Яулыкларда халык тарихы сценарий

Рейтинг:   / 3

Яулыкларда халык тарихы
Сәхнә төрле яулыклар белән бизәлгән.

Ике яктан алып баручылар чыга
1-а.б Җир җиләге төшкән ак күлмәгең
Бала итәк белән чигелгән.
Зәңгәр читле батист яулыгыңа
Болын бизәкләре түгелгән.
2-а.б.Чиккән яулык-яшьлек истәлеге .Анда яз истәлеге дә,җәйге кояш һәм көзге сагыш та,кышкы сафлык та.Анда ничәмә төс,күпме сер!
1-а.б.Әйдәгез,тарих битләренә күз салыйк,бүгенгебезне барлыйк:хатын –кыз күрке-яулыклар турында сөйләшик.
(Талгын гына көй барышында сәхнәгә кызлар чыга.Алар яулык яки шарфны төрле формада бәйләп күрсәтәләр)
2-.а.б.Яүлыкларда татар халкының тарихы да чагыла.Элегерәк безнең әбиләр,әниләр башларына өрпәк(өчпочмаклы яулык) белән тастар(ак киндердән киселгән озынча яулык)бәйләп йөргәннәр.Ләкин яңа төр тукымалар барлыкка килү белән,фабрикада эшләнгән яулаклар киң таралган,ә өрпәк белән тастар кулланылыштан төшеп калган.Фабрикада эшләнгән дүртпочмаклы яулык бу вакытта гадәти баш киеменә әйләнә.Татар хатын-кызлары аны үзебезнең милли гореф-гадәтләргә туры китереп бөркәнә:ике янәшә почмагын ияк астына бәйләп,яүлыкның үзен таратып аркага төшерә,ә бу,элекеге гадәт буенча,баш,муен,арка һәм иңбашларын каплап торсын өчен шулай эшләнә.(Сәхнәдә дүртпочмаклап яулык бәйләгән кызлар)

1-а.б.Кызлар исә,хатыннардан үзгәрәк итеп,яулыкның ике очын колак артыннан уздырып,артка чөеп бәйли,бит,муен, иңбашларын капламыйлар.Шул рәвешле,дүртпочмаклы фабрика яулыгы хатын-кызларыбыз арасында киң таралган баш киеме булып китә.Хәзер исә өлкәнрәк яшьтәге хатын-кызлар гына яулыкны аркага төшереп бәйли.
2-а.б. 19-йөзнең икенче яртысында ,өс-баш киеменә карап,кемнең кайсы сыйныф вәкиле икәнен әйтергә мөмкин булган.Өстен катлау сыйныф кешеләре киеме хезмәт ияләре киеменнән тукыма сыйфаты ягыннан да,кыйммәтле бизәнү әйберләренең күп булуы белән дә аерылып торган.

(К.Тинчурин”Зәңгәр шәл”,”Американ”,Т.Миңнуллин “Әлдермештән Әлмәндәр” әсәрләреннән өзек күрсәтелә)
1.а.б.Яулык,шәлләр халкыбыз җырларында,әдәби әсәрләрдә дә еш телгә алына.Шуларның кайберләрен искә төшерик.
2.а.б.Башыңа япкан ак яулыгың
Яңа яуган кар кебек.(халык җыры)
1.а.б.Яулыкларың әллә синең,
Әллә синең чигелгән (Сибгат Хәким)
2.а.б.Яулыкларым чиктем исәпләп,
Дүрт почмагын пичәтләп (халык җыры)
1.а.б.Ак яүлыгың салып иңнәреңә
Төшләремә көн дә керәсең (И.Газизҗанов)
2.а.б.Ак яулыклар шәл түгел,
Сине яратуым жәл түгел (халык җыры)
1.а.б.Каушап калган нурлы йөзләреңә
Ак яулыгың бигрәк килешә (җыр)
2.а.б.Шул рәвешле бик озак дәвам итәргә булыр иде.Яулыклар язмышы да милләтләр язмышы кебек төрле-төрле һәм кызыклы.
1.а.б.Оренбург шәле үзенең нәфислеге,җылылыгы,йомшаклыгы белән дан казанды.Кемдер аны яратып бәйли,кемдер якын кешесенә бүләк итә. Бары тик күз күреме җитмәс киң Оренбург далаларында үстерелгән кәҗә мамыгыннан гына һәм бары тик Оренбург шәл бәйләү осталары гына тудыра ала бу могҗизаны. XVIII гасырдан бирле дөньяның иң зур күргәзмәләрен бизи Оренбур шәле. (Оренбург шәле күрсәтелә)
Оренбур шәле җылы һәм йомшак
Уйларыма батам, ябынсам
Шул Оренбур шәле кебек мине
Давылларда җылыт яр булсаң.
Җыр”Оренбур шәле”
2.а.б.Петр патша хакимлек иткән чорга кадәр рус хатын-кызлары башларына берет,калфак (колпак) киеп йөрмәгән.Кияүгә чыкканнан соң гына,ханымнар чәчләрен яшерү өчен,кокошник,повойник дип аталган баш киемнәре һәм аның өстеннән шәл яки яулык бәйләгән.
1.а.б.Ә инде кара кайгы килгәндә рус хатын-кызлары кара яулык бөркәнгән.
2.а.б.1920 еллар комсомолкаларын кызыл яулыктан башка күз алдына китерү мөмкин түгел.
1.а.б.”Синий платочек” җырын өлкән буын кешеләренең кайсысы гына белми икән? К.Шульженко башкаруында бу җыр Бөек Ватан сугышы елларында сугышчыларга көч һәм рух өстәгән.(Синий платочек җыры, (бииләр)
2.а.б. Чегән,һинд,африка,япон халык киемнәрендәге бизәк-өлгеләр мода осталарын һәрвакыт рухландырды.Мондый бизәкле киемнәрне хәзер көндәлек тормышта кимиләр,ә хәзер авыз иҗаты (фольклор) әсәрләрен башкарганда, сәхнәгә киеп чыгалар.
Шулай да 70-80 нче елларда чегән хатын-кызлары бөркенә торган кара җирлеге зур чәчәкләр б/н бизәлгән яулыкларны яшьләр бик яратып бәйләп йөрде.(Чегән биюе башкарыла)
2нче бит.Павлово яулыклары.Видео күрсәтелә.
1.а.б. Мәскәүдән 70 чакрымнар тирәсе ераклыкта Павлово авылы бар.Ул Вохонка һәм Клязьмя елгалары ярларына урнашкан.Вохон өлкәсе элек-электән сәүдә һәм һөнәрчелек белән дан тоткан. 18нче гасыр ахырына Павлово авылы сизелерлек үсә.Анда 23 крестьян оешмасы була. Артельдә 135 туку станогында 147 эшче эшли.Бугенге көндә “Павлопосад яулык туку мануфактурасы” акционерлык җәмгыятенең товарлары Россиядә һәм чит илләрдә дә билгеле.(Экранда рәсемнәр күрсәтелә.)
2.а.б. Павлопосад яулыклары иң беренче тапкыр 1851 елда Лондонда Бөтендөнья күргәзмәсендә дан казанган.
1.а.б.1852,1865,1870 елларда да бу яулыкларга югары бәя бирелә.1889 елда алар Париждагы күргәзмәдә бронза медаль яулый.
2.а.б.Халыкара күргәзмәдә катнашу-зур җаваплылык,чөнки ул илнең мәдәниятен,зәвыклылык дәрәҗәсен,иҗади көчен күрсәтә.
3нче бит.Ак яулык-күңел көзгесе.
1.а.б. Татар халкы элек-электән ак төскә мәдхия җырлый.Чөнки аклык-пөхтәлек,сафлык билгесе.Беркайчан да кара яулык,кара шәл бөркәнгән татар әбиен күрмәссез.Яшь чагында да ул,чәчләрен икедән үреп,башына ак яулыгын бәйләп йөргән.
2.а.б.Җәй көннәрендә җилдән,тузаннан саклаган яулыклар… Башына ак яулык бәйләгән мөселман хатын-кызларын күреп,җан сөенә,аларга күңелдә соклану хисе туа.
1.а.б.Ак яулыклы татар әбисе!Син барысын да: яхшысын да,яманын да кичердең.Ләкин барыбер изге күңелле булып калдың, ак яулыгыңа тап төшермәдең.Намаз укыганыңны күрәм дә,сиңа сокланам.Тәсбих тотып,илгә иминлек,балаларыңа тәүфикъ теләп дога кыласың.Теләгең кабул булсын, и мәрхәмәтле,ак яулыклы татар әбисе!(Намаз уку күренеше күрсәтелә)
4нче бит.Дус яшибез.
2.а.б. Районыбызда төрле милләт халкы яши.Һәрберебезнең үзенә генә хас гореф-гадәтләре,дини йолалары,милли киемнәре бар.
1.а.б.Татар, рус,чуваш,мордва халыклары,бер-берсенең гореф-гадәтләрен ихтирам итеп,дус яшиләр.Бию.(чуваш)
5нче бит.Әз генә хыял.
1.а.б.Һәр хатын-кызның матур итеп киенәсе килә.Бу-табигый ихтыяҗ.Әлбәттә,сезнең кием шкафында яүлыклар булмыйча калмас.Аны килешле итеп бәйли белергә генә кирәк.Тагын шунысы мөһим:аны бәйләп,кая барасыз:ял итәргәме,эшкәме,бәйрәмгәме,спорт белән шөгыльләнергәме?Яулыкның сыйфатын,төсен,зурлыгын шуннан чыгып сайларга киңәш ителә.
(Сәхнәгә кызлар күтәрелә.Аларның һәрберсе яулыгын заманча итеп,үзенчә бәйләгән.Кызлар берәм-берәм чыгып үзе сайлаган яулык турында сөйли)Җыр
-Чәчкә бу бантны бәйләү бик җиңел.Болай итеп кибеткә барырга яки урамда йөрергә мөмкин.
-Җилкәгә салган шәльяулык киемгә матурлык өсти.
-Мөселман кызлары яулыкны шулай бәйли.
-Тюрбан
-Кыш көне чаңгы шуганда шарф шулай бәйләнә
-Маңгайга төшереп,өчпочмаклап бәйләгән яулык спорт киеме белән генә килешле.
-Грейс-Келли стилендәге яулык безгә 60 нчы еллар модасын хәтерләтә.Ул я бизәксез,я вак бизәкле булырга тиеш.
-Җәйге кызу көннәрдә кояшның эссе нурларыннан саклану өчен,гадәттә гади косынка яки өчпочмаклы яулык бәйлиләр.
-Зур яулыкны теләсә нинди күлмәккә накидка итеп була
-Чалбарга бил каешы урынына да яулыкны кулланырга ярый
1.а.б Әйе,яулыкларда тарих чагыла.Нинди генә чорны карама,нинди генә халыкныңсәнгать үрнәкләрен күзәтмә,һәрберсендә-милли бизәкләр.Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык,татар яулыгы-сафлык билгесе.Ак яулык кебек,күңелләребез дә,хыялларыбыз да керсез,ак булсын!
Ак яулыклар белән бию.Кичә тәмамлана.

Яулыкларда
халык тарихы.

Максат.   Кеше
өчен хезмәтнең яшәү чыганагы булуын аңлату,

                -балаларда
тарихи мәгълүматларга  кызыксыну уяту, иҗади эшләү сәләтен үстерү, әхлаклылык
тәрбияләүдә игътибарны арттыру

—        
тарихи
мирасыбызга кызыксыну уяту.

Җиһазлау:  
Стеналарда язмалар, шигырьләр, кроссворд, төрле рәсемнәр, яулыклар, милли
киемнәрдә балалар, магнитафон тасмасы. Мәкалләр: “Тән зиннәте-кием, акыл
зиннәте-гыйлем”, “Кием күңел көзгесе”, “Зәвык белән киенгән кеше- ямьле кеше”.

1.Тыйнак
та син,

Тырыш
та син,

          Батыр да син,

          Киң күңелле

          Татар кызы.

          Кояштан да иртә
торып,

          Җиң сызганып,

          Зур эшләргә
тотынасың,

          Оҗмах кызы.

          2. Дөньяны таң
калдырырлык

          Айдан сылу
йөзләрегез –

           Барысы да
табигатьтән,

          Тыныч, сабыр
татар кызлары.

          Сөелә һәм сөя
белгән

          Назлы татар
кызлары,

           Горур татар
кызлары

        1Җир җиләге
төшкән ак күлмәгең

         Бала итәк белән
тееглгән.

         Зәңгәр читле
батист яулыгыңа

         Болын бизәкләре
түгелгән.

2. Чиккән яулык – яшьлек
истәлеге. Анда – яз гөлләре дә, җәйге кояш һәм көзге сагыш та, кышкы сафлык та.
Анда ничәмә төс, күпме сер!

1. Әйдәгез, тарих
битләренә күз салыйк, бүгенгебезне барлыйк: хатын кыз –күрке яулыклар турында
сөйләшик.

2. Яулыкларда татар халкы
язмышы да чагыла. Элегрәк безнең әбиләр, әниләр, апалар башларына өрпәк (
өчпочмаклы яулык) белән тастар (ак киндердән киселгән озынча яулык) бәйләп
йөргәннәр. Ләкин, яңа төр тукымалар барлыкка килү белән, фабрикада эшләнгән яулыклар
киң таралган, ә өрпәк белән тастар тора бара кулланылыштан төшеп калган. 

1. Фабрикада эшләнгән
дүртпочмаклы яулык бу вакытта гадәти баш киеменә әйләнә. Татар хатын – кызлары
аны үзебезнең милли гореф – гадәтләргә туры китереп бөркәнә: ике янәшә почмагын
ияк астына бәйләп, яулыкның үзен таратып  аркага төшерә, ә бу элеккеге гадәт
буенча, баш, муен , ияк, арка һәм иңбашларын каплап торсын өчек шулай эшләнә.
(дүртпочмаклап бәйләгән кызлар)

2. Кызлар исә,
хатыннардан үзгәрәк итеп, яулыкның ике очын колак артыннан уздырып, артка чөеп
бәйли;  Шул рәвешле дүртпочмаклы фабрика яулыгы хатын –кызларыбыз арасында киң
таралган баш киеме булып китә. Хәзер исә өлкәнрәк яшьтәге хатын – кызлар гына
яулыкны аркага төшереп бәйли.

“Уракчы
кыз” биюе башкарыла.

1кызДүртпочмаклап
бәйләгән яулык арканы җәй көне – эседән, кыш көне
салкыннан саклый. Яулыкның ак төсле булуы – беренчедән, башны эссе сугудан
сакласа, икенчедән, ул сафлык, чисталык билгесе.

2нче
кыз.Өчпочмаклап бәйләү – күбесенчә мөселман
хатын – кызларына хас күренеш. Чөнки ислам әхлагы буенча, хатын –кызның киеме
тәненә сыланып тормый.

3нче
кыз. Чалма кебек бәйләү – бик уңайлы,
чәчне дә каплый, купшылап бизәргә дә мөмкин.

4
нче кыз. Чөеп бәйләү – йорт эшләрен
башкарганда бик уңайлы ысул, чөнки яулыкның очлары комачауламый.

1.19
йөзнең икенче яртысында, өс – баш киеменә карап, кемнең кайсы сыйныф катлау
кешесе икәнен әйтергә мөмкин булган. Өстен катлау сыйныф кешеләре киеме хезмәт
ияләре киеменнән тукыма сыйфаты ягыннан да, кыйммәтле бизәнү әйберләренең күп
булуы белән дә аерылып торган.

Зәңгәр
шәл.

2.Яулык
шәлләр халкыбыз җырларынңа, әдәби әсәрләрдә дә еш телгә алына. Шуларның
кайберләрен искә төшерик.

А.
Башыңа япкан яулыгың

Яңа
яуган кар кебек. (Х.җ)

Б.
Яулыкларың әллә синең,

Әллә
синең чигелгән. (Сибгат Хәким)

В.
Яулыкларым чиктем исәпләп,

Дүрт
почмагын пичәтләп.(

Х.җ)

Г.
Ак яулыгың салып иңнәренә

төшләремә
көн дә керәсең

Д.
Аклы яулыклар шәл түгел,

Сине
яратуым җәл түгел(Хҗ)

Е.
Каушап калган нурлы йөзләреңз

Ак
яулыгың бигрәк килешә.

1.Туктагыз,
егетләр. Шул рәвешле бик озак дәвам итәргә булыр иде. Яулыклар язмышы да
милләтләр язмышы кебек төрле – төрле.

2.Кешелек
дөньясы һәрвакыт матурлыкка омтылып яши. Кирәкле дә, бер үк вакытта матур да
булган әйберләр аның күңеленә шатлык йсти, кайгы хшсрәтләрен дә оныттыра.

Шәл
күптөрле була: ефәк, зәңгәр, мамык, чуклылар.

2.Оренбур
шәле үзенең нәфислеге, җылылыгы, йомшаклыгы белән дан казанды. Кемдер аны
яратып бәйли, кемдер якын кешесенә бүләк итә.

Оренбургский
пуховый платок. Җыры 1 куплет тыңлана.

9
класс егетләре җырлый.

 1.1920
еллар комсомолкаларын кызыл яулыктан башка күз алдына китерү мөмкин түгел.

2.“Синий
платочек” җыры өлкән буын кешеләренең кайсысы гына белми икән?. К. Шульженко
башкаруындагы бу җыр Бөек Ватан сугышы елларында сугышчыларга көч һәм рух өстәгән.

Вальс

1.
Чегән, Һинд, япон халык киемнәрендәге бизәк — өлгеләр мода осталарын һәрвакыт
рухландырды. Мондый бизәкле киемнәрне хәзер көндәлек тормышта кимиләр, ә халык
авыз иҗаты әсәрләрен башкарганда, сәхнәгә киеп чыгалар.

2.Шулай
да 70 -80 елларда чегән хатын –кызлары бөркәнә торган кара җирлеге зур чәчәкләр
белән бизәлгән яулыкларны яшьләр бик яратып бәйләп йөрде.

Чегән
биюе.

1Татар
халкы элек – электән ак төскә мәдхия җырлый. Чөнки аклык – пөхтәлек, сафлык
билгесе. Беркайчан да кара яулык, кара шәл бөркәнгән татар әбиен күрмәссез. Яшь
чагында да ул чәчләрен икедән үреп, башына ак яулыгын бәйләп йөргән.

2.Җәй
көннәрендә җилдән, тузаннан саклаган яулыклар. Башына ак  яулык бәйләгән
мөселман хатын –кызларын күреп җан сөенә, аларга күңелдә соклану хисе туа.

1.Ак
яулыклы татар әбисе! Син барысын да: яхшысын да, яманын да кичердең. Ләкин
барыбер изге күңелле булып калдың, ак яулыгыңа тап төшермәдең. Намаз укыганыңны
күрәм дә сиңа сокланам. Тәсбих тотып, илгә иминлек, балаларыңа тәүфикъ теләп
дога кыласың. Теләгең кабул булсын, и мәрхәмәтле, ак яулыклы татар әбисе.

Ак яулыклы әнием минем.

1. татарстанда моннан ун еллар элек яулыклы
сылукайларны очрату гаҗәп хәл булса, хәзер инде аларга күнегеп җиттек. Татар
хатын –кызлары арасында яулыклы, итәген- җиңен күркәм итеп җыйган, үз-үзләрен
тотуларыннан  ук, сафлык бөркелеп торган туташлар саны ишәя бара.

 Мөселман кызлары киеме кигән кызлар чыга

1..Һәр хатын –кызның матур итеп киенәсе килә. Бу –
табигый ихтыяҗ. Әлбәттә , сезнең кием шкафында яулыклар булмыйча калмас. Аны
килешле итеп бәйли белергә генә кирәк.

2. Тагын шунысы мөһим: аны бәйләп кая барасыз: Ял
итәргәме, эшкәме, бәөрәмгәме, спорт белән шөгыльләнергәме?

Яулыкның төсен, зурлыгын шуннан чыгып сайларга киңәш
ителә.

       Мода.

1. Әйе, яулыкларда тарихчагыла. Нинди генә чорны
карама, нинди генә халыкның сәнгать үрнәкләрен күзәтмә, һәрберсендә милли
бизәкләр. Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык, татар яулыгы – сафлык билгесе.
Ак яулык кебек, күңелләребез дә , хыялларыбыз да керсез  һәм пакь булсын

2. Шушының белән “Яулыкларда халык тарихы” дигән
кичәбезне тәмамлыйбыз Игътибарыгыз өчен рәхмәт.

Яулыкларда халык тарихы.
Максат. Кеше өчен хезмәтнең яшәү чыганагы булуын аңлату,
-балаларда тарихи мәгълүматларга кызыксыну уяту, иҗади эшләү сәләтен үстерү, әхлаклылык тәрбияләүдә игътибарны арттыру
тарихи мирасыбызга кызыксыну уяту.
Җиһазлау: Стеналарда язмалар, шигырьләр, кроссворд, төрле рәсемнәр, яулыклар, милли киемнәрдә балалар, магнитафон тасмасы. Мәкалләр: “Тән зиннәте-кием, акыл зиннәте-гыйлем”, “Кием күңел көзгесе”, “Зәвык белән киенгән кеше- ямьле кеше”.
1.Тыйнак та син,
Тырыш та син,
Батыр да син,
Киң күңелле
Татар кызы.
Кояштан да иртә торып,
Җиң сызганып,
Зур эшләргә тотынасың,
Оҗмах кызы.

2. Дөньяны таң калдырырлык
Айдан сылу йөзләрегез –
Барысы да табигатьтән,
Тыныч, сабыр татар кызлары.
Сөелә һәм сөя белгән
Назлы татар кызлары,
Горур татар кызлары
1Җир җиләге төшкән ак күлмәгең
Бала итәк белән тееглгән.
Зәңгәр читле батист яулыгыңа
Болын бизәкләре түгелгән.
2. Чиккән яулык – яшьлек истәлеге. Анда – яз гөлләре дә, җәйге кояш һәм көзге сагыш та, кышкы сафлык та. Анда ничәмә төс, күпме сер!
1. Әйдәгез, тарих битләренә күз салыйк, бүгенгебезне барлыйк: хатын кыз –күрке яулыклар турында сөйләшик.
2. Яулыкларда татар халкы язмышы да чагыла. Элегрәк безнең әбиләр, әниләр, апалар башларына өрпәк ( өчпочмаклы яулык) белән тастар (ак киндердән киселгән озынча яулык) бәйләп йөргәннәр. Ләкин, яңа төр тукымалар барлыкка килү белән, фабрикада эшләнгән яулыклар киң таралган, ә өрпәк белән тастар тора бара кулланылыштан төшеп калган.
1. Фабрикада эшләнгән дүртпочмаклы яулык бу вакытта гадәти баш киеменә әйләнә. Татар хатын – кызлары аны үзебезнең милли гореф – гадәтләргә туры китереп бөркәнә: ике янәшә почмагын ияк астына бәйләп, яулыкның үзен таратып аркага төшерә, ә бу элеккеге гадәт буенча, баш, муен , ияк, арка һәм иңбашларын каплап торсын өчек шулай эшләнә. (дүртпочмаклап бәйләгән кызлар)
2. Кызлар исә, хатыннардан үзгәрәк итеп, яулыкның ике очын колак артыннан уздырып, артка чөеп бәйли; Шул рәвешле дүртпочмаклы фабрика яулыгы хатын –кызларыбыз арасында киң таралган баш киеме булып китә. Хәзер исә өлкәнрәк яшьтәге хатын – кызлар гына яулыкны аркага төшереп бәйли.
“Уракчы кыз” биюе башкарыла.
1кызДүртпочмаклап бәйләгән яулык арканы җәй көне – эседән, кыш көне салкыннан саклый. Яулыкның ак төсле булуы – беренчедән, башны эссе сугудан сакласа, икенчедән, ул сафлык, чисталык билгесе.
2нче кыз.Өчпочмаклап бәйләү – күбесенчә мөселман хатын – кызларына хас күренеш. Чөнки ислам әхлагы буенча, хатын –кызның киеме тәненә сыланып тормый.
3нче кыз. Чалма кебек бәйләү – бик уңайлы, чәчне дә каплый, купшылап бизәргә дә мөмкин.
4 нче кыз. Чөеп бәйләү – йорт эшләрен башкарганда бик уңайлы ысул, чөнки яулыкның очлары комачауламый.
1.19 йөзнең икенче яртысында, өс – баш киеменә карап, кемнең кайсы сыйныф катлау кешесе икәнен әйтергә мөмкин булган. Өстен катлау сыйныф кешеләре киеме хезмәт ияләре киеменнән тукыма сыйфаты ягыннан да, кыйммәтле бизәнү әйберләренең күп булуы белән дә аерылып торган.
Зәңгәр шәл.
2.Яулык шәлләр халкыбыз җырларынңа, әдәби әсәрләрдә дә еш телгә алына. Шуларның кайберләрен искә төшерик.
А. Башыңа япкан яулыгың
Яңа яуган кар кебек. (Х.җ)
Б. Яулыкларың әллә синең,
Әллә синең чигелгән. (Сибгат Хәким)
В. Яулыкларым чиктем исәпләп,
Дүрт почмагын пичәтләп.(
Х.җ)
Г. Ак яулыгың салып иңнәренә
төшләремә көн дә керәсең
Д. Аклы яулыклар шәл түгел,
Сине яратуым җәл түгел(Хҗ)
Е. Каушап калган нурлы йөзләреңз
Ак яулыгың бигрәк килешә.
1.Туктагыз, егетләр. Шул рәвешле бик озак дәвам итәргә булыр иде. Яулыклар язмышы да милләтләр язмышы кебек төрле – төрле.
2.Кешелек дөньясы һәрвакыт матурлыкка омтылып яши. Кирәкле дә, бер үк вакытта матур да булган әйберләр аның күңеленә шатлык йсти, кайгы хшсрәтләрен дә оныттыра.
Шәл күптөрле була: ефәк, зәңгәр, мамык, чуклылар.
2.Оренбур шәле үзенең нәфислеге, җылылыгы, йомшаклыгы белән дан казанды. Кемдер аны яратып бәйли, кемдер якын кешесенә бүләк итә.
Оренбургский пуховый платок. Җыры 1 куплет тыңлана.
9 класс егетләре җырлый.
1.1920 еллар комсомолкаларын кызыл яулыктан башка күз алдына китерү мөмкин түгел.
2.“Синий платочек” җыры өлкән буын кешеләренең кайсысы гына белми икән?. К. Шульженко башкаруындагы бу җыр Бөек Ватан сугышы елларында сугышчыларга көч һәм рух өстәгән.
Вальс
1. Чегән, Һинд, япон халык киемнәрендәге бизәк — өлгеләр мода осталарын һәрвакыт рухландырды. Мондый бизәкле киемнәрне хәзер көндәлек тормышта кимиләр, ә халык авыз иҗаты әсәрләрен башкарганда, сәхнәгә киеп чыгалар.
2.Шулай да 70 -80 елларда чегән хатын –кызлары бөркәнә торган кара җирлеге зур чәчәкләр белән бизәлгән яулыкларны яшьләр бик яратып бәйләп йөрде.
Чегән биюе.
1Татар халкы элек – электән ак төскә мәдхия җырлый. Чөнки аклык – пөхтәлек, сафлык билгесе. Беркайчан да кара яулык, кара шәл бөркәнгән татар әбиен күрмәссез. Яшь чагында да ул чәчләрен икедән үреп, башына ак яулыгын бәйләп йөргән.
2.Җәй көннәрендә җилдән, тузаннан саклаган яулыклар. Башына ак яулык бәйләгән мөселман хатын –кызларын күреп җан сөенә, аларга күңелдә соклану хисе туа.
1.Ак яулыклы татар әбисе! Син барысын да: яхшысын да, яманын да кичердең. Ләкин барыбер изге күңелле булып калдың, ак яулыгыңа тап төшермәдең. Намаз укыганыңны күрәм дә сиңа сокланам. Тәсбих тотып, илгә иминлек, балаларыңа тәүфикъ теләп дога кыласың. Теләгең кабул булсын, и мәрхәмәтле, ак яулыклы татар әбисе.
Ак яулыклы әнием минем.
1. татарстанда моннан ун еллар элек яулыклы сылукайларны очрату гаҗәп хәл булса, хәзер инде аларга күнегеп җиттек. Татар хатын –кызлары арасында яулыклы, итәген- җиңен күркәм итеп җыйган, үз-үзләрен тотуларыннан ук, сафлык бөркелеп торган туташлар саны ишәя бара.
Мөселман кызлары киеме кигән кызлар чыга
1..Һәр хатын –кызның матур итеп киенәсе килә. Бу – табигый ихтыяҗ. Әлбәттә , сезнең кием шкафында яулыклар булмыйча калмас. Аны килешле итеп бәйли белергә генә кирәк.
2. Тагын шунысы мөһим: аны бәйләп кая барасыз: Ял итәргәме, эшкәме, бәөрәмгәме, спорт белән шөгыльләнергәме?
Яулыкның төсен, зурлыгын шуннан чыгып сайларга киңәш ителә.
Мода.
1. Әйе, яулыкларда тарихчагыла. Нинди генә чорны карама, нинди генә халыкның сәнгать үрнәкләрен күзәтмә, һәрберсендә милли бизәкләр. Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык, татар яулыгы – сафлык билгесе. Ак яулык кебек, күңелләребез дә , хыялларыбыз да керсез һәм пакь булсын
2. Шушының белән “Яулыкларда халык тарихы” дигән кичәбезне тәмамлыйбыз Игътибарыгыз өчен рәхмәт.

 Составитель: Зав. методико-библ. отделом Манакова Р.Х.

Бeйрeмгe килүчелeрне милли киемнeр киенгeн кызлар-егетлeр, гармунчылар каршылый. Зал чeчкeле яулыклар белeн бизeлгeн. «Күңел gылысы салынган кул хезмeтлeре» дип аталган күргeзмe оештырылган. Зал түрендe зур сандык, сандык артына oч зур, бизeкле яулык эленгeн. Eкрен генe музыка уйный.

Сeхнeгe алып баручылар чыга.

1.Хeерле кич, хoрмeтле кунаклар, хeерле кич кадерле дуслар!

 2.»Аллы – гoлле шeл яулыгым»… Хатын – кызларыбызның милли баш киеме булган шeл – яулыкка багышланган бугенге бeйрeм кичeбезне аеруча бер наз белeн без шулай атадык. («Бүлeк» биюе башкарыла)

3.Элек – электeн үк шeл-яулык хатын-кызларыбыз тарафыннан иң яратып кабул ителe торган бүлeк булган. Егет яраткан кызына яулык бүлeк иткeню. Шeheрдeн килгeн кунак та, базардан кайткан крестьян да, ерак яклардан хезмeтен тутырып кайтучылар да иң кадерле кешелeренe бүлeк итеп яулык алып кайта торган булганнар. Бүлeккe дип алган яулык белeн алар үзлeренең ихтирамын, яратуларын аңлатырга телeгeннeр. E ул яулыклар иң кадерле бүлeк булып сандык эчлeрендe сакланганнар.

1. (Сандыктан күп кенe яулыклар алып таратып күрсeтe). Шeл – яулыклар… Нинди генe тарихи вакыйгалар, кемнeрнең генe язмышлары турында сойлeмилeр алар. Аулак караңгы почмакта үзенең авыр язмышыннан күңеле тулып, яшьле күзлeрен яулык очы белeн сoрткeн татар хатыны… Тoрле кызыклы хeллeргe очраганда да кычкырып кoлмичe, яулык чите белeн авызын каплап, мoлаем генe елмайган татар хатыны… Бeйрeм кoннeре gитсe, шушы кoннeрдe бeйлeр oчен генe дип сакланган матур – матур яулыклар сандык тoбеннeн алына. Менe бүген дe безнең хатын-кызларыбызның башларында чeчкeле яулыклар. (Сандыктан яулык алып) Бу … апаның яулыклары. Менe бу яулык, eле бер тапкыр да юылмаган, туй бирнeсе итеп eнисе бүлeк иткeн аны. E монысын – беренче баласы тугач, ире бүлeк иткeн, оялып кына хатыны кулларына китереп салган иде. Менe oченче яулык та сакланган. Аны туй бүлeге итеп кайнатасы биргeн иде.

2. Илебезнең тoрле почмакларында яшeүче халыкларның да шeл-яулык белeн бeйле истeлекле вакыйгалары бар: кызлар ошатып йoргeн егетлeрнең гармуннарына чиккeн яулык бeйлилeр, кайбер якта туй бүлeге итеп килгeн кунакларга яулыклар тараталар. Yлгeннeрне искe алу кичeлeрендe хeер итеп, мeрхүмнeрнең тoсе итеп яулык тараталар. Фронтка киткeндe ир-егетлeр яраткан кызларына, хатыннарына, eнилeренe истeлек oчен яулыклар бүлeк иттелeр, Киттелeр… heм кайтмадылар. Тик биргeн яулыклары гына гомерлеккe истeлек булып саклана. «Ефeк яулыгым». Энgе Мoэминова Зур чeчкeлeр тoшкeн шeлъяулыкны Кысып тоткан килеш кулыма, Яшь пeрдeсе аша, Күздeн югалганчы, Карап калдым бүген улыма. Комбинизонын, күн итеген киеп, Зур сумкасын тотып кулына, Зур адымнар белeн, Нык-нык басып, Атлый улым тормыш юлына… Улым китте. Шатлык яшем тамды. Кулда бүлeк шeлъяулык калды. Еллар аша үткeн уйлар gебе Кайтып шул яулыкка чорналды… Стахановчылар съездыннан Кайткан кoне иде – Казаннан. Чемоданын ачып, Гаgeп матур Ефeк яулык алды ул аннан. — Бүлeк акчасына, Улым oчен, Сиңа атап алдым Казанда, — Дигeн иде, мине шатландырып, Иңнeремe ефeк салганда… Йотлыгып – йотлыгып имгeн сабый шулчак, Бит очына ефeк тигeнгe, Бер елмайган иде, Шатлангандай, Eнкeсенe бүлeк биргeнгe. — Yскeч, улым, син дe eнкeңe Шулай бүлeк алып бирерсең, Eй, сoенер шул чак синең eнкeң, Eй сoенер, — менe күрерсең! – Дигeн иде улын кулына алып, Күкрeгенe кысып сoйгeндe. Eй, шатланган иде улы аңа: — Eттe, eт-тe, eт-тe! – дигeнгe. Бeйли идем мин ул яулыгымны Бeйрeмнeрдe, кунак кoткeндe. Бeйлeдем мин аны соңгы тапкыр Ул сугышка чыгып киткeндe… Gыр. «Йeшел яулык» (Д.Талхина сүз., Н. Абдуллина кoе) 3. Залга карасаң, бүген безнең хатын — кызларыбыз нинди матур яулыклар ябынганнар. (Чиратлап залда утыручыларга мoрegeгать итe) — Сез бу яулыгыгызны кoндe бeйлисезме яки аерым бeйрeмнeрдe генeме? — Сез бу яулыгыгызны сатып алдыгызмы яки бүлeк иттелeрме? — Сезнең үз кулларыгыз белeн бeйлeгeн яки чиккeн яулыкларыгыз, косынкаларыгыз бармы? (Яулык тарихы турында сoйлилeр. Иң кызыклы тарихка, иң озак сакланган яулыкка, кул белeн чигеп эшлeнгeн яулыкка приз бирелe) 1. Элек – электeн безнең хатын-кызларыбыз шeл-яулыкны яратып бeйлeгeннeр. Яулыкның тoсе, бизeклeре, тукыманың сыйфаты – heрберсе шул дeвернең үзенчeлеге хакында сoйли.

2. E сез белeсезме, Россиядe яулыклар кайчан барлыкка килгeн? Алар 16-17 гасырларда барлыкка килгeн heм канаватка дип аталган. Ул яулыклар зур итеп юка ефeктeн тегелгeн. Андый яулыклар белeн гаилeдe сак мoгeмeлe иткeннeр, алар буыннан буынга бүлeк булып, eнисеннeн кызына күчкeн, иң кадерле бизeнү eйберлeре белeн бергe сакланган.

3. Яулык нинди сыйфатлы материалдан эшлeнгeн булуына карамастан, хатын-кыз тормышының намусын күрсeтe. Элек мegбүри рeвештe яулыгын тартып алып башын яланбаш калдыру – хатын-кыз oчен оят саналган. 1. 18 гасырдан алып Русиядe яулыкларны ефeктeн теккeннeр. Ефeк эшлeп чыгару фабрикасы Мeскeүдe урнашкан булган. Мeскeү мануфактураларының күбесе ефeк шeл-яулыклар, тасмалар эшлeп чыгарганнар. Шунда ук яулыкны бизeклeү, чигү эшлeре дe алып барылган.

 2. Авыл хатын-кызлары үзлeре үк ачык кызыл, ак ситсадан шeл-яулыклар теккeннeр. Geйге эссе кoннeрдe шeл-яулыклар башны кояштан саклаган heм басуларда эшлeп арыгач, ял итеп алганда япма хезмeтен дe үтeгeн. («Сарман» кoе башкарыла)

3. Йон эрлeү, туку, бeйлeү, тегү-чигү кебек эшлeр хатын-кызларыбыз oчен oйрeнелгeн кoндeлек эш, чын мeгънeсендe талантлы хатын-кызларыбызның чиккeн яулыклары, мендeр тышлары, почмакларын эре чeчкeлeр белeн бизeп чиккeн юрган тышлары, кровать япмалары – боларның барысын да сeнгать eсeрлeре дип атарга мoмкин. (Музыка астында чигелгeн яулыклар күргeзмүсе уза)

 1. E йомшак, gылы мамык шeллeр… Кышкы озын кичлeрдe тезелешеп утырган хатын-кызлар: кем мамык тетe, кемдер эрли, e кем мамык шeл бeйли. Heрбер шeлдe үзенe бер тoрле матур, кабатланмый торган бизeк бар. Шигырь: «Шeл бeйли кызлар» Айдар Хeлим. Ява йолдыз. Gырлый карлар. Карлар-зeңгeр эремчек. Бездe аулак. Бeйлeмеңне ал да, eхи, килеп чык. Атла шeп, атлама оeып, күрмeсен егет-gилeн. Күрсeлeр – зeмичeтелне, күрмeсe – ятып үлeм. Шeл бeйли ферма кызлары, тeмамлап кичке савым. Кулларда hаман сoт тeме, алалмый исле сабын. Бар аларда туган gирнең моңнары – шатлыклары, Бизмeнгe сыймас сабырлык, сoйкеме – сафлыклары. Катнашса кызлар Парижда чибeрлeр ярышында, Алырлар иде, биллаhи, бүлeкнең барысын да. Сатмыйлар буш сүз, фeлсeфe, кияү — бала, белеп йoр, Эчеңдeген ярып eйтер, бул син анда премьер. Ишле, Тeтер, Gилдeре дe, Айдарeле, Кeркeле, Тагы кайда шундый матур шeл бeйлилeр, eйт eле? Табан- бeйлeм, таулы бeйлeм, ром-бeйлeм, сызык-бeйлeм. Бармы айда кеше эзе, бар eле, барып eйлeн. «Тау башында йорт бетерeм, такта белeн яптырам» Газраилга чыксам да, мин аннан мунча яктырам». Эрлилeр мамык – кабадан кoнgeлe сауган сымак. Бeйлилeр – энe очыннан кайнар яшь тамган сымак. «Кegeмe солы ашатып, кылны да мамык итeм. Кабарса шeлем, кegeмe транзистор бүлeк итeм». Бeйлилeр кызлар кузгe – күз дүрт читен heм уртасын, Eйлeнe шeллeрдe дoнья – дoньяның биш китгасы. Бeйлилeр, гүя, болыннан бала корт кoче белeн Бал gыя кызлар… Аңкый шeл мeтрүшкe исе белeн Кайдан килмилeр шeл сорап, Дон, Ташкент, тирe юннeн Заказ алдык Тoньяк котоп аюы бичeсеннeн. Шeлемнең күзeнeклeре gиде мең дe gиде йoз. Онытмасагыз безлeрне, бер күренер идегез. Ни булды? Кемнeр гү килеп ишек кага болдырда? Егетлeр безнең бик иркe: «Йe, ачыгыз, йолдызлар!..» Ачмый, ничек? Ачыла ишек. Шатлыктан кар шыгырдый. Хушыгыз. Аулак хeллeрен икенче бер шигырьдe Сoйлeрмен eле, туганнар – йoрeгем утлы күмер. Телимен сезгe күркeмлек, eлбиттe, озын гомер. Gыр: «Мамык шeлем» Д.Булгакова сүз., Р.Хасанов кoе

2. Шeллeр, шeллeр… Аларны авыл хатын-кызлары гына түгел шeheр хатын-кызлары да яратып бeйлилeр. Рус шeллeренең аерым бер үзенчeлеге бар: аларның ике ягы да бизeкле, ике ягын да бeйлeргe була. Мондый шeллeр бик кыйммeт булганнар, алар зулыклары белeн дe аерылып торганнар. Шeлнең бер очы бер кулны уратып бeйлeнe, икенче очы gиргe кадeр асылынып тора. Мондый шeллeрне туку алты айдан ике елга кадeр сузылган. 19 гасыр башында шeллeр белeн бию модага керe. (Шeллeр белeн «Бию» башкарыла)

3. Йомшак кына gиңел йон шeллeр – Павлов – Посад шeллeре бүген дe хатын-кызларның яратып бeйли торган шeле. — 1863 елда Мeскeү oлкeсендeге кечкенe Павлов – Посад шeheрендe Яков Лабзин дигeн кеше кул эшлeре мастерское оештырган. Монда юка йон тукымадан – кашимирдан яулык, шeллeр тукыганнар. Бу шeл-яулыклар Индияның атаклы Кашмир материалларыннан бер дe калышмаган. Gиңеллеге, тыгызлыгы, аз гына ялтырап торуы белeн бoтен тoслeре ачылып китүе белeн бу шeллeр милли костюмның аерылгысыз бер oлешенe eйлeнеп киткeннeр. Алар Лабзин фабрикасына бетмeс уңыш китергeннeр.

 1. Рус авылларында зур бeйрeмнeрдe яшь киленнeр, гадeттe, ашамлыклар белeн тутырылган кeрзиннeр күтeреп йoргeннeр. Ул кeрзиннeрнең oсте чигүле тастымал белeн капланган булган. E үзлeре чигүле, матур-матур бизeкле шeллeр ябынганнар. Бeйрeмчe киенгeн мондый хатын-кызларга хаттe табигать үзе дe соклана, алар белeн бергe бeйрeм итe сыман тоелган.

2. E мoселман хатын-кызларының яулыклары тeңкeлeр, чигү, сeйлeннeр белeн бизeлгeн булган. Татар – башкорт хатын – кызларында зур кызыл чeчeклeр тoшкeн яулыклар булган. Кайбер гаилeлeрдe алар eле дe сакланган. (Мoмкинчелек булса күрсeтергe). Аларны француз яулыгы дип атыйлар. Ни oчен шулай? Бу яулыкларны безнең бабаларыбыз 1812 елгы Ватан сугышыннан, Наполеон армиясын gиңгeннeн соң трофей итеп алып кайталар. Шуңа алар француз яулыгы дип аталалар.

 3. Бүгенге кoндe матур Hинд шeллeре – пашминнар ябына безнең хатын-кызларыбыз. Күз алдыгызга китерегез: тукылган шeлнең gеплeре кеше чeченнeн алты тапкыр нечкeрeк. Элек пашминнарны император гeлиgанeплeре генe ябына алган. E хeзер инде аларны бар кешегe дe сатып алырга мoмкин.

1. E хeзер палантин ябыну модада. Нeфис палантиннар безнең гардеробыбызны бик яхшы тулыландыралар. Палантиннар элек яканы алыштырганнар. Аларны челтeрдeн, ефeктeн, бeрхeттeн gылы эчлек куеп, сырып эшлeгeннeр. Хаттe мехтан үреп эшлeнгeн палантиннар да бар.

2. Шушы аллы-гoлле шeл – яулыкларның матурлыгы болыннарның шау чeчeклeргe күмелеп утыруын, алмагачларның хуш ис аңкытып ап-акка тoренүен хeтерлeтe. Табигать белeн бeйлeнеше булгангадыр, шeл бeйлeү бер кайчан да искерми, heрвакыт заман белeн бергe атлый. (Иңнeренe матур шeллeр ябынган кызлар белeн бергe гармунчы егетлeр чыга. Алар күңелле итеп биилeр. Яулыкларны тoрлечe бeйлeү фасоннары күрсeтелe)

3. E хeзер «Яулыклар турында нилeр белeбез» дигeн викторинаның сорауларына күмeклeшеп gавап бирeбез. (сораулар тoрле характерда булырга мoмкин, тик алар яулык белeн бeйле булсын).

1. Кызлар яулыгы олы апалар яулыгыннан нeрсe б-н аерыла? (апалар яулыгы башны бoтенлeй каплап тора)

2. Нинди яулык тoрлeре белeсез? (Шeл, косынка, чана шeле….)

3. Рeсeйдe хатын-кызлар яулыкларны тoрлечe бeйлeгeннeр. Eгeр яулыкның бер очы баш түбeсендe кабарып торса, бу нeрсe аңлата? (Халык eйтеме буенча, бу яулык очы хатын-кызны, бигерeк тe яңа бeби тапкан хатыннарны начар күзлeрдeн, начар кoчлeрдeн саклый)

 4. Күплeр яулыкларын ияк астына тoенлeп бeйлилeр. Б у Рeсeйгe каян килгeн? (Бу гадeт Польша аша немецлардан күкчeн)

5.»Зeңгeр шeл » gырының авторлары кем? Халык сүзлeре, халык кoе)

5. Г. Пономоренконың В. Бажов сүзлeренe язылган «Оренбургский пуховый платок» gырын беренче булып башкаручы gырчының исемен eйтегез. (Людмила Зыкина)

6. Русиядe барлыкка килгeн беренче яулыклар ничек дип аталган? (Канаватка).

 7. Бу gырның исемен heм беренче юлының сүзлeрен eйтегез. ………………………………………….. Бeлки, табалырсың ишкeен. Яшли сoйгeн ярем ятка калды, Eйтегезче, дуслар, нишлeем. («Йoрeк сере» И.Ганиева сүз., С.Садыкова кoе . «Давылларда очты ал яулыгым»)

8. Сибгъат Хeким сүзлeренe Нegип Gиhанов иgат иткeн «Oзелгeнсең сиреннeн» gырының беренче юлларын eйтегез. …………………………….. ……………………………. ……………………… ……………………………. Юлларыңа eллe сирень, eллe сирень, eллe сирень Юлларыңа сибелгeн. (Яулыкларың Eллe синең, eллe синең, eллe синең. Яулыкларың Eллe синең чигелгeн). (Башка тoрле сораулар eзерлeргe була. Күп жетон gыйган кешегe приз итеп яулык бүлeк ителe).

1. Элек-электeн үк авылларда да, шeheрлeрдe дe базар – ярминкeлeр гoр килеп торган. Ярминкeлeр оештырылган кoннeр шаулы бер бeйрeмгe eверелгeн. Ярминкeлeрдeн кайтучылар сoйгeн ярларына, хатыннарына, eнилeренe бүлeккe матур-матур яулыклар алып кайтканнар. («Коробейники» кoе уйный. Шушы кoй астында залның тoрле почмакларыннан сeүдeгeрлeр, eйбер сатучылар килеп керe. Шаулы ярминкe башлана. Хатын – кызлар яулык, шeллeр бeйлeп карыйлар, иңнeренe салып карыйлар) 1-че сeүдeгeр: Ярминкeгe рeхим итегез! (Уеннар башлана. Залда утыручы бер егет янына килe). — Eйтегез eле, сезнең кызларга яулык бүлeк иткeнегез булдымы? Бүген без сездeн Сeриягe яулык бeйлeтүегезне сорыйбыз. Сeрияне алып керегез eле! (Зур туп алып керeлeр. Аңа кыз бите ясалган. Туп 50 см. лы таякка беркетелгeн. Егет шул тупка яулык бeйлeтe)

2 –че сeүдeгeр: Хeзер ………. eбигe яулык бeйлeтeбез (Бер яшь кенe егетне чакыра)

3-че сeүeгeр: Сезгe ошадымы егетнең яулык бeйлeтүе? Ошаса, eйдeгез eле минем янга килегез! Хeзер яулык – сувенир уйнатабыз. Кем яхшы бии, яулык шуңа була.

2. Яулыклар, шeллeр, косынкалар, шарфлар… Никадeр тoслeр тoрлелеге, никадeр тукымалар тoрлелеге! Хатын-кыз иңнeрендe алар ничек матур булып күренeлeр! Безнең кадерлелeребезнең башларын, иңнeрен gылытып, матурлап безнең тормышыбызга ямь биреп торсыннар алар. («Шeл бeйлeдем» кoе яңгырый).

3. Безнең «Аллы – гoлле шeл-яулыгым» дип аталган кичeбез азагына якынлашты. Бeйрeмнeр heрвакыт күңелле үтсен!

Килeсе очрашканга кадeр сау булыгыз!

Иске Усман авылы социаль реабилитация булегендэ «Ак калфак» оешмасыәгъзалары белән “Яулыкларда – халык тарихы” дип исемләнгән тематиккичә үткәрелде.

Чал тарихы ерак еллар төпкеленә барып тоташа әлеге баш киеменең. Кичәнеалып баручы белән шул сәхифәләр буйлап “сәяхәт кылабыз”. Баксаң, Ру-сиядә яулык ХVI-ХVII гасырда ук барлыкка килгән. Ул чагында аны“канаватка” дип атаганнар. Зур итеп, юка ефәк тукымадан теккәннәр. Кыймәтбулгандыр, мөгаен, мондый да зиннәтле әйбер. Тикмәгә генә мирас булыпәнисеннән — кызына, әбисеннән оныгына күчеп йөрмәгәндер. ХVIII гасырдаинде яулыкларны чигү, бизәкләү гадәткә кереп киткән. Авыл хатын-кызларыда аптырап тормаган, яулыкны үзләре ал-ак ситсыдан теккән, менә дигәнбизәкләрен дә чиккән. Кыскасы, барча осталыгын эшкә җиккән.Әлеге үтә гади баш киеме татар милләтенең үткәнен, катлаулы язмышыначык чагылдыра бит, уйласаң.

Элекке заманнарда безнең әбекәйләр башларына өрпәк (өчпочмаклы яулык)һәм дә тастар (ак киндердән киселгән озынча яулык) бәйләп йөргән икән.Әмма, фабрикада эшләнгән япмалар таралу сәбәпле, өрпәк-тастаркулланыштан төшеп калган. Фабрикада җитештерелгән дүртпочмаклы яулыккөндәлек баш киеменә әверелгән. Татар хатын-кызлары аны үз милли гореф-гадәтенә, йоласына яраштырып бөркәнә. Ягъни, ике янәшә почмакны иякастына бәйләп, яулыкны аркасына таратып төшерә. Димәк, баш-муен, ияк,арка-иңнәр каплана. Хатыннардан аермалы буларак, кызлар яулыкны арткачөеп бәйли.

Искитмәле хәл: гади генә яулык үз чорының серләрен ачып салырга дасәләтле. Мисалга, нәфис ефәк җепләр белән чигелгән өрфиядәй ак яулыкгүзәл затның сафлык билгесе саналган. Ә шәльяулык үз иясенең ниндикатламга каравына да ишарәләгән.

“Башыңа япкан яулыгың яңа яуган кар кебек”, диелә халык җырларыныңберсендә. Нинди матур чагыштыру! Яулыкның төсен саф-пакь карга тиңләүочраклы түгел. Татар милләтендә элек-электән ак төскә мәдхия җырлана.

Аклык – пөхтәлек, рухи чисталык билгесе. Гомердә яхшысын да, яманын дакичергән, каты сынаулар алдында тез чүкмәгән татар хатыны олыгайгач таап-ак төскә тугрылык саклый. Дога кылып, илгә тынычлык, балаларгатәүфыйк теләп утырган әбекәйнең дә башында ак яулык булыр.

Сөенечкә, яулык-шәл ише күркәм баш киемнәре модадан чыкмый. Аларныматур итеп бәйли-ябына белүчеләр һәрвакыт ыспай-пөхтә булып күренә.Гомумән, яулык бөркәнгән замана туташлары чиксез соклану хисе уята.Бигрәк тә килешә сылукайларга салават күпередәй аллы-гөлле япмалар!Түтәлләрдә үсеп утыручы назлы чәчәкләрмени!

Катнашучылар игътибарына видеоязмада тәкъдим ителгән яулык ябынуысул-алымнарына кагылышлы осталык дәресе ихлас кызыксыну тудырды.Төрлечә кулланып була икән лә яулыкларны, шәлләрне! Үтә таләпчән яшьләр ихтыяҗын да канәгатьләндерерлек.

Төрле милләт сылулары арасында да элек-электән абруй казанып өлгергәнбүгенге шәльяулыклар. Йомшаклыгы, җылылыгы, нәфислеге белән дан-шөһрәткә күмелгән Ырынбур шәлен кем генә белми икән? Чегән, һинд, японхалык киемнәрендәге бизәк-үрнәкләр дә мода белгечләрен яңа ачышларгарухландыра. Ә тарихыбызны яктырткан ,жырларда искә алынган французяулык? Әйе, яулыкларда тарих чагыла…

Ә гасырлар төпкеленнән бүгенге көнгәчә яши бирүче баш киемехушлашырга һич уйламый. Киләчәге дә ярыйсы өметле аның. Яңадан-яңаүрнәкләр белән куандырыр, гаҗәпләндерер әле кием-салым өлкәсендә иҗатитүчеләребез.

Мода галиҗәнапләре вакыт-вакыт әйләнеп кайтучан бит ул. Нәкъ тарихтәгәрмәче кебек. Иң мөһиме — күңелләребез, хыялларыбыз ак яулыктайкерсез һәм чиста-пакь булсын. Йөрәкләргә тузан-сөрем кунмасын, бәгырьләрташтай катмасын. Эчке рухи байлыгыбыз тышкы кыяфәтебездә дә чагылыштапсын. “Кием – күңел көзгесе”, ди ич әнә халык мәкале дә.

Иске Усман авылынын «Ак калфак»оешмасы житэкчесе ЗөлфияХисаметдинова.

Яулыклар, шәлләр, косынкалар, шарфлар… Никадәр төсләр төрлелеге, никадәр тукымалар төрлелеге! Хатын-кыз иңнәрендә алар ничек матур булып күренәләр! Һәрбер хатын-кызның башларын, иңнәрен җылытып, матурлап безнең тормышыбызга ямь биреп торалар алар.

Актаныш районының Тыңламас авылы клубында яулыкларга багышланган тематик кичә “Аллы- гөлле шәл- яулыгым” дип аталды. Сәхнә күзнең явын алырдай аллы- гөлле бизәкле яулык, шәлъяулык, шәлләр белән бизәлгән иде. Хатын- кызларыбыз сандык төпләрендә кадерләп сакланган яулыклар алып килгәннәр. Яулык кына дисәк тә, аларда тарих чагыла. Россиядә яулыклар 16-17 гасырда барлыкка килгән. Ул чагында ул “канаватка” дип аталган. Алар зур итеп, юка ефәк тукымадан тегелгән. Чигү, бизәкләр төшерү гадәткә кереп киткән.

Авыл хатын- кызлары исә яулыкны үзләре ак, ал ситсыдан теккәннәр. Яулыкларда татар халкының тарихы да чагыла. Әлегерәк безнең әбиләр, әниләр, апаларның башында өрпәк һәм тастар булган. Өрпәк – ул өчпочмаклы яулык, ә тастар – ак киндердән киселгән озынча яулык. Мәсәлән, Әстерхән татарларында да тастар булган. Аны ефәк җепләр белән тамбурлап чиккәннәр. Ләкин яңа төр тукымалар барлыкка килү белән, фабрикада эшләнгән яулыклар киң таралган.

Татар хатын-кызлары аны үзебезнең милли гореф –гадәтләргә туры китереп бөркәнә: ике янәшә почмагын ияк астына бәйләп, яулыкның үзен таратып аркага төшерә, ә бу элеккеге гадәт буенча, баш, муен, ияк, арка һәм иңбашларын каплап торсын өчен шулай эшләнә.

Кичәгә берничә яулык алып килгән Сәвия Муллагалиева, Вәҗирә Хасанова, Мәҗидә Аглиевалар истәлекләре белән уртаклаштылар. Тормыш иптәше бүләк иткән, килене алып кайткан, ерак Бохарадан кайткан һ.б. ефәк яулыклар, әбисеннән, әнисеннә калган чана шәлләре газиз бер истәлек булдып саклана. Яулык, шәлләр халкыбыз җырларында, әдәби әсәрләрдә еш телгә алына.

Кичә барышында яулыкларга багышланган шигырьләр укылды, җырлар башкарылды, халыкның борынгыдан килгән уен- җырлыры “Түбәтәй”, “Миңлебай”, “Шәл бәйләдем”, “Яулык салыш” уеннарын тамашачылар белән уйнадык, “Яулыклар турында ниләр беләбез” дигән викторинаның сорауларына күмәкләшеп җавап бирдек, кызларыбыз төрле рәвештә яулык бәйләү ысулларын күрсәттеләр.

Шәл-яулыклар… Нинди генә тарихи вакыйгалар, кемнәрнең генә язмышлары турында сөйләмиләр алар. Аулак караңгы почмакта үзенең авыр язмышыннан күңеле тулып, яшьле күзләрен яулык очы белән сөрткән татар хатыны… Төрле кызыклы хәлләргә очраганда да кычкырып көлмичә, яулык чите белән авызын каплап, мөлаем генә елмайган татар хатыны… Бәйрәм көннәре җитсә шушы көннәрдә бәйләр өчен генә дип сакланган матур – матур яулыклар сандык төбеннән алына. Менә бүген дә безнең хатын-кызларыбызның башларында чәчкәле яулыклар. Әйе, яулыкларда тарих чагыла. Нинди генә чорны карама, нинди генә халыкның сәнгать үрнәкләрен күзәтмә, һәрберсендә милли бизәкләр. Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык, татар яулыгы-сафлык билгесе. Ак яулык кебек, күңелләребез дә, хыялларыбыз да керсез һәм акъ булсын.

Гөлназ Ахмадишина., китапханәче,

җирлекнең “Ак калфак” хатын- кызлар оешмасы җитәкчесе.

Кәзкәй авылы

Китапханә мөдире Тәнзилә Шәйхнурова кичәне яулык тарихы белән таныштырудан башлады.
Россиядә яулыклар XVI-XVII гасырда барлыкка килгән. Ул чагында ул «канаватка» дип аталган. Алар зур итеп, юка ефәк тукымадан тегелгән. Яулык бүләк булып әнисеннән – кызына, буыннан буынга күчкән. XVIII гасырда Россиядә яулыкларны Мәскәү мануфактураларында эшләнгән ефәктән теккәннәр. Чигү, бизәкләр төшерү гадәткә кереп киткән. Авыл хатын-кызлары исә яулыкны үзләре ал, ак ситсыдан теккәннәр, бизәкләп чиккәннәр. Яулыкларда татар халкының тарихы да чагыла. Элегрәк әби-әниләребез башларына өрпәк (өчпочмаклы яулык) белән тастар (ак киндердән киселгән озынча яулык) бәйләп йөргәннәр. Тора-бара фабрикада эшләнә торган дүртпочмаклы яулыклар барлыкка килгән.

Татар хатын-кызлары аны үзебезнең милли гореф-гадәтләргә туры китереп бәйләгәннәр. Ягъни ике янәшә почмагын ияк астына бәйләп, яулыкны таратып, аркага төшергәннәр. Бу иңбашларын каплап торсын өчен шулай эшләнә. Кызлар исә, хатыннардан үзгә итеп, яулыкның ике очын колак артыннан уздырып, артка чөеп бәйли, бит, муен, иңбашларын капламыйлар.

Яулык кына дисәк тә, аларда тарих чагыла: төсе, бизәкләре, тукыманың сыйфаты – һәрберсе үз чорының үзенчәлеге турында сөйли, халыкның сәнгать үрнәкләрен чагылдыра, һәрберсендә – милли бизәкләр. Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык – хатын-кызның сафлык билгесе булган. Аны башыннан мәҗбүри тартып алу оят саналган. Заманында яулыкны бүләккә сатып алганнар. Шәһәрдән килгән кунак та, базарга барган крестьян да, ерак якларда хезмәтен тутырып кайткан ир-егетләр дә бүләк итеп яулык алып кайта торган булганнар, егет яраткан кызына шулай ук яулык бүләк иткән.

Кичәгә дистәләп яулык алып килгән Тәгъзимә Гыйззәтуллина кызыклы бер истәлеге белән уртаклашты. Гашыйк булып йөргән классташы Германиядән армия хезмәтеннән аңа бүләк итеп яулык алып кайткан. Рәсимә Хәсәнова гаиләләрендә 50-60 ел сакланган яулыкларының һәрберсенең тарихын сөйләде. Бүләк ияләре – туган-тумачалар, әнкәйләр, дуслар үзләре юк инде, ә менә яулыклар газиз бер истәлек булып саклана. Төптәнрәк уйлап карасаң, алар буыннар чылбырын бәйләп тора икән бит.
– Менә бу яулыкны 1974 елда каенанам Хәернурга бүләк итеп биргән идем, – диде Нәсимә Биктимерова, япон яулыгын күрсәтеп. – Ә менә бу тула шәлне 1950 елда торфчылар алып кайтканнар. Элек кышкы айларда юлга чыксалар, бишмәт өстеннән менә шундый тула шәл ябынганнар.

Ул үзе белән алып килгән һәр яулыкның «биография»сен сөйләде. Тәнзилә Шәйхнурова 70нче елларда беренче хезмәт хакына әнисенә алган яулыкны күрсәтте. Гомере буе колхозда эшләгән, алты бала үстергән әнисе Миннегаянны сагынып искә алды. Истәлекләр, истәлекләр…

Яулыклар аша чорлар белән чорларны бәйләдек, узганнарга кайтып килдек. Хәтта сугыштан соңгы авыр елларны, торфчы кызларны сагынып искә алдык. Хак әйтәләрдер, тарих яшәгәндә, йолалар сакланганда, милләт яши. Әнә, яулыклар белән бәйләп, күпме истәлекләрне яңарттык, бакыйлыкка күчкән газиз кешеләребезне, баянчыбыз Марсель Биктимеровка ияреп, «яулык» сүзе кергән күпме җырларыбызны искә төшердек. Китапханә эче гөр килеп торды.

Гөлсинә Зыятдинова белән Тәнзилә Гарафетдинова төрле рәвештә яулык бәйләү ысулларын күрсәттеләр. Ни әйтсәң дә, яулык хатын-кызны бизи, үзенә генә хас образ тудыра. Истәлекләр, яулыклар тарихы әле чәй өстәле янында да бик озак дәвам итте.

Заһидә Нәбиуллина, Тукай районы, Күзкәй авылы.

5.10.2017

Яулыкларда –милләт язмышы

Муса Җәлил исемендәге китапханә хезмәткәре Рәмзия апа Гыйззәтуллина: “Китапханәдә “Яулык — күңел көзгесе” дип аталган кичә оештырабыз”, — дип хәбәр иткәч, гел күңелемә татар халык җыры “Ай дубыр-дубая” җыры килеп торды. Анда: «Зәңгәр, алсу, кызыл, аклы яулыгыңны бәйләп кая бардың син бая?» — дип җырлана. Яулык, шәлләр халкыбыз җырларында, әдәби әсәрләрдә дә еш телгә алына. Әйе, дөньяда яулыклар бик күп төрле. Мин үзем дә яулыкларга битараф түгел. Нинди генә шәһәрдә булсам да, берәр яулык алмыйча кайтмыйм, алар миндә дистәләгән. Ләкин менә шулар арасында иң кадерлеләре әбиләремнең, әниемнең яулыклары…

Кичәгә килгән һәрбер кеше яулык турында үзенең хатирәләре белән уртаклашты. Рәмзия Гыйззәтуллина яулыклар тарихы белән таныштырды. Яулыкларда татар халкының язмышы да чагыла. Элегрәк безнең әбиләр, әниләр, апалар башларына өрпәк (өчпочмаклы яулык) белән тас­тар (ак киндердән киселгән озынча яулык) бәйләп йөргәннәр. Ләкин, яңа төр тукымалар барлыкка килү белән, фабрикада эшләнгән яулыклар киң таралган, ә өрпәк белән тастар тора-бара кулланылыштан төшеп калган. Фабрикада эшләнгән дүртпочмаклы яулык бу вакытта гадәти баш киеменә әйләнә. Татар хатын-кызлары аны үзебезнең милли гореф-гадәтләргә туры китереп бөркәнә: ике янәшә почмагын ияк астына бәйләп, яулыкның үзен таратып аркага төшерә. Ә бу элеккеге гадәт буенча, баш, муен, ияк, арка һәм иңбашларын каплап торсын өчен шулай эшләнә. Кызлар исә, хатыннардан үзгәрәк итеп, яулыкның ике очын колак артыннан уздырып, артка чөеп бәйли. Шул рәвешле дүртпочмаклы фабрика яулыгы хатын-кызларыбыз арасында киң таралган баш киеме булып китә. Хәзер исә өлкәнрәк яшьтәге хатын-кызлар гына яулыкны аркага төшереп бәйли.
XIX йөзнең икенче яртысында, өс-баш киеменә карап, кемнең кайсы сыйныф кешесе икәнен әйтергә мөмкин булган. Югары катлам кешеләренең киеме хезмәт ияләренең киеменнән (тукыманың сыйфаты ягыннан) аерылып торган. Мәсәлән, безнең һәммәбезнең дә Кәрим Тинчуринның “Зәңгәр шәл” драмасын караганыбыз бар. Анда абыс­тайлар затлы шәлләрдән. Нәкъ шундый әнисеннән калган зәңгәр шәлне кичәгә Гөлисә апа Зарипова алып килгән иде.

Татар халкы элек-электән ак төскә мәдхия җырлый. Чөнки аклык — пөхтәлек, сафлык билгесе. Беркайчан да кара яулык, кара шәл бөркәнгән татар әбисен күрмәссез. Яшь чагында да ул чәчләрен ике толымга үреп, башына ак яулыгын бәйләп йөргән. Җәй көннәрендә яулыклар җилдән, тузаннан саклаган. Башына ак яулык бәйләгән мөселман хатын-кызларын күреп җан сөенә, аларга күңелдә соклану хисе туа. Ак яулыклы татар әбисе! Син барысын да: яхшысын да, яманын да кичердең. Ләкин барыбер изге күңелле булып калдың, ак яулыгыңа тап төшермәдең. Тәсбих тотып, илгә иминлек, балаларыңа тәүфыйк теләп дога кыласың. Теләгең кабул булсын, и мәрхәмәтле, ак яулыклы татар әбисе. Нәкъ шундый әби иде Рәмзия апа Солтанова ул көнне. Рәмзия апа яулыклар турында күп белүе, матур җырлавы белән таң калдырды. “Минем әнием 65 яшьтә вафат булды. Яшь булса да, ул яулыкны гомере буе, мин бүген бәйләгән кебек бәйләп йөрде”, — диде. Кичәдәге апаларның күбесенә якыннары бик матур яулыкларны хаҗдан алып кайтканнар. Кичәгә беренче тапкыр килгән яшь кенә Дилә ханым: “Мин мәчеттә ислам дине нигезләрен өйрәнә башладым. Шунда яулыкның һәрвакыт кирәклеген аңладым. Яулык — татар хатын-кызының күрке”, — диде. Кичәне оештыручыларга зур рәхмәт әйтеп, әлеге кичәдә катнашуына бик сөенде.
Моннан ун еллар элек яулыклы сылукайларны очрату гаҗәп хәл булса, хәзер инде аларга күнегеп җиттек. Татар хатын-кызлары арасында яулыклы, итәген-җиңен күркәм итеп җыйган, үз-үзләрен тотуларыннан ук, сафлык бөркелеп торган туташлар саны ишәя бара. Әйе, яулыкларда тарих чагыла. Нинди генә чорны карама, нинди генә халыкның сәнгать үрнәкләрен күзәтмә, һәрберсендә милли бизәкләр. Ефәк җепләр белән чигелгән ак яулык, татар яулыгы — сафлык билгесе. Ак яулык кебек, күңелләребез дә, хыялларыбыз да керсез һәм пакь булсын!

Рәфилә Рәсүлева.