итеп бавырсак пешердек, аулак ой кучтэнэченнэн авыз итми кайтып киту килешмэс. Рэхим итегез дуслар. (бавырсак б-н сыйлау, уйнап биеп алырга да момкин) Кичэбез шунын белэн тэмам. Килэсе очрашканга тиклем хушыгыз.